“انسان جا عمل، انسان لاءِ محفوظ ڪيا ويندا آهن.”
انسان اڪبر ۾ موجود انسان جي صورت سان، انسان جي عملن جو تعلق، ڪيترين ئي مختلف شڪلين ۽ صورتن ۾ ٿيندو آهي. ڪڏهن اهو معلوم ٿيندو ته آخرت ۾ انسان جا عمل مٿي محفوظ ڪيا ويا آهن.ان صورت بابت چيو ويو آهي ته هر هڪ انسان پنهنجي اعمال نامن کي پاڻ پڙهندو. ڪڏهن اهو ظاهر ٿيندو ته انسان جا عمل سندس جسم جي عضون سان چهٽيل هوندا، ان صورت مطابق چيو ويو آهي ته انسان جا هٿ پير ڳالهائيندا. ياد رکڻ گهرجي ته ان روحاني شڪل ۾ جيڪا عملن جي صورت محفوظ ٿيل هوندي آهي، سا ايترو واضح ۽ چٽي هوندي آهي، جو ان کي ڏسڻ سان معلوم ٿي ويندو آهي ته ان جا دنيا ۾ نتيجا ڪهڙا هوندا ۽ آخرت ۾ ڪهڙا هوندا. ڪڏهن ڪڏهن ائين ٿيندو آهي ته فرشتا عملن جي صحيح صورت نه جوڙي سگهندا آهن، يعني انهن جي نتيجن جي صحيح شڪل پيش نه ڪري سگهندا آهن. ان صورت ۾ الله تعاليٰ کين حڪم ڪندو آهي ته عملن جي جيتري به صورت آهي، ان کي ائين ئي لکي ڇڏيو. وڌيڪ انهن جي صورت ۽ تصوير لکڻ توهان جو ڪم ناهي. امام غزاليءَ رحه جو قول آهي ته ”الله تعاليٰ مخلوق جي ابتدا کان پڇاڙيءَ تائين جيڪو ڪجهه پيدا ڪرڻ جو ارادو ڪيو آهي، سو سڄي جو سڄو هڪ مخلوق شيءِ ۾ لکيل آهي ۽ محفوظ ڪيل آهي. ان مخلوق شيءِ کي ڪڏهن ”لوح محفوظ“ چيو ويندو آهي، ڪڏهن ”ڪتاب مبين“ چيو ويندو آهي. اهي لفظ قرآن ۾ آيل آهن. سمجهي ڇڏڻ گهرجي ته هن عالم ۾ جيڪو ڪجهه اڄ تائين پيدا ٿي چڪو آهي ۽ اڳتي پيدا ٿيندو، سو سڄو جو سڄو ان ۾ لکيل ويو آهي، پر اهو لکيو اهڙو ناهي جيڪو هنن اکين سان ڏسي سگهجي ۽ اهو گمان به ڪڏهن نه ڪرڻ گهرجي ته اهو لوح يا ڦرهي ڪاٺيءَ جي هوندي يا لوهه جي، يا ڪتاب ڪو ڪاغذن جو هوندو. بلڪ يقيني طور تي اهو سمجهي ڇڏيڻ گهرجي ته الله تعاليٰ جو لوح محفوظ هن مخلوق جهان جي ڪنهن به قسم جي لوح/ ڦرهيءَ جهڙو نه هوندو ۽ الله تعاليٰ جو ڪتاب مخلوق جي ڪتاب جهڙو قطعاً نه ٿو ٿي سگهي، جيئن الله تعاليٰ جي ذات ۽ صفتون، مخلوقات جي ذات ۽ صفتن جي مشابهه نه هونديون آهن. جيڪڏهن توهان اهو چاهيو ته ان جو اهڙو مثال ضرور هئڻ گهرجي جيڪو توهان جي سمجهه جي وڌيڪ ويجهو هجي ته ان لاءِ اهو ڄاڻي ڇڏيو ته لوح محفوظ ۾ تقدير جو لکڻ ائين آهي جيئن قرآن جي حافظ جي دماغ ۽ دل ۾ قرآن جا لفظ ۽ حرف لکيل هوندا آهن. اهو جڏهن قرآن پڙهندو آهي ته ائين محسوس ڪندو آهي جهڙو انهن لفظن ۽ حرفن کي ڏسي رهيو هوندو آهي. توهان جيڪڏهن حافظ جي دماغ جي هڪ هڪ حصي کي جاچي ڏسندؤ ته ان جي دماغ ۾ قرآن جو هڪ لفظ به توهان کي نه ملندو. اهڙي طرح توهان اهو به سمجهي ڇڏيو ته الله تعاليٰ جيڪا به تقدير لکي آهي سا لوح محفوظ ۾ لکيل محفوظ موجود آهي.“
عملن جي محفوظ هجڻ جو ٻيو دليل هي به ڏئي سگهجي ٿو ته نفس ۽ روح ۾ انسانن جا عمل ان طرح به محفوظ ڪيا ويندا آهن، جو انسان جيترا به سٺا يا خراب عمل ڪندو آهي، انهن کي گهڻو ڪري ياد رکندو آهي ۽ ان جي نتيجن جو اميدوار رهندو آهي. ان سبب ڪري به انسان جا عمل سندس روح ۾ محفوظ رهندا آهن. والله اعلم
=============================================================================
امام غزالي رحه جي هن قول مان شاهه صاحب جو هي مقصد آهي ته جهڙي طرح تختي تي هر شيءِ جيڪا ماکان آهي يا مايکون آهي اها لکيل آهي پر دنيا جي لکت وانگي ناهي. اهڙي طرح انسان جا عمل به محفوظ ٿي رهيا آهن پر اهي هن دنيا واري نظام جي حفاظت واري طريقي کان الڳ آهن.