انساني نوع جي لاءِ شرعي قانونن مقرر ٿيڻ جا اسباب
1- ڪنهن مقدس ماڻهوءَ جي ذريعي، عقلي علمن جي سرچشمي (حظيرة القدس) منجهان علم حاصل ڪرڻ جو انتظام ڪيو وڃي. ان کان پوءِ ٻيا ماڻهو ان مقدس شخص جي پيروي ڪن.
2- انهن لاءِ ڪنهن اهڙي قانون جو انتظام ڪيو وڃي، جنهن ۾ الاهي معرفت جا اصول شامل هجن، تهذيب ۽ تمدن جا اخلاق ٻڌايا وڃن. انسان جي سمورن اختياري عملن جي لاءِ ان قانون ۾ اهڙا قاعدا جوڙيا وڃن جنهن سان انسان جا سمورا ڪم هنن پنجن قسمن ۾ ورهائجي وڃن: (1) واجب (2) مستحب (3) مباح (4) مڪروهه (5) حرام. ۽ ان قانون ۾ الله تعاليٰ جو قرب حاصل ڪرڻ وارن هنڌن لاءِ ابتدائي ڳالهيون تمهيد جي طور صاف ٻڌايون وڃن. ان لاءِ ضروري آهي ته الله جي رحمت ۽ ان جي حڪمت، غيب جي مقدس مقامن مان انسان جي عقلي قوت جو رزق ضرور مهيا ڪري ۽ انسانن منجهان مقدس ماڻهو اتي پهچي ان کي ضرور حاصل ڪري وٺي، جنهن کان پوءِ ٻيا ماڻهو ان جي تابع ٿي وڃن. ماکيءَ جي مکين ۾ راڻيءَ کي ڏسبو ته اها پنهنجي ٻين فردن جي لاءِ ڪيئن بندوبست ڪري ٿي. انسان کي جيستائين ان مقدس هنڌ تان سڌيءَ يا اڻ سڌيءَ طرح علم نه ملندو تيستائين پاڻ ”نوعي ڪمال“ ڪڏهن به حاصل نه ڪري سگهندو. هڪ سوچ سمجهه رکندڙ انسان جڏهن ڏسي ٿو ته الله تعاليٰ حيوانن جا اهڙا کوڙ قسم پيدا ڪري ڇڏيا آهن جيڪي گاهه کائڻ بنا زندهه نه رهي سگهندا، ته هو يقين ڪري وٺندو ته الله تعاليٰ انهن لاءِ ڪو اهڙو چراگاهه ضرور ٺاهيو هوندو جنهن ۾ انهن لاءِ تمام گهڻو گاهه هوندو. اهڙيءَ طرح خدا جي قدرت ۾ غور ڪرڻ وارو انسان يقين ڪري وٺندو ته انسانن لاءِ به علم جا اهڙي قسم جا چراگاهه ضرور هئڻ گهرجن جن مان انساني عقل پنهنجي علم واري اڃ اجهائي سگهي ۽ جيڪو ڪمال ان لاءِ مقرر ڪيو ويو آهي، ان تائين آسانيءَ سان پهچي سگهي. اهي علم هيٺين قسمن جا ٿين ٿا:
1. پهريون قسم آهي ”توحيد ۽ الاهي صفتن جو علم“. اهو علم لازمي طور اهڙو واضح هئڻ گهرجي، جو ان کي انساني عقل پنهنجي طبعي قوت ۽ سگهه مطابق سمجهي سگهي، اهڙو ڏکيو نه هجي جنهن کي مٿاهين ذهن رکندڙ ڪنهن هوشيار ۽ ڏاهي ماڻهوءَ کان سواءِ ٻيو ڪو سمجهي ئي نه سگهي. ”سبحان الله وبحمده“ جي جملي ۾ سڃاڻ ۽ معرفت ڏانهن جيڪو اشارو آهي، ان جي وضاحت ڪرڻ سان ئي علم جي هن قسم جي گهرج پوري ٿي وڃي ٿي. الله جي ذات جون جيڪي صفتون آهن سي اهڙي قسم جون آهن جن کي عام ماڻهو سڃاڻن ٿا، پاڻ انهن صفتن کي استعمال به ڪن ٿا. جيئن حيات، بصير، قدرت وارو، ارادي وارو، ڪلام جو مالڪ، غضب وارو، ناراضگيءَ وارو ۽ رحمت ڪندڙ، بادشاهيءَ جو مالڪ، بي پرواهه وغيره. ان سان گڏ هيءُ به سمجهي ڇڏيڻ گهرجي ته ”ليس ڪمثله شيءُ“ (ڪائنات ۾ سندس صفتن جو ڪو مثال ٿي نه ٿو سگهي.) اهو حيات (زندهه) آهي پر اسان وانگر نه، کيس ڏسڻ جي سگهه آهي پر اسان جي ڏسڻ واري سگهه وانگر نه. ارادو رکي ٿو، قدرت رکي ٿو، ڳالهائي ٿو پر سندس ارادو، قدرت ۽ ڳالهائڻ اسان وانگر ناهي. اهڙيءَ طرح ٻين صفتن جي تشريح ڪرڻ به ضروري آهي. خدا جي ذات جي ”بي مثال“ هئڻ جو تفسير اهڙين ڳالهين سان ڪرڻ گهرجي، جيڪي اسان جي پهچ کان تمام گهڻو پر ڀرو هجن. مثال طور هيئن چئجي ته الله مينهن جي وسندڙ قطرن جو تعداد ڄاڻي ٿو، ريگستان جي واريءَ جي ذرڙن جو ڳاڻاٽو به ڄاڻي ٿو، وڻن جي پنن ۽ سمورن حيوانن جي ساهه کڻڻ جو تعداد به ڄاڻي ٿو، اونداهيءَ رات ۾ ڪول جي هلڻ کي ڏسي ٿو، ڪنهن گهر جا سڀ دروازا بند ڪري ڇڏجن، ان کان پوءِ ڪو ماڻهو ڪپڙن ۾ ويڙهجي سمهي رهي، ان حالت ۾ ان جي دل ۾ جيڪي وسوسا پيدا ٿين ٿا انهن کي به ڄاڻي ٿو. اهڙيءَ طرح ٻين صفتن کي به بيان ڪري سگهجي ٿو.
2. ٻيو قسم آهي ”عبادات“
3. ”ارتفاقات“
4. چوٿون قسم آهي ”مناظري جو علم“، هن ۾ اهو بحث ٿيندو آهي ته هڪ گهٽ ذهن رکندڙ ماڻهو پنهنجي ذهني غلطيءَ ۽ مونجهاري جي ڪري صحيح ڳالهه کي رد ڪري رهيو آهي ته ان کي ڪهڙيءَ طرح درست ڳالهه سمجهائي سگهجي ۽ ان جي دماغ جون ڳنڍيون ۽ مونجهارا ڪيئن کولجن؟
5. پنجون قسم آهي انسان جي بصيرت کي وڌائڻ لاءِ انسان کي الله تعاليٰ جون نعمتون ياد ڏيارڻ جو علم (علم بآلاءِالله) ۽ قومن جي لاهن ۽ چاڙهن جا تاريخي واقعا ذهن نشين ڪرائڻ جو علم (علم بايام الله) ۽ موت کان پوءِ قبر ۽ حشر ۾ جيڪي واقعا ٿيندا آهن، انهن کي ياد ڏيارڻ. (علم بوقائع الحشريه)
الله تعاليٰ ازل ۾ انساني نوع ۽ ان جي صلاحيتن ۽ قوتن تي نظر وڌي، جيڪي سمورن انسانن ۾ نسل در نسل هلڻ واريون هيون ۽ ان جي ملڪوتي قوت تي پڻ نظر ڪيائين (۽ مٿي ذڪر ٿي چڪو آهي ته پنجن قسمن جا علم انسان جي صلاحيت کي درست رکندا آهن.) صلاحيت بدلجڻ جي صورت ۾ انهن علمن جي تشريح به ان نئين صلاحيت مطابق ٿي سگهندي آهي. ته الله تعاليٰ انساني نوع جي صلاحيت ۽ ملڪوتي قوت تي نظر ڪرڻ کان پوءِ انهن علمن جي مٿان پڻ نظر ڪئي، جنهن کان پوءِ هيءُ علم، غيب الغيب ۾ (تجلي اعظم کان مٿي) معين ۽ محدود شڪل ۾ اچي ويا. ان تعين کي اشعري عالم (ابوالحسن اشعري جا پيروڪار) ”نفسي ڪلام“ چوندا آهن (الله جو ذاتي ڪلام جيڪو قديم آهي.) اهو علم، ارادي ۽ قدرت کان سواءِ الله جي چوٿين صفت آهي.
ان کان پوءِ جڏهن ملاءِ اعليٰ جي پيدا ڪرڻ جو وقت آيو، (جنهن کان سواءِ انساني نوع جون گهرجون پوريون نٿيون ٿي سگهن، انهن جي انساني نوع سان نسبت ائين آهي جيئن اسان جي عقلي قوتن جي اسان سان نسبت هوندي آهي.) ته انهن فرشتن کي هڪ ”کن“ جي حڪم سان پيدا ڪيو ويو. هيءُ الله تعاليٰ جي انساني نوع تي پنهنجي خاص رحمت آهي. ”غيب الغيب“ ۾ جيڪي علم متمثل ٿيل آهن، انهن جو اولڙو انهن فرشتن جي دل تي پوندو آهي، اهو اولڙو انهن فرشتن لاءِ انهن جي روحاني صورت جي حيثيت وٺندو آهي. قرآن شريف ۾ انهن ئي فرشتن جي طرف اشارو ڪيل آهي:
اَلَّذِیۡنَ یَحۡمِلُوۡنَ الۡعَرۡشَ وَ مَنۡ حَوۡلَہٗ (المومن: 7)
(جيڪي عرش کڻن ٿا ۽ جيڪي عرش جي چوڌاري آهن.)
ان کان پوءِ جڏهن آسماني انتظام ۾ اهڙيون حالتون پيدا ٿين، جن سان ملڪن ۽ قومن ۾ تبديليءَ جو حڪم ڏيڻو هوندو آهي، ته انهن علمن کي زماني جي مناسبت سان هڪ نئون روحاني وجود ڏنو ويندو آهي، ان جو شرح ۽ تفصيل ان وقت جي تقاضا مطابق متعين ڪيو ويندو آهي. ان طرف قرآن جي هن آيت ۾ اشارو ڪيو ويو آهي:
اِنَّاۤ اَنۡزَلۡنٰہُ فِیۡ لَیۡلَۃٍ مُّبٰرَکَۃٍ اِنَّا کُنَّا مُنۡذِرِیۡنَ ﴿۳﴾ فِیۡہَا یُفۡرَقُ کُلُّ اَمۡرٍ حَکِیۡمٍ ۙ﴿۴﴾ (الدخان: 3-4)
(اسان ئي قرآن کي مبارڪ رات ۾ نازل ڪيو، اسان ئي ڊيڄاريندڙ هئاسين. ان رات هر حڪمت جي ڳالهه چٽي ڪئي ويندي آهي.)
ان کان پوءِ الاهي حڪمت اهڙي زماني جو انتظار ڪندي آهي، جنهن ۾ هڪ مقدس ماڻهو پنهنجي قوم اندر پيدا ٿئي، جيڪو علم جي انهن خزانن مان علم حاصل ڪرڻ جي صلاحيت رکندڙ هجي. ۽ الله جي حڪمت اهو به فيصلو ڪيو ته ان جو بلند مرتبو ۽ شان مقرر ڪيو وڃي، ان کان پوءِ جڏهن اهو مقدس ماڻهو پيدا ٿيندو آهي ته الله تعاليٰ ان کي پنهنجي لاءِ مخصوص ڪندو آهي ۽ پنهنجي ارادن کي پورو ڪرڻ لاءِ ان کي ذريعو بنائيندو آهي. ان تي پنهنجو ڪتاب نازل ڪري، ان جي اطاعت پنهنجي ٻانهن تي لازم ڪندو آهي. ان ڳالهه جي طرف هن آيت ۾ اشارو آهي:
وَ اصۡطَنَعۡتُکَ لِنَفۡسِیۡ ﴿ۚ۴۱﴾ (طٰہٰ- 41)
(مون توکي پنهنجي نفس لاءِ مخصوص ڪيو آهي.)
اهي علم جن جا هيٺ مٿي درجا ۽ رتبا مقرر ٿيندا ويا، انهن جي اصل حڪمت ان کان سواءِ ٻي ڪابه ناهي، ته الله تعاليٰ انهن جي ذريعي انساني نوع کي ڪامل بنائڻ گهري ٿو. تنهن ڪري اسان اهو چئي سگهون ٿا ته ”غيب الغيب“ ۾ اهي علم هڪ خاص شڪل ۾ جيڪو مقرر ڪيا ويا، ته انهن جو هن کان سواءِ ٻيو ڪوبه مطلب ناهي ته انساني نوع تي الله تعاليٰ پنهنجي خاص رحمت نازل ڪرڻ گهري ٿو. پوءِ انساني نوع جي مجموعي استعداد (قابليت) ”ملاءِ اعليٰ“ جي فرشتن جي پيدا ٿيڻ کي ضروري قرار ڏئي ڪري پنهنجي رب کان درخواست ڪئي ته اهي پيدا ڪيا وڃن. اهڙيءَ طرح جڏهن خاص قسم جا حالات پيدا ٿيا، ته ان وقت به مخصوص شڪل ۾ حالتن جي تقاضا مطابق قانون بابت، انساني نوع پاڻ سوال ڪيو.(يعني انساني نوع جي فطرت جي بيهڪ ئي اهڙي رکي وئي ته ان پنهنجو پاڻ مخصوص حالتن جي مطابق مخصوص قانون جي گهر ڪئي. يعني جيڪڏهن هن قسم جا حالات ٿين ته اهڙي قسم جو قانون ڏنو وڃي ۽ اهو هر دور جو هڪ پيرڊ هوندو آهي.) مثال طور بت پرستي عام ٿي وڃي، ان لاءِ سمجهدار ۽ سوچ رکندڙ ماڻهن کي ضرورت محسوس ٿيندي ته هڪ خاص شريعت ذريعي توحيد جو نظريو ڦهلجي. اهڙي طرح جڏهن انساني سوسائٽي ۾ هڪ خاص قسم جون حالتون جنم وٺن، مثال طور، بادشاهي نظام پنهنجي ظلم جي انتهائي نقطي تائين وڃي پهچي ۽ پورو عوام هڪ خاص گروهه جو غلام بڻجي پوي. اهو ٽولو عوام کي پنهنجي عيش پرستي ۽ عياشي لاءِ آله ڪار بنائي، نتيجي طور خدا جو خوف ماڻهن جي دلين مان نڪري وڃي، انسانيت وحشيت ۽ بربريت بڻجي وڃي ته ان وقت انساني نوع جي تقاضا هوندي آهي ته اهڙو قانون ڏنو وڃي جيڪو ان حالت جي موافق ۽ مناسب هجي. هي سڀ ڳالهيون انساني نوع جون نوعي تقاضائون آهن. انهن جي ذريعي انسان پنهنجون نوعي خصوصيتن ۾ ڪمال حاصل ڪري وڃي مقصد تائين رسائي حاصل ڪندو. ان ڪري هي قانون خدا جي رحمت آهي. هي قانونَ خدا تعاليٰ ڪو جبراً يا ڏاڍ طورتي نه ڏنا آهن بلڪ انسان جي نوعي صورت خدا کان پاڻ گهريا آهن. تنهن ڪري قانون جي باري ۾ الله جي حجت پنهنجن ٻانهن تي قوي ۽ غالب ۽ مڪمل آهي. ان صورت ۾ شريعت انسان مٿان بار نه ٿيندي پر انسان جي پنهنجي گهربل ضرورت ٿيندي. انسان کي شريعت جو پابند بنائڻ لاءِ الله تعاليٰ جي حجت مڪمل آهي (ان تي ڪوبه اعتراض نه ٿو ٿي سگهي. الله تعاليٰ هيءُ سلسلو انساني نوع جي فائدي لاءِ بنايو آهي.) ان صورت ۾ جيڪڏهن ڪو سوال ڪري ته ماڻهوءَ جي مٿان نماز پڙهڻ ڇو لازم آهي؟ ۽ ڇو انسان لاءِ ڪن شين جو حرام ٿيڻ ۽ ڪن جو حلال هئڻ مقرر ڪيو ويو آهي؟ ته چيو ويندو ته طبعي طور تي ان لاءِ ائين ئي ضروري آهي جيئن ڪن جانورن لاءِ گاهه کائڻ سندن فطرت مطابق حلال ۽ گوشت کائڻ حرام آهي ته ڪن لاءِ وري گوشت حلال ۽ گاهه کائڻ حرام هوندو آهي. اهڙيءَ طرح رسولن جي تابعداريءَ جو مثال ائين آهي جيئن ماکيءَ جو مکيون پنهنجي راڻيءَ جي پيروي ڪنديون آهن. فرق صرف اهو آهي ته حيوانن کي سندن فطري عادتن ۽ ضابطن جي ڄاڻ طبعي الهام طور ملندي آهي جڏهن ته انسان شعور رکندڙ قوت هئڻ ڪري ڪجهه علمَ ۽ ڄاڻ، محنت ۽ سوچ ويچار ذريعي حاصل ڪندو آهي ته ڪجهه ان کي وحي جي ذريعي ۽ ڪجهه وحي واري انسان جي پيروي ڪرڻ ذريعي حاصل ٿيندا آهن.