حظيرة القدس ۽ ملاءِ اعليٰ
[b]ملاءِ اعليٰ جي فرشتن جا ٽي قسم آهن:
[/b]1- سڀ کان پهرين جماعت جو نالو آهي ”حاملين عرش“ (عرش کي کڻڻ وارا)
2- ٻئي نمبر جماعت جو نالو آهي ”حافين حول العرش“ (عرش جي چوڌاري چڪر لڳائيندڙ، جيئن بيت الله جو طواف ٿيندو آهي.)
3- ٽئين نمبر جماعت جو نالو آهي ”عليين“. جيئن سج جو زمين مٿان اثر پوندو آهي ۽ اُس جي شڪل ۾ ظاهر ٿيندو آهي. جنهن کان پوءِ هڪ خاص قسم جي زندگي پيدا ڪري وجهندو آهي. عالمِ مثال جي جنهن حصي تي عليين جو ان طرح نور وسندو آهي، (ان مان جيڪا دنيا ٺهي پوندي آهي) ان جو نالو جنت آهي.
انسان جي ترقي
جنت جي حدن کان اڳتي، جنهن کان اڳتي عليين جو نور ڪونه ٿو وسي. ان هنڌ تائين انسان جو پهچڻ وڏي محنت ٿو گهري. ان کان پوءِ تجلي اعظم جي ڪشش پنهنجو پاڻ آهستي آهستي انسان جي استعداد (صلاحيت) مطابق ان کي پاڻ ڏانهن ڇڪي وٺندي، ان کان اڳتي محنت ناهي. ترقيءَ جو آخري ڏاڪو اهو آهي ته ماڻهو ”حظيرة القدس“ جو ميمبر ٿي وڃي.
جهنم ڇا آهي؟
انسانيت جي دل ۽ ماغ ۾ جيڪي جذبات ۽ علوم موجود آهن، جيڪڏهن اهي پنهنجي فطرت مطابق صحيح هوندا ته انهن جي طبعي خواهش اها ٿيندي ته اهي حظيرة القدس جي عليين واري مقام (جنت) کي وڃي پهچن. پر جيڪڏهن ڪو انسان بيخبري جي نشي ۾ بدمست ٿي پنهنجن انهن ضرورتن کي تباهه ڪري چڪو هوندو ۽ جنت ۾ وڃڻ لاءِ پنهنجي استعداد/ صلاحيت برباد ڪري چڪو هوندو ته ان ماڻهوءَ جو اهو بيخبريءَ جو نشو موت کان پوءِ لهي ويندو ۽ ان جي انهن عملن مطابق ان جي اندر منجهان ئي ان کي هڪ درد ۽ تڪليف ٿيڻ لڳندي. ٻئي پاسي کان ان کي حظيرة القدس ۾ پهچڻ جو شوق ۽ حسرت جاڳندي، جنهن ڪري هو پنهنجو پاڻ کان نفرت ڪندو ته هو پوئتي ڇو رهجي ويو. ان صورتحال ۾ جنهن ماڻهوءَ جو درد ۽ تڪليف گهڻو وڌندا ويندا، ان کي ايئن محسوس ٿيندو جيئن ان کي هر شيءِ کائي رهي آهي. جهنم ان شيءِ جو نالو آهي. ان ۾ انسان پنهنجي غلطين جي سزا ڀوڳيندو ۽ پوءِ آهستي آهستي صاف ٿي هڪ عرصي کان پوءِ نيٺ ”حظيرة القدس“ جي طرف رُخ ڪندو. دوزخ مان ترقي ڪيئن ٿيندي؟ ان بابت اسان کي معلومات گهٽ ڏني وئي آهي. ان ڪري هن دنيا ۾ ان کي تقريباً سمجهڻ ناممڪن آهي ۽ جنت کان مٿي حظيرة القدس جي طرف جيڪا ترقي ٿيندي آهي، سا به صاف طريقي سان ٻڌايل ڪونهي.
