هيٺين حديثن جو اهو ئي مطلب آهي
حديث 2- مسلمان کي جڏهن به ڪا تڪليف پهچندي آهي، اها بيماري سببان هجي يا ڪنهن ٻئي سببان، الله تعاليٰ ان مسلمان جا گناهه ائين ڇاڻي ڇڏيندو آهي جيئن وڻ جا پن ڇڻندا آهن. (يعني ڪوبه مسلمان اهڙو نه آهي جنهن کي بيماري وغيره جي تڪليف ٿئي ۽ ان جا گناهه ائين نه ڇڻن جيئن پن ڇڻندا آهن.)
ڪڏهن وري ائين ٿيندو آهي جو ڪن ملڪن تي شيطان جي حڪومت قائم ٿي ويندي آهي ۽ انهن ملڪن جا سمورا رهواسي حيوان ٿي پوندا آهن. يعني سندن ملڪي تشخص ۽ ضمير دٻجي ويندو آهي. جنهن ڪري انهن جي عملن جون جزائون هڪ عرصي تائين پوئتي رهجي وينديون آهن. (۽ اهي ماڻهو سمجهڻ لڳندا آهن ته کانئن ڪوبه پڇڻ وارو ڪونهي، جنهن کان پوءِ اوچتو مٿن هڪ ئي وقت الله جو عذاب اچي ڪڙڪندو آهي ۽ اهي برباد ٿي ويندا آهن.) قرآن جي هن آيت جو اهوئي مطلب آهي:
وَمَاۤ اَرۡسَلۡنَا فِیۡ قَرۡیَۃٍ مِّنۡ نَّبِیٍّ اِلَّاۤ اَخَذۡنَاۤ اَہۡلَہَا بِالۡبَاۡسَآءِ وَ الضَّرَّآءِ لَعَلَّہُمۡ یَضَّرَّعُوۡنَ ﴿۹۴﴾
ثُمَّ بَدَّلۡنَا مَکَانَ السَّیِّئَۃِ الۡحَسَنَۃَ حَتّٰی عَفَوۡا وَّ قَالُوۡا قَدۡ مَسَّ اٰبَآءَنَا الضَّرَّآءُ وَ السَّرَّآءُ فَاَخَذۡنٰہُمۡ بَغۡتَۃً وَّ ہُمۡ لَا یَشۡعُرُوۡنَ ﴿۹۵﴾ وَ لَوۡ اَنَّ اَہۡلَ الۡقُرٰۤی اٰمَنُوۡا وَ اتَّقَوۡا لَفَتَحۡنَا عَلَیۡہِمۡ بَرَکٰتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَ الۡاَرۡضِ وَلٰکِنۡ کَذَّبُوۡا فَاَخَذۡنٰہُمۡ بِمَا کَانُوۡا یَکۡسِبُوۡنَ ﴿۹۶﴾(الاعراف 96-95-94)
(اسان ڪنهن به سوسائٽيءَ ۾ نبي موڪليندا آهيون ته اتي جي ماڻهن کي ڏک ۽ خوف ۾ مبتلا ڪندا آهيون ته جيئن اهي ماڻهو اسان جي احڪامن اڳيان جهڪڻ شروع ڪن (اسان انهن کي ڏک ۽ خوف ۾ ان ڪري مبتلا ڪندا هئاسين ته جيئن اسان جي حڪمن اڳيان جهڪن.) پر انهن تي ان جو ڪوبه اثر نه ٿيو، ان کان پوءِ اسان ڏک ۽ خوف کي آرام ۾ تبديل ڪندا آهيون، ته اهي تڪليف وساري ڇڏيندا آهن ۽ چوندا آهن ته اسان جي پيءُ ڏاڏي کي به ان طرح ڏک ۽ خوف پهچندو رهيو آهي (يعني ان کي قدرتي سببن جو نتيجو قرار ڏيندا آهن ۽ انساني عملن سان ان تبديليءَ جو ڪوبه تعلق نه مڃيندا آهن.) ان کان پوءِ اسين کين اهڙيءَ طرح عذاب ۾ وٺندا آهيون جو کين ڪجهه به سمجهه ۾ نه ايندو آهي. جيڪڏهن هيءُ ڳوٺن ۽ مختلف سوسائٽين جا ماڻهو ايمان آڻن ها ۽ انصاف جون تقاضائون پوريون ڪن ها ته اسين مٿن آسمان ۽ زمين جي برڪتن جا دروازا کولي ڇڏيون ها. پر انهن نه مڃيو، جنهن ڪري اسان کين عذاب ۾ گرفتار ڪيو.)
خلاصو هيءُ آهي ته دنيا ۾ جزا ڏيڻ جي مسئلي جو مثال ائين آهي، جيئن هڪ سردار ٻين ڪمن ۾ مصروف هئڻ ڪري پنهنجي نوڪرن جي ڪمن جي نتيجن تي پورو توجهه نه ڏئي سگهيو، پر وچو واڙي ڪڏهن ڪڏهن کيس جيترو ٽائيم مليو ان مطابق ڪمن جو بدلو ڏيندو به رهيو. (دنيا ۾ جزا ڏيڻ جو مثال به ائين آهي.) پر جڏهن قيامت جو ڏينهن قائم ٿيندو ته الله ٻين ڪمن کان واندو ٿي فقط ