تجزيو:
وَ اِنَّ ہٰذِہٖۤ اُمَّتُكُمْ اُمَّۃً وَّ احِدَۃً (المومنون -52 )
(هيءَ توهان جي امت هڪ ئي امت آهي.)
پاڻ سڳورنﷺ جو فرمان آهي ته ”سمورا نبي (پيئتن) ڀائرن وانگر آهن. سندن پيءُ هڪ آهي ۽ مائر مختلف آهن.“ هن حصي ۾ عملن جو پڇاڻو نبين جي موڪلڻ جو محتاج ناهي. نبي ڪنهن قوم ۾ موڪليا ويا هجن يا نه موڪليا ويا هجن ٻنهي صورتن ۾ هڪ جيترو عملن جو پڇاڻو ٿيندو آهي. (ڇاڪاڻ ته انساني عقل ان حصي کي پنهنجي فطرت مان پاڻ سمجهي سگهي ٿو. عقل جي عام سطح (Common Sense) انکي سمجهڻ لاءِ ڪافي آهي.
ٽئين سبب يعني شريعت جي بنياد تي انسانن کي جيڪا جزا سزا ڏني ويندي آهي، اها مختلف زمانن ۾ مختلف هوندي آهي. ان جي سمجهائڻ لاءِ نبي ۽ رسول ايندا آهن، ڇاڪاڻ ته خاص حالتن ۾ جن خاص خاص قانونن جي ضرورت پوندي آهي، اهي استاد بنا نٿا سمجهي سگهجن ۽ اهي استاد نبي ۽ رسول هوندا آهن. سندن تعليم جي نتيجي ۾ سندن جماعت پيدا ٿي پوندي آهي. ان ئي ڳالهه طرف حضور جن پنهنجي هن قول ۾ اشارو ڪيو آهي ته:
”انما مثلی و مثل مابعثنی بھ کمثل رجل اتیٰ قومًا فقال یٰقومِ ارنی أیت الجیش بعینی وانی انا النذیر العریان فالنجاء فالنجاء فاطاعھ طائفۃ من قومھ فادلجو فانطلقوا علیٰ مھلھم فنجو وکذبت طائفۃ منھم فاصبحوا مکانھم فصبحھم الجیش فاھلکھم واجتاحھم فکذالک مثل من اطاعنی فاتبع بما جئت بہ ومثل من عصانی وکذب ما جئت بہ من الحق“
(منهنجو ۽ جيڪو مون کي الله ڏئي موڪليو آهي ان جو مثال ائين آهي جيئن هڪ ماڻهو ڪنهن قوم وٽ آيو ۽ کين چيائين: اي ڀائرو! آءٌ پنهنجي اکين سان توهان کي تباهه ڪندڙ لشڪر ڏسي آيو آهيان، آءٌ توهان کي صاف صاف سمجهايان ۽ ڊيڄاريان ٿو، خبردار ٿيو ۽ پنهنجو پاڻ کي بچايو، قوم جي هڪ حصي سندس ڳالهه مڃي ۽ رات جي اونداهيءَ ۾ جان بچائي ڀڳو ۽ بچي ويو پر ٻئي حصي ان جي ڳالهه کي ڪوڙو سڏيو ۽ صبح تائين اتي ستا رهيا ۽ اچي لشڪر مٿين ڪڙڪيو ۽ کين تباهه ڪري ڇڏيائين، هيءُ انهن ماڻهن جو مثال آهي جيڪي يا منهنجي اطاعت ڪن ٿا ۽ جو ڪجهه کين ٻڌايان ٿو ان جي تابعداري ڪن ٿا، يا جيڪي منهنجي نافرماني ڪن ٿا ۽ جيڪا سچي ڳالهه مان کين ٻڌايان ٿو ان کي ڪوڙو سڏن ٿا.)
عملن جي نتيجن جي چوٿين سبب (نبين جي بعثت) جي ڪري جيڪا جزا ۽ سزا ملندي آهي، اها ايستائين نه ٿي ملي سگهي جيستائين نبي پنهنجي دعوت جو ڪم مڪمل ڪري نٿا وٺن ۽ ماڻهن جي ذهن منجهه موجود شبهن ۽ سوالن کي حل نه ٿا ڪن ۽ صحيح طور تي ڳالهه ذهن نشين نٿا ڪري وٺن. ان کان پوءِ انهن تي اهو خاص عذاب نازل ٿيندو آهي جيڪو هن دائري ۾ ممڪن هوندو آهي. جيڪو ماڻهو نيڪ نيتيءَ سان سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ۽ کيس سمجهه ۾ نٿو اچي، ان تي عذاب نه ايندو. اها ڳالهه صرف قانون جي هن درجي لاءِ آهي. البته جن مصلحتن کي عام انساني عقل سمجهي سگهي ٿو ۽ اهڙيءَ طرح عام درجي جي قانون جي جنهن ڳالهه کي عام ماڻهو سمجهي سگهي ٿو، انهن کي جيڪڏهن ڪو ماڻهو پنهنجي پوريءَ محنت سان نه ٿو سمجهي ته ان لاءِ اها ڳالهه عذر ۽ بهانو نه ٿي سگهندي. اهڙيءَ طرح، چوٿين درجي جي قانون بابت جڏهن صحيح نموني سان اعلان ڪيو وڃي ۽ پوريءَ طرح سمجهايو وڃي، ان کان پوءِ به جيڪڏهن ڪو ماڻهو اهڙو هجي جيڪو ان کي نه سڃاڻي سگهندو هجي ته ان صورت ۾ سندس قوم مٿان هيءُ قانون جاري ٿيڻ مهل هيءُ ان کان بي ميار نه رهندو. جڏهن قانون عام ماڻهن کي سمجهائڻ لاءِ واضح ڪيو ويو هجي ۽ ان جي اشاعت عام ٿي وئي هجي ته اهڙي مهل قانون کي سمجهڻ انهن جو فرض ٿي پوي ٿو.