حظيرة القدس کان ٻاهر ٻئي درجي جا فرشتا رهن ٿا، انهن فرشتن جا وري ڪيترن ئي قسمن جا طبقا ۽ درجا آهن. اسان جي زمين جي ويجهو جيڪو فرشتن جو طبقو رهي ٿو سو ايئن سمجهو ته ستون طبقو آهي ۽ ان کان پوءِ فرشتن جو سلسلو ختم ٿي وڃي ٿو. ان کان هيٺ ٽئين درجي جا فرشتا ۽ جِنَ ڪم ڪندا آهن.
دوزخ ۾ جيڪي قوتون ڪم ڪري رهيون آهن سي بنهه ٻئي قسم جون آهن، انسان جنن ۽ فرشتن جي برابر ترقي ڪري سگهي ٿو، ايستائين جو پهرئين درجي جي فرشتن تائين پهچي وڃي ٿو.
جنت جي سمورين شين کي دنياوي نالن سان سڏيو ويندو آهي، جيئن پاڻي، کير، ماکي ۽ ميوا وغيره. اهو ان ڪري آهي جو جنت جي اصل شين کي اسان جي ذهن ۾ آڻڻ جو ٻيو ڪو به ذريعو ڪونه هو، نه ته اهي اصل ۾ عالمِ مثال جي تمام مٿاهين طبقي جي قسم جون شيون آهن. هن جهان جون شيون، اُن جهان جي شين سان صرف نالي ۾ هڪ جهڙيون آهن، نه ته اصل ۾ اهي شيون تمام بلند درجي جون آهن.
[b]قرآن ۾ “ملاءِ اعليٰ” جو ذڪر
[/b] الله تعاليٰ جو فرمان آهي:
”اَلَّذِیۡنَ یَحۡمِلُوۡنَ الۡعَرۡشَ وَ مَنۡ حَوۡلَہٗ یُسَبِّحُوۡنَ بِحَمۡدِ رَبِّہِمۡ وَ یُؤۡمِنُوۡنَ بِہٖ وَ یَسۡتَغۡفِرُوۡنَ لِلَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا ۚ رَبَّنَا وَسِعۡتَ کُلَّ شَیۡءٍ رَّحۡمَۃً وَّ عِلۡمًا فَاغۡفِرۡ لِلَّذِیۡنَ تَابُوۡا وَ اتَّبَعُوۡا سَبِیۡلَکَ وَ قِہِمۡ عَذَابَ الۡجَحِیۡمِ ﴿۷﴾ رَبَّنَا وَ اَدۡخِلۡہُمۡ جَنّٰتِ عَدۡنِۣ الَّتِیۡ وَعَدۡتَّہُمۡ وَ مَنۡ صَلَحَ مِنۡ اٰبَآئِہِمۡ وَ اَزۡوَاجِہِمۡ وَ ذُرِّیّٰتِہِمۡ ؕ اِنَّکَ اَنۡتَ الۡعَزِیۡزُ الۡحَکِیۡمُ ۙ﴿۸﴾ وَ قِہِمُ السَّیِّاٰتِ ؕ وَ مَنۡ تَقِ السَّیِّاٰتِ یَوۡمَئِذٍ فَقَدۡ رَحِمۡتَہٗ ؕ وَ ذٰلِکَ ہُوَ الۡفَوۡزُ الۡعَظِیۡمُ ٪﴿۹﴾ “ (المومن: 7 کان 9)
(۽ اهي فرشتا جيڪي عرش کي جهليو بيٺا آهن (حاملين العرش) ۽ اهي جيڪي ان جي چوڌاري آهن، (حافين حول العرش ۽ عليين) اهي سڀ الله کي حمد ۽ تسبيح سان ياد ڪندا آهن ۽ اهي الله جو حڪم مڃڻ لاءِ پنهنجو پاڻ کي هر وقت تيار رکندا آهن. ايمان وارن ماڻهن جي لاءِ بخشش جي دعا گهرندا آهن، چوندا آهن ته اي اسان جا پروردگار! تنهنجي رحمت ۽ تنهنجو علم هر شيءِ کان تمام گهڻو وڏو ۽ مٿاهون آهي، سو تون انهن کي بخش جيڪي تنهنجي طرف متوجهه ٿيا ۽ تنهنجي رستي تي هلڻ لڳا ۽ انهن کي جهنم جي عذاب کان بچاءِ. اي اسان جا پالڻهار! انهن کي هميشہ رهندڙ باغن ۾ داخل ڪر جن جو تو ساڻن واعدو ڪيو آهي ۽ گڏوگڏ سندن سڌاري واريءَ راهه تي هلندڙ ابن ڏاڏن، گهروارين ۽ سندن اولاد کي به. بيشڪ تون وڏي عزت ۽ وڏي علم وارو آهين. تون انهن کي تڪليفن ۽ ڏکيائين کان بچاءِ، ان ڏينهن جيڪو ماڻهو تڪليفن ۽ ڏکيائين کان بچي ويو سو يقيناً تنهنجي رحمت وارو ٿيو ۽ اهائي سڀ کان وڏي ڪاميابي آهي.)
