عقلي شاهديون
هيءَ مڃيل حقيقت آهي ته هڪ انسان جو مرڻ- تلوار، زهر يا ڪنهن ٻي اهڙي علت ۽ سبب کان بغير نه ٿيندو آهي. گاهه يا وڻ، ٻج ڇٽڻ بنان پيدا نه ٿيندا آهن. اهڙي طرح انسان ۾ جيستائين ڪنهن ڪم ڪرڻ جو ”ٻج“ نه هوندو، ان کي شرعي حڪمن مڃڻ جو ذميوار قرار نه ٿو ڏئي سگهجي. ان کي اهو نه ٿو چئي سگهجي ته هيءُ ڪر يا هيءُ نه ڪر. انهيءَ ٻج منجهان جيڪي عملن جا سلا ڦٽي نڪرندا. فقط ان مطابق کيس سزا يا جزا ڏني ويندي آهي. هيءُ قوتون جن تي الاهي عمل مرتب ٿيندا آهن ڪيترن ئي قسمن جون ٿينديون آهن:
1- عناصرن جون خاصيتون ۽ انهن جو طبيعتون.
2- هر هڪ جاندار يا هر هڪ بي جان جنس مثال طور لوهه، سون وغيره جي هڪ خاص شڪل، صورت، رنگ ۽ وزن مخصوص آهي، ان شڪل کي ان جي جنس جي نوعي صورت (Genetic Farm) چوندا آهن. الله تعاليٰ هر هڪ شيءِ جي صورت نوعيه (Genetic Farm) ۾ جيڪي خاصيتون رکيون آهن، انهن جي مطابق پڻ الاهي عمل مرتب ٿيندا آهن.
3- زمين تي ڪنهن شيءِ جي پيدا ٿيڻ کان پهريائين عالم مثال ۾ ان شيءِ جو جيڪو وجود هوندو آهي، اتي ان جا جيڪي حالات ٿيندا آهن، انهن تي پڻ الاهي عمل مرتب ٿيندا آهن. (ان کي ڪٿي، ڪنهن به صورت ۾ اهو چوڻ جي ضرورت نه ٿيندي ته هيءُ ڪم بس ائين ئي، ڪنهن سبب کان بغير، الله جي قدرت سان ٿي پيو آهي. اهڙي ڳالهه ڪرڻ تي فلسفي پسند ماڻهن سان هڪ قسم جي جنگ ڇڙي پوندي آهي. مٿئين طريقي مطابق سوچ رکندڙ ماڻهو اهڙن جهڳڙن کان سدائين سلامت نڪري ويندو آهي.)
4- ملاءِ اعليٰ جون دعائون، جيڪي هو پوريءَ همت سان ان شخص لاءِ گهرندا آهن، جنهن پنهنجو پاڻ کي سڌاريو ۽ بهتر بنايو آهي يا ماڻهن ۾ سڌاري ۽ بهتريءَ جي ڪوشس ڪري رهيو آهي. يا ملاءِ اعليٰ جون ان شخص لاءِ بددعائون جيڪو سوسائٽيءَ ۾ سٺو نظام جاري ڪرڻ جي ڪوشش جو مخالف هجي. ان تي پڻ الاهي عمل مرتب ٿيندا آهن.
5- بني آدم جي لاءِ ڪنهن قانون جي معين ٿيڻ ۽ ان جي ماتحت ڪنهن ڪم جو ضروري ڪرڻ ۽ ڪنهن جو منع ٿيڻ، ڇاڪاڻ ته هيءُ قانون ۽ ان جي ماتحت حلال ۽ حرام جو تعين به ان قانون جي مڃيندڙن جي لاءِ سٺو ڦل ۽ نه مڃيندڙن لاءِ خراب نتيجو پيدا ڪرڻ جو سبب ٿيندو آهي.
6- ڪنهن ڳالهه جي متعلق الله تعاليٰ جو فيصلو، جڏهن ان فيصلي کي جاري ڪرڻو هوندو آهي تڏهن فيصلي جي تقاضا هوندي آهي ته فلاڻي ڳالهه به پيدا ٿئي. ان ڪري جو الله جي سنت يا قانون جي مطابق اها ٻي شيءِ به ان فيصلي سان لازم هوندي آهي. ڇاڪاڻ ته خدا تعاليٰ کي اها ڳالهه پسند ناهي ته مختلف ڳالهين ۾ علت ۽ معلول جو جيڪو سلسلو قائم ڪيو ويو آهي ان کي ٽوڙيو وڃي.