سببن ۾ ٽڪر ۽ الاهي حڪمت
جن سببن ۽ علتن جي بنياد تي الله تعاليٰ فيصلو ڪندو آهي يا پنهنجا عمل ۽ نتيجا مرتب ڪندو آهي، اهي جيڪڏهن هڪ هنڌ گڏجي پون ۽ هر هڪ سبب ۽ علت جي تقاضا هڪ ٻئي جي ايترو خلاف هجي جو هڪ وقت ۾ سڀني علتن ۽ سببن جون تقاضائون پوريون بلڪل نه ٿي سگهن، اهڙيءَ صورت ۾ حڪمت جي تقاضا اها هوندي آهي ته جيڪا شيءِ عام انساني مصلحتن جي مطابق هجي ان کي اوليت ڏني وڃي. مصلحت عامه مطابق عملن کي ترجيح ڏيڻ جو نالو آهي: ”ميزان“. حديث ۾ آيو آهي ته پاڻ سڳورا فرمائن ٿا ته الله تعاليٰ جي هٿ ۾ ”ميزان“ آهي، جنهن مطابق الله تعاليٰ ڪڏهن هڪ پڙ کي هيٺ ڪندو آهي ته ڪڏهن مٿي. ”شان“ پڻ ان ئي عمل جو نالو آهي. جيئن الله تعاليٰ قرآن شريف ۾ فرمايو آهي:
کُلَّ یَوۡمٍ ہُوَ فِیۡ شَاۡنٍ ﴿ۚ۲۹﴾
”هر ڏينهن پاڻ نئين شان ۾ آهي.“ (الرحمان: 29)
علتن جي گڏيل ۽ متعارض تقاضائن ۾ ڪڏهن ته هن طريقي سان به اوليت ۽ ترجيح ڏني ويندي آهي ته جيڪو سبب/ علت وڌيڪ مضبوط هوندو آهي، ان کي اهميت ڏني ويندي آهي. ڪڏهن وري ايئن ٿيندو آهي ته جنهن ۾ زياده نفعي ڏيڻ جا نتيجا ممڪن هوندا آهن جيتوڻيڪ اهو سبب ضعيف به هوندو آهي، پر تنهن هوندي به ان کي اهميت ڏني ويندي آهي. ”خلق“ (تشريعي) جي مصلحت ۽ ”تدبير“ (تڪويني) جي مصلحت ۾ جيڪڏهن اختلاف ٿي پوندو آهي ته ”خلق“ جي مصلحت کي اهميت ڏني ويندي آهي. اهڙيءَ طرح ٻيون به کوڙساريون صورتون آهن. جيتوڻيڪ اسان انهن سڀني صورتن جو مڪمل طرح ڳاڻاٽو نه ٿا ڪري سگهون ۽ تعارض ۽ ٽڪراءَ ٿي پوڻ وقت ترجيح ۽ اوليت لائق شيءِ جو تعين به نه ٿا ڪري سگهون پر تنهن هوندي به يقيني طور تي ايترو ضرور مڃون ٿا ته ڪابه شيءِ جيستائين هر طرح سان ترجيح ۽ اوليت جي لائق ثابت نه ٿيندي تيستائين ان جو وجود ڪنهن به صورت ۾ ممڪن نه ٿي سگهندو. جيڪو ماڻهو انهن مسئلن کي ان طرح سمجهي وٺندو، اهو ماڻهو، قدرتي نظام اندر کوڙسارن منجهائيندڙ سوالن کي آسانيءَ سان سمجهي ۽ حل ڪري سگهندو.
باقي سوال رهي ٿو ته ڇا ستارن جي، پاڻ ۾ ڪنهن خاص صورت ۽ شڪل ۾ ٿي بيهڻ به اهڙن سببن ۽ علتن ۾ ڳڻي سگهجي ٿو جن ته الله تعاليٰ جا ڪم ۽ نتيجا مرتب ٿيندا هجن؟ ان ڳالهه جو جواب ٿورو تفصيل طلب آهي. ستارن جي خاص بيهڪ ۽ شڪل جو هڪڙو اثر ته اهڙو آهي جنهن کان ڪوبه انڪار نه ٿو ڪري سگهي، جيئن سرديءَ جي موسم يا گرميءَ جي موسم جو تبديل ٿيڻ، رات، ڏانهن جو وڏو ۽ ننڍو ٿيڻ وغيره. اهو سج جي مختلف حالتن سان تعلق ٿو رکي. يا جيئن سمنڊ جي چڙهڻ ۽ لهڻ جو جيڪو عمل آهي، ان جو چنڊ سان تعلق آهي. هڪ حديث ۾ آيو آهي ته جڏهن ”ثريا“ (ستارن جي هڪ جهرمٽ- ڪَتي) اڀرندي آهي ته ٻوٽن تان مصيبت دور ٿي ويندي آهي. (قدرتي قانون ان طرح محسوس ڪيو ويو آهي. ميوا جڏهن اڃا ڪچا هئا، تڏهن هوا، طوفان يا ڪنهن لُک جي ڪري هر وقت تباهه ٿيڻ جو خطرو هو، پر جڏهن اهي، پچي تيار ٿي ويا ته برباد ٿيڻ جي خطرن کان نڪري ويا.) مطلب ڳالهه جو، ته هي ڪجهه ڳالهيون ته اهڙيون آهن جن جو انڪار نه ٿو ڪري سگهجي. پر ماڻهن ۾ خاص حالتون جيڪي ٿينديون آهن، مثال ڪو محتاج ٿئي ٿو يا مالدار ٿئي ٿو، يا ڪڏهن ڪڏهن ڏڪار ٿي پوي ٿو يا ڪڏهن تمام بهترين نموني سان سڪار ۽ خوشيءَ جون حالتون اچي وڃن ٿيون، اهڙي ڳالهين ۾ ستارن جي چرپر ۽ مٽاسٽا کي تبديليءَ جو سبب قرار ڏيڻ اهڙو عمل آهي جنهن کي اسلامي شريعت تسليم نه ٿي ڪري. پاڻ سڳورن ﷺ جن اهڙن مسئلن ۾ سوچڻ کان پڻ روڪيو آهي. سندن فرمان آهي ته، ”من اقتبس شعبة من النجوم اقتبس شعبة من السحر“ (جنهن ماڻهوءَ علم نجوم حاصل ڪيو تنهن ڄڻ جادوءَ جو علم سکي ورتو.) ”هيءُ چوڻ ته فلاڻو ستارو نڪتو هو جنهنڪري برسات پئي.“ کان تمام سختيءَ کان منع ڪيو ويو آهي. (يعني برسات وغيره جهڙن طبعي عملن کي ستارن سان منسوب ڪرڻ کان روڪيو ويو آهي.)
اهو صحيح آهي ته اسلامي شريعت علم نجوم وغيره کان روڪي ٿي ۽ ان کي تسليم نه ٿي ڪري، پر آءٌ ان جو اهو مطلب نه ٿو سمجهان ته ڪو شريعت ستارن جي انهن خاصيتن جي نفي ٿي ڪري جن مطابق انسان جي چوڌاري جيڪا هوا آهي. ان تي اثر پوندو آهي. هوا جي تبديليءَ جي ڪري ڪڏهن ڪڏهن حادثا ٿي پوندا آهن. يا جيئن سج جي داغن جو نباتات جي واڌويجهه تي اثر پوندو آهي. يا سج ۾ مقناطيسي طوفان جي پيدا ٿيڻ سان اسان جي هوا جي مقناطيسي ۽ برقي مجموعي تي اثر پوندو آهي ۽ ان جو عام انسانن ۽ حيوانن جي صحت تي پڻ اثر پوندو آهي. اهڙي معنيٰ متعين ڪرڻ لاءِ اسان وٽ کوڙ مثال موجود آهن. (يعني شريعت ڪجهه ڳالهين کان ڪنهن حڪمت ۽ مصلحت جي ڪري منع ڪيو آهي. پر ان جو اهو مطلب ناهي ته شريعت جي نظر ۾ انهن جي تاثير بلڪل ڪانهي. حڪمت جي ڪري منع ڪرڻ، تاثير جي انڪار کي لازم ڪري نٿو وٺي.) پهريون مثال، پاڻ سڳورن ﷺ جن جادوءَ ۽ ڪهانت کان منع فرمايو، ان جو مطلب آهي جنن جي ذريعي خبرون وٺي ماڻهن کي ٻڌائڻ. ان طرح جيڪو شخص ڪاهن وٽ وڃي ۽ ان جي تصديق ڪري ٿو، پاڻ سڳورن ان کان بيزاري ظاهر ڪرڻ فرمائي. ان جي باوجود جڏهن ماڻهن ڪاهنن جي باري ۾ کانئن پڇيو (ته هو ڪڏهن ڪڏهن صحيح ڳالهيون ڇو ٿا ٻڌائين؟) ته پاڻ فرمايائون ته فرشتا فضا ۾ لهي ايندا آهن ۽ جيڪي فيصلا هو آسمان کان ٻڌي ايندا آهن، پاڻ ۾ انهن جو ذڪر ڪندا آهن، جيڪي جن ۽ شيطان اتي پهچي سگهندا آهن اهي اتاهون چوريءَ چوريءَ خبرون ٻڌي وٺندا آهن ۽ پوءِ ڪاهنن کي اچي ٻڌائيندا آهن (ان طرح سڄيون ڳالهيون انهن وٽ پهچنديون آهن) ۽ پوءِ اهي وري انهن ۾ سؤ ڪوڙ ملائيندا آهن. ٻيو مثال، الله تعاليٰ قرآن ۾ فرمايو آهي ته:
”یَّوۡمَ تَبۡیَضُّ وُجُوۡہٌ وَّ تَسۡوَدُّ وُجُوۡہٌ ۚ فَاَمَّا الَّذِیۡنَ اسۡوَدَّتۡ وُجُوۡہُہُمۡ ۟ اَکَفَرۡتُمۡ بَعۡدَ اِیۡمَانِکُمۡ فَذُوۡقُوا الۡعَذَابَ بِمَا کُنۡتُمۡ تَکۡفُرُوۡنَ ﴿۱۰۶﴾“
”مسلمانو! توهان انهن ڪافرن وانگر نه ٿجو جيڪي پنهنجي ڀائرن جي نسبت چون ٿا، جڏهن اهي سفر يا جنگ تي وڃن ٿا، ته جيڪڏهن هو اسان وٽ رهن ها ته نه مرن ها ۽ نه قتل ٿين ها.“ (آل عمران آيت: 106 )
(ان طرح چوڻ جو اهو مطلب ناهي ته ڪو سفر ۽ جنگ جو انهن جي موت ۾ ڪو دخل ئي ڪونهي.)
ٽيون مثال، نبي عليه السلام جن جو فرمان آهي ته توهان مان ڪنهن به شخص کي سندس عمل جنت ۾ وٺي نه ويندو. (ظاهر آهي ته عمل جو جنت ۾ پهچائڻ ۾ خاص دخل هوندو آهي. تنهن ڪري عمل جي اثر جو هتي انڪار ڪرڻ مقصد نه ٿو ٿي سگهي. بلڪ مقصد هي آهي ته ماڻهو عملن کي سڀ ڪجهه سمجهي حقيقي مالڪ کي نه وساري.
چوٿون مثال، پاڻ سڳورنﷺ هڪ شخص کي فرمايو ته تون ته صرف ”رفيق“ آهين، شفا ڏيڻ وارو طبيب ته صرف الله پاڻ آهي. (ان حديث ۾ ڪنهن کي طبيب چوڻ کان ڪنهن حڪمت جي ڪري منع ڪيو ويو، ان جو مطلب اهو ته ڪونهي ته ڪو اهو شخص سچ ۾ طبيب نه هو ۽ ڪنهن کي طبيب نٿو چئي سگهجي.) مختصر اهو ته اهڙي قسم جي مخالفت جا حڪم کوڙسارين مصلحتن تحت جاري ٿيندا آهن. ان سان شين جي تاثير جو انڪار ڪرڻ مقصد نه هوندو آهي. (ان طرح اسان ستارن جي تاثير جي طرف توجهه ڪرڻ منع ٿا سمجهون، ان سان ڪن شرعي مصلحتن سان ٽڪر پيدا ٿيندو آهي. پر ستارن جي تاثير کان بلڪل انڪار ڪرڻ، ان حڪم جو مطلب نه هوندو آهي.) والله اعلم