حديث ۾ ملاءِ اعليٰ جو ذڪر
پاڻ سڳورا ﷺ جن فرمائن ٿا ته:
”اذا قضي الله تعاليٰ الامر في السماء ضربت الملائکة باجنحتها خضعانا لقوله کانہ صلصلۃ عليٰ صفوان فاذا فزع عن قلوبهم، قالوا ماذا قال ربکم قالوا الحق، وهوالعلي الکبير“
(جڏهن الله تعاليٰ آسمانن ۾ ڪو حڪم ڏيندو آهي، ته فرشتا پنهنجا پر ڦڙڪائيندا آهن، اها الله تعاليٰ جي حڪم مڃڻ جي نشاني آهي. الله جي حڪم جو نزول، اهڙي آواز وانگر هوندو آهي جيئن ڪنهن صاف ۽ ترڪڻي پٿر تي زنجير جي گهلڻي ۽ ڇڪڻ سان مسلسل آواز ٿيندو آهي. جڏهن انهن جي دلين تان بار هلڪو ٿيندو آهي ته هيٺيان فرشتا، مٿين کان پڇندا آهن ته توهان جي رب ڪهڙو حڪم ڏنو؟ چوندا ته جيڪو حڪم ڏنو ويو آهي سو سچ آهي ۽ الله تمام بلند ۽ مٿاهون آهي.) ان کانپوءِ تفصيل ٻڌائيندا آهن.
هڪ ٻي روايت ۾ آهي ته:
”اذا قضيٰ امرا سبح حملة العرش ثم يسبح اهل السماءِ الذين يلونهم حتيٰ تبلغ التسبيح اهل هذه السماءِ الدنيا، ثم قال الذين يلون حملة العرش، ماذا قال ربکم فيخبرونهم ماذا قال ۔ قال: فيستخبر بعض اهل السموات بعضا حتيٰ يبلغ الخبر اهل هذه السماءِ“
(جڏهن الله تعاليٰ ڪو نئون حڪم ڏيندو آهي، تڏهن عرش کي جهلي بيهندڙ فرشتا تسبيح چوندا آهن، جنهن کان پوءِ انهن جي ويجهي آسمان وارا فرشتا تسبيح پڙهندا آهن، ان کان پوءِ وري انهن جي ويجهو وارا فرشتا پڙهندا آهن. ويندي زمين جي ويجهي آسمان وارن ملائڪن تائين اها تسبيح پهچندي آهي. ان کان پوءِ حاملين عرش جي ويجهو وارا فرشتا، حاملين عرش کان پڇندا ته الله تعاليٰ ڇا فرمايو؟ اهڙي طرح هيٺيان مٿين کان پڇندا، ايستائين جو هيٺئين هن دنيا واري آسمان تائين ڳالهه پهچي ويندي آهي.)
پاڻ سڳورا ﷺ جن هڪ ٻي روايت ۾ فرمائن ٿا ته:
”اني قمت من الليل فتوضأت وصليت ما قدرلي فنعست في صلاتي حتي استثقلت فاذا انا بربي تبارک و تعاليٰ في احسن صورة، فقال يا محمد! قلت لبيک رب! قال فيم يختصم الملأ الاعليٰ ؟قلت لاادري، قالها ثلاثاً، قال فرأيته وضع کفه بين کتفي حتيٰ وجدت برد انامله بين ثدییَّ فتجلي لي کل شيءِ وعرفت فقال يا محمد! قلت لبيک رب! قال فيم یختصم الملأ الاعليٰ؟ قلت في الکفارات قال وما هن؟ قلت مشي الاقدام الي الجماعات والجلوس في المساجد بعد الصلوٰة واسباغ الوضو ء حين الکريهات قال ثم فيم؟ قال قلت في الدرجات قال وما هُن؟ قلت اطعام الطعام ولين الکلام والصلوٰة بالليل والناس نيام.“
(هڪ ڏينهن آءٌ رات جو اٿس وضو ڪيم ۽ جيترو ٿي سگهيو نماز پڙهيم، جنهن کان پوءِ نماز ۾ ئي مون کي ننڊ اچي وئي، ننڊ دوران منهنجو دماغ ڳورو ٿي پيو، ڇا ٿو ڏسان ته منهنجو رب نهايت سهڻي صورت سان منهنجي سامهون آهي. مون کي فرمايائون ته اي محمد! ﷺ مون چيو اي منهنجا رب! آءٌ حاضر آهيان. فرمايائون هي ملاءِ اعليٰ ڪهڙي ڳالهه تان بحث ڪري رهيا آهن؟ مون عرض ڪيو ته آءٌ نٿو ڄاڻان. ٽي ڀيرا پڇيائون، ٽئي دفعا مون اهو جواب ڏنو، جنهن کان پوءِ ڏسان ٿو ته الله تعاليٰ پنهنجو هٿ منهنجي ٻنهي ڪلهن جي وچ ۾ ڇاتيءَ تي رکي ڇڏيو، ايستائين جو مان سندس آڱرين جي ٿڌاڻ پنهنجي ٻنهين بُبين جي وچ ۾ محسوس ڪئي، جنهن کانپوءِ منهنجي لاءِ سڀ ڳالهيون کلي روشن ٿي ويون ۽ مان سڀ ڪجهه سمجهي ويس. الله تعاليٰ فرمايو اي محمد! مون جواب ڏنو لبيک، پڇيائون ملاءِ اعليٰ ڪهڙيءَ ڳالهه تي بحث ڪري رهيا آهن؟ مون چيو ”ڪفارات“ بابت بحث ڪري رهيا آهن. فرمايائين اهي ”ڪفارات“ ڪهڙيءِ شيءِ آهي؟ مون جواب ڏنو جماعتن ۾ شرڪت لاءِ پيادو وڃڻ، نمازن کان پوءِ مسجد ۾ ويهڻ ۽ تڪليف هوندي پورو وضو ڪرڻ. الله تعاليٰ فرمايو ان کان پوءِ ڪهڙي ڳالهه تي بحث ڪري رهيا آهن؟ مون جواب ڏنو درجن ۽ رتبن حاصل ڪرڻ جي شين ۾. فرمايائون اهي ڪهڙيون شيون آهن؟ مون جواب ڏنو کاڌو کارائڻ، (مسڪين ۽ محتاج جو شرط ۽ سنڌو ڪرڻ کان بغير، ڇاڪاڻ ته ڪي اهڙا خوددار ماڻهو به ٿيندا آهن، جيڪي محتاجن جي زمري ۾ اچڻ نه گهرندا آهن.)
هر ماڻهوءَ سان نرميءَ سان ڳالهائڻ ۽ رات جو اهڙي وقت ۾ نماز پڙهڻ جنهن وقت سڀ ماڻهو ستل هجن يعني صلاحيتن وارن ماڻهن لاءِ وڏن وڏن ڪمن جي ذريعي ملاءِ اعليٰ تائين پهچڻ آسان آهي. پر جيڪي ماڻهو قدرتي طور تي ضعيف ۽ ڪمزور صلاحيتن وارا ٿين ٿا، انهن وٽ قدرت طرفان ملندڙ ضروري گڻن جي کوٽ آهي. اهڙي قسم جي ماڻهن کي ملاءِ اعليٰ ۾ پهچڻ لاءِ ڪهڙيون شيون ڪم ڏئي سگهن ٿيون؟ اهو مسئلو ”ملاءِ اعليٰ“ جا ملائڪ حل نه ٿا ڪري سگهن. ڇاڪاڻ ته ڪي ڪم جيڪي ظاهر ۾ ته ننڍا معلوم ٿيندا آهن، پر انهن کي پابندي سان لاڳيتو ڪرڻ لاءِ ڏاڍي محنت ڪرڻي پوندي آهي. جيتوڻيڪ انهن ڪمن ۾ ظاهر ۾ بلندي ۽ وڏائي نه هوندي آهي، پر ڪمزور انسانن جي لاءِ اهڙي قسم جي ڪمن ۾ لاڳيتي ٿيندڙ پابندي به انهن لاءِ وڏا درجا پيدا ڪري ڇڏيندي آهي. ڪمزرو انسانن کي اهڙي قسم جي محنت سان جيڪي درجا ۽ رتبا ملندا آهن سي بلڪل اهڙا ئي هوندا آهن جهڙا جهاد ۽ ٻين اعليٰ قسم جي عملن جي ذريعي طاقتور ۽ اعليٰ صلاحيتن وارن ماڻهن کي ملندا آهن.
اهڙيءَ طرح جيڪو شخص مسجد ۾ وڃي ٿو، نماز پڙهڻ کان پوءِ سموريون مصروفيتون ڇڏي، اتي ويهي ٿو ته اهو اتي و يهي، ايندڙ ويندڙ کي ظاهر آهي ته قرآن ئي سيکاريندو يا دين جي ڪا ٻي ڳالهه سمجهائيندو. اهڙي قسم جا ڪم، ڪنهن وڏي محنت واري ڪم کان ڪو گهٽ درجو ڪونه ٿا رکن. تنهن ڪري اُهي ملاءِ اعليٰ تائين پهچائڻ جو ڪم ڪري سگهن ٿا، پر فرشتا اهو ڪم ڪري نه سگهندا، جنهن ڪري تجلي اعظم، نبي ڪريم ﷺ جن کان ڪم ورتو. پاڻ سڳورن حظيرة القدس تائين پهچڻ جي لاءِ طاقت وارن ۽ وڏن وڏن اجتماعي ڪمن ڪرڻ جي صلاحيت رکڻ وارن ماڻهن جي مقابلي ۾ گهٽ طاقت رکندڙ ماڻهن جي لاءِ انهن جي استعداد مطابق جيڪي ڪم متعين ڪيا آهن، سي هي آهن: محتاجن کي کاڌو کارائڻ، نرميءَ سان ڳالهائڻ ۽ رات ويل نماز پڙهڻ.
انهن ڪمن ۾ هڪ طرف سوسائٽيءَ کي هڪ هنڌ گڏ ڪرڻ جي قوت آهي، ٻئي طرف انهن جي ذريعي سڌو الله سان تعلق پيدا ٿئي ٿو. انهن ڪمن تي هميشہ قائم رهڻ وارن ماڻهن جو پهرئين درجي جي ترقي ڪرڻ وارن ماڻهن ۾ شمار ٿيندو. اها ڳالهه حضور ﷺ جن کان سواءِ ڪوبه فرشتو نه ٿو ٻڌائي سگهي.
پاڻ سڳورا ﷺ جن فرمائن ٿا ته:
”ان الله اذا احب عبدا دعا جبرئيل، فقال اني احب فلاناً فاحبه قال، فيحبھٗ جبرئيل ثم ينادي في السماءِ ان الله يحب فلاناً فاحبوھ فيحبھٗ اهل السماءِ ثم يوضع لھ القبول في الارض واذا ابغض عبداً دعا جبرئيل فيقول اني ابغض فلاناً فابغضهُ قال فيبغضھٗ جبرئيل ثم ينادي في اهل السماءِ ان الله يبغض فلانا فابغضوه قال فیبغضونھٗ ثم يوضع له البغضاءُ في الارض“-
(الله تعاليٰ جڏهن ڪنهن ٻانهي سان پيار ڪندو آهي ته جبرائيل کي سڏيندو آهي ۽ چوندو آهي ته آءٌ فلاڻي سان پيار ڪيان ٿو، تون به ان سان پيار ڪر، پوءِ جبرائيل به ان سان پيار ڪندو آهي. ان کان پوءِ آسمان ۾ سڏيندو آهي ته فلاڻي شخص سان الله تعاليٰ پيار ڪري ٿو، توهان سڀ ان شخص سان پيار ڪيو، پوءِ آسمان وارا به ان شخص سان پيار ڪرڻ لڳندا آهن. تنهن کان پوءِ زمين ۾ ان جي لاءِ قبوليت (محبت) جو حڪم نازل ڪيو ويندو آهي. اهڙيءَ طرح جڏهن ڪنهن ٻانهي کي الله تعاليٰ ناپسند ڪندو آهي ته جبرائيل کي سڏيندو آهي، چوندو آهي ته آءٌ فلاڻي سان نفرت ٿو ڪيان، تون به ان سان نفرت ڪر، پوءِ جبرائيل به ان سان نفرت ڪندو آهي. ان کان پوءِ آسمان ۾ سڏيندو آهي ته الله تعاليٰ فلاڻي شخص سان نفرت ٿو ڪري، توهان به ان کان نفرت ڪيو، جنهن کان پوءِ اهي به سڀ ان سان نفرت ڪندا آهن. ان کان پوءِ زمين تي به ان لاءِ نفرت کي لاٿو ويندو آهي.
پاڻ سڳورن ﷺ جو فرمان آهي ته:
”الملائکة یصلون علي احدکم مادام في مجلسه الذي صلي فيه يقولون اللهم ارحمھ اللهم اغفرلھ اللهم تب عليه مالم يوذ فيھ مالم يحدث فيھ“
(جنهن وقت توهان نماز پڙهندا آهيو، ان کان پوءِ جيستائين نماز واري مجلس ۾ ويٺا رهندا آهيو، ان وقت تائين فرشتا توهان لاءِ دعا ڪندا رهندا آهن ۽ چوندا آهن ته اي الله! هن تي رحم ڪر، هن کي بخش، هن جي توبه قبول ڪر. توهان لاءِ اها دعا ايستائين ڪئي ويندي آهي جيستائين توهان ان مجلس ۾ ڪنهن کي ايذاء نه پهچايو ۽ جيستائين ڪا دنياوي ڳالهه نه ڪيو.)
حضور ﷺ جن جو فرمان آهي ته:
”مامن یوم یصبح العباد فیھ الا وملکان ینز لان فیقول احدھما اللھم اعط منفقا خلفا ویقول الاخر اللھم اعط ممسکا تلفا “
(روزانو صبح جو جڏهن ماڻهو ننڊ مان اُٿندا آهن، ان وقت ٻه فرشتا آسمان مان لهندا آهن، هڪڙو چوندو آهي ته، اي الله! سٺي جڳهه تي خرچ ڪرڻ واري کي تمام گهڻو ڏي ۽ ٻيو چوندو آهي ته اي الله! روڪ پيسا جهلي رکڻ واري کي تباهه ڪر.)
يعني پيسو هٿو هٿ هلڻ لاءِ پيدا ڪيو ويو آهي، ان کي جمع ڪرڻ ۽ روڪڻ ڏوهه آهي. هيءُ ضروري ناهي ته انسان مفت ۾ روايتي ختمن ۽ خيراتن ۾ ثواب ڪمائڻ لاءِ پيسو خرچ ڪندو رهي. بلڪ واپار ڪري پيسا ڪمائي ته مٿس رحمت ٿيندي. ڇاڪاڻ ته ان سان هزارين ماڻهن جو روزگار پيدا ٿيندو. پر جيڪڏهن بلاڪ ڪري جهلي ڇڏيندو ته فرشتا مٿس لعنت ڪندا ۽ ان جي لاءِ بددعا ڪندا، ان ڪري ته ان طريقي سان کوڙسارن ماڻهن جو روزگار بند ٿي ويندو.