ڪتاب جي بابن جي ورهاست
ان کان پوءِ مون انهن قاعدن کي سهيڙڻ لاءِ انهن کي ٻن بابن ۾ ورهايو. پهرئين باب ۾ هيءُ بحث ڪيم ته الاهي شريعتن ۾ نيڪيءَ ۽ برائيءَ جو ڪهڙو مفهوم آهي. ٻئي باب ۾ هيءُ بحث آهي ته ماڻهن جي گروهن کي انهن پهرين قانونن تحت ڪيئن منظم ڪيو وڃي. پهرئين بحث کي ”بر ۽ اثم“ (نيڪي ۽ برائيءَ) جا بحث ڪري سڏبو آهي. ٻئين نمبر واري بحث کي ”سياست مدنيه“ (Supernational Politic) جي نالي سان سڏبو آهي.
وري اسان ڏٺو ته نيڪيءَ ۽ برائيءَ جي حقيقت ايستائين نه ٿي سمجهائي سگهجي جيستائين هيٺيان بحث تفصيل سان نه ٿا ٻڌائجن:
[b]پهريون بحث
[/b] دنيا توڙي آخرت ۾ انسان جي عملن جي جزا ۽ سزا جو فلسفو ڇا آهي؟
[b]ٻيون بحث
[/b] انسان جون جيڪي جسماني ضرورتون آهن سي انسان کي ڪهڙيءَ طرح مهيا ٿي سگهن ٿيون ۽ انهن ضرورتن تحت ڳوٺ، شهر ۽ ملڪ ڪيئن ٿا ٻڌجن؟ ان بحث کي اسان ”ارتفاقات“ جو نالو ڏنو آهي.
ٽيون بحث
انسان جي ”انسان هئڻ“ جي حيثيت سان اها ڪهڙي خواهش آهي، جنهن کي انسان، حاصل ڪرڻ کان پوءِ اهو سمجهي ته آءٌ ڪامياب ٿيس. ان بحث جو نالو اسان ”نوعي سعادت“ رکيو آهي. اهي ٽي بحث وري، الاهيات جي ڪن بحثن سمجهڻ تي دارومدار رکن ٿا. ان ڪري اسان انهن مسئلن جو سرسري طور ذڪر ڪنداسين، انهن جي دليلن تي بحث ڪونه ڪنداسين. پوءِ ڪتاب پڙهڻ واري جي مرضي آهي، جي وڻيس ته انهن کي ان ڪري مڃي وٺي ته سمورا دين ان تي اتفاق رکن ٿا، جي مرضي پويس ته مصنف تي ڀروسو ڪري انهن کي مڃي وٺي يا وري هن ڀروسي تحت مڃي ته انهن جي دليلن جو تمام سٺي تفصيل سان اڳتي هلي ذڪر ايندو. (شاهه صاحب جو ڪتاب ”خير ڪثير“ ان باري ۾ لکيل آهي.)
جنهن ڪري مون انهيءَ موضوع جي مسئلن مان، ”روح ثابت ڪرڻ“ يا ”موت کان پوءِ زنده رهڻ“ توڙي روح جي جسم کي ڇڏي وڃڻ کان پوءِ ان کي عذاب يا راحت ٿيڻ بابت ڪوبه بحث نه ڪيو آهي. ڇاڪاڻ ته علم ڪلام جي عام ڪتابن ۾ ان بابت عام طور بحث ٿيل آهي. فلسفي جي بحثن منجهان اسان صرف اهي مسئلا ذڪر ڪيا آهن جيڪي دريافت ٿيل ڪتابن ۾ ڪونه ٿا ملي سگهن. ۽ مڃيل، تسليم ٿيل مسئلن مان پڻ صرف اهي مسئلا ذڪر ڪيا آهن جن کي عام طور عالمن بحث هيٺ ڪونه آندو آهي ۽ ان سان گڏ پڻ قرآن، حديث مان به گهڻا دليل پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪونه ڪئي آهي.
بهرحال اسان هن ڪتاب ۾ هيٺينءَ ترتيب مطابق مسئلن جو ذڪر ڪيو آهي:
1- سڀ کان پهريائين انهن مسئلن کي ذڪر ڪبو، جيڪي رياضيءَ جي اصولن جيان مڃڻ ضروري هوندا آهن.
2- ان کان پوءِ هيءُ بحث ته انسان جي مرڻ کان پهريائين يا پوءِ، انسان کي سندس عملن جو ڦل ۽ نتيجو ڇو ملندو آهي؟
3- ان کانپوءِ ”ارتفاقات“ تي بحث ٿيندو.
4- ”انساني سعادت“ (نوعي سعادت)
5- نيڪيءَ ۽ بديءَ جي پوري تعريف
6- سياسي قانون. هڪ قوم کي سماجي جوڙجڪ ۽ انتظام سازيءَ لاءِ پابند ڪيئن ڪري سگهجي ٿو؟ان جو بحث.
7- ان کانپوءِ ٻڌايو ويندو ته حضور ﷺ جن جي ڳالهين مان قانون ٺاهڻ جو ڪهڙو طريقو آهي؟
هتي پهريون حصو پورو ٿيندو.
ٻئي حصي ۾ اسان صحيح حديثن ۾ جيڪي حڪمتون آهن، انهن جي تشريح ۽ وضاحت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ان حصي جا باب هن ريت آهن.
1-ايمان ۽ عمل 2- پاڪائي 3- زڪوات ۽ نماز 4- روزو 5- حج 6– احسان (هيءُ تصوف جي معنيٰ جي ويجهو لفظ آهي.) 7- معاملات 8- تدبير منزل 9- شهري سياست 10- معيشت جا آداب 11- متفرقات