ننڊ واري جماعت
اهڙيءَ طرح بلغمي مزاج رکندڙ ماڻهو جڏهن خواب ڏسندو ته محسوس ڪندو آهي ته رات جو وقت آهي، سخت سيءُ پئجي رهيو آهي، ٿڌو پاڻي پيو ٿو وهي، ٿڌي هوا جا لڱن کي پارو بنائيندڙ جهوٽا لڳي رهيا آهن ۽ پاڻ اهڙي سرد رات ۾ ٿڌي پاڻيءَ مٿان ٻيڙيءَ ۾ سفر ڪري رهيو آهي. اوچتو پاڻيءَ ۾ تيز قسم جي طوفاني لهرن سندس ٻيڙيءَ کي اچي کنيو آهي، ڏاڍي ڪوشش ٿو ڪري پر بچاءَ جو ڪو رستو ئي کيس ڪونه ٿو ملي. نيٺ ڏسي ٿو ته پاڻ وڃي پاڻيءَ ۾ ڪريو آهي، غوطا پيو ٿو کائي. اهڙي قسم جي خواب کان، اهو ماڻهو جيستائين ننڊ ۾ آهي پيو تڪليف محسوس ڪندو. (اک کلڻ کان پوءِ ان جو تعبير اهوئي ٿيندو ته مٿس بلغمي طبيعت جو غلبو هيو جنهن ڪري کيس اهو خواب ڏسڻ ۾ آيو.)
جيڪڏهن خوابن جي حوالي سان ماڻهن ۾ پوريءَ طرح تحقيق ڪبي ته هر هڪ ماڻهو جو تجربو اهو ٻڌائيندو ته جيڪي خيالات ماڻهوءَ جي دل ۾ پچايل هوندا آهن، اهي ئي خواب ۾ ڏسڻ ۾ ايندا آهن. اهي ڪڏهن خوشيءَ جا هوندا آهن ته ڪڏهن وري ڏک جا هوندا آهن. انهن خوابن جي خاصيت اها هوندي آهي ته جيڪي شڪليون ۽ تصويرون ماڻهوءَ کي خواب ۾ نظر اينديون آهن، سي ماڻهوءَ جي دل ۾ پچايل ۽ ان جي طبيعت جي پڻ مناسب هونديون آهن.
سو عالم برزخ ۾ به ماڻهوءَ جي حالت ائين هوندي آهي جيئن ماڻهو خواب ۾ هجي، پر هيءُ خواب اهڙو هوندو آهي جنهن مان قيامت کان پهريائين جاڳ نه ٿيندي آهي. ۽ خواب ڏسندڙ ماڻهو اهو نه ڄاڻندو آهي ته جيڪي واقعا ساڻس ٿي رهيا آهن، سي ڪو حقيقي ڪونه آهن، اهي صرف خيال آهن ۽ ان ۾ ڏسجندڙ تڪليف يا نعمت جو کانئس ٻاهر ڪو وجود ئي ناهي. ۽ ڇاڪاڻ ته ماڻهو اهو نه ٿو ڄاڻي ان ڪري ان عالم کي هڪ مستقل خارجي دنيا مڃڻ يا چوڻ وڌيڪ صحيح آهي، بنسبت ان جي ته ان کي خواب جي دنيا چيو وڃي. (يعني عالم برزخ کي ”عالم رؤيا“ چوڻ کان وڌيڪ ”حقيقي عالم“ چوڻ بهتر آهي.)
جنهن ماڻهوءَ ۾ چيريندڙ ڦاڙيندڙ درندن واريون صفتون پختيون هونديون (يعني سندس عادتن تي درندگيءَ جو غلبو هوندو) اهو عالم برزخ ۾ ڏسندو ته مٿس هڪ درندو جانور مسلط آهي جيڪو کيس پٽي، چڪي، ڦاڙي کائي رهيو آهي ۽ جنهن ماڻهوءَ ۾ بخل ۽ ڪنجوسيءَ جو عنصر وڌيڪ هوندو، اهو ڏسندو ته کيس نانگ ۽ وڇون ڏنگي رهيا آهن. ۽ عالم برزخ مان جيڪو علم مٿن نازل ٿيندو اهو کين ائين نظر ايندو ڄڻ ٻه فرشتا آهن جيڪي کانئن پڇي رهيا آهن. ”من ربک، من دينک، وما قولک في النبي ﷺ“ (تنهنجو رب ڪير آهي؟ تنهنجو دين ڪهڙو آهي؟ نبيءَ بابت تنهنجو ڇا رايو آهي؟) ان جي دل ۾ مٿئين عالم جي علمن جي پالوٽ ٿيل هئي. پنهنجي رب تي يقين رکندو هو، پنهنجي دين کي صحيح مڃيندو هو ۽ رسول ڪريم ﷺ جن کي سچو نبي سمجهندو هو. جنهن ڪري مٿئين عالم جي نور سان منور ٿي هيءُ عقيدا کيس منڪر نڪير جي شڪل ۾ نظر ايندا، جيڪي کانئس سوال ڪري رهيا هوندا. هيءُ ان ڳالهه جو ثبوت آهي ته سندس دل ۾ هيءُ علم تمام گهڻو مضبوط ٿيل آهي. ان کان وڌيڪ ٻي ڪا ڳالهه ناهي. جيئن صفراوي طبيعت جي ماڻهوءَ جو خواب ڏسڻ، ان ڳالهه جو ثبوت هيو ته سندس بدن ۾ صفراء غالب ٿي چڪو آهي، تئين ئي هڪ مؤمن جو انهن فرشتن کي ڏسڻ، ان ڳالهه جو ثبوت آهي ته اهي عقيدا سندس دل ۾ تمام گهڻو مضبوط آهن.