علم اسرارالدين
هن علم ۾ اهو بحث ٿيندو آهي ته دين ۾ جيڪي احڪام مقرر ڪيا وڃن ٿا، انهن جي حڪمت ۽ فلسفو ڪهڙو آهي؟ ۽ ڪهڙيون ضرورتون ۽ گهرجون آهن، جن جي ڪري مختلف احڪامن ۾ مختلف درجا پيدا ڪيا ويا آهن؟ (جيئن ڪن احڪامن کي فرض جي حيثيت مليل هوندي آهي ته ڪن کي نفل جي) ان سان گڏ اهو بحث به ٿيندو آهي ته عملن کي مخصوص شڪل ڇو ٿي ڏني وڃي ۽ ان کي ڪنهن خاص وقت يا خاص ڳڻپ يا انگ سان مخصوص ڪرڻ جو ڪهڙو فلسفو ۽ حڪمت آهي؟
منهنجي نظر ۾ جيڪي ماڻهو هن علم جي صلاحيت ۽ سگهه رکن ٿا، تن لاءِ هيءُ علم بنهه زياده ڌيان لائق ۽ دلچسپ هئڻ گهرجي. اهڙن ماڻهن کي پنهنجو قيمتي وقت هن علم ۾ صرف ڪرڻ گهرجي. پنهنجي آخرت جي ترقيءَ لاءِ فرض عبادتن کان پوءِ هن علم کي ترقيءَ جو ذريعو بنائڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته هن علم سان ماڻهوءَ ۾ بصيرت ۽ سڃاڻ پيدا ٿيندي آهي، جنهن سان هو شرعي احڪامن جي حڪمتن کي پنهنجي اکين سان ڏسي وٺندو آهي.
علم حديث ۾ هن علم جي ضرورت ايئن سمجهڻ گهرجي جيئن شاعريءَ پڙهڻ واري کي ‘علم عروض’ جي سمجهڻ جي ضرورت ٿيندي آهي يا فلسفين جي دليل ۽ برهان کي سمجهڻ لاءِ ‘منطق’ جي ضرورت هوندي آهي يا عربي ٻوليءَ کي سمجهڻ لاءِ جيئن گرامر جي ضرورت هوندي آهي، فقيهن جي مسئلن کي سمجهڻ لاءِ جيئن اصول فقہ جي ضرورت پوندي آهي، بلڪل ايئن ئي علم حديث کي سمجهڻ لاءِ هن علم جي ضرورت هوندي آهي.
هيءُ علم حاصل ڪرڻ کان پوءِ ماڻهو ايترو سمجهدار ٿي پوندو جو هو ڪڏهن به اونداهيءَ رات ۾ ڪاٺيون گڏ ڪرڻ واري جهڙي غلطي ڪرڻ جو مرتڪب نه ٿي سگهندو، نه ڪڏهن انڌي ڏاچيءَ تي سوار ٿيندو، نه ئي ڪنهن اهڙي حڪيم جهڙو نيم حڪيم ٿيندو جنهن صوف کي مريض لاءِ فائديمند ڏسي، ٽوهه کي به ان ڪري صوف جهڙو فائديمند قرار ڏنو، جو ان جي شڪل صوف سان ملندڙ جلندڙ آهي.
هن علم جي حاصل ٿيڻ سان مؤمن جو اندر ۽ ان جي طبيعت شاهدي ڏيندي ته هيءُ دين (جنهن جا حڪم ڏاهپ جا ڀنڊار، حڪمت ۽ نهايت خوبصورت نتيجن سان ڀرپور آهن) سو برابر سچو ۽ خدا جي طرفان مليل آهي. ان جو مثال هن طرح آهي ته هڪ ڀروسي جوڳو ماڻهو ڪنهن کي هيءُ ٻڌائي ته ”زهر ماڻهوءَ کي ماري وجهندو آهي.“ ۽ ان کي ماڻهو صحيح مڃي وٺي. ان کان پوءِ ان ماڻهوءَ کي هيءُ مشاهدو ٿئي ته برابر زهر ۾ ڪا اهڙي شيءِ آهي جيڪا انسان جي مزاج ۽ طبيعت جي خلاف آهي. (زهر ماڻهوءَ کي ان ڪري ماريندو آهي ته ان ۾ گرمي ۽ خشڪي تمام گهڻي مقدار ۾ هوندي آهي، جيڪا انساني مزاج جي سخت دشمن آهي. هڪ ٻئي جون مخالف شيون يعني هڪ ٻئي جا ضد ڪڏهن به پاڻ ۾ نه گڏبا آهن. جيئن پئٽرول ۽ باهه. باهه جيئن پئٽرول کي ويجهو ويندي ته بنا دير جي جهٽڪو ڏئي ان کي وڪوڙي ويندي، تيئن زهر، انسان جيئن کائيندو مري پوندو. مولانا سنڌي) ته ان قسم جي مشاهدي ۽ تحقيق سان انسان جي يقين ۾ اضافو ٿي ويندو آهي ۽ انسان جو وجدان بي اختيار ان جي يقين جي شاهدي ڏيندو آهي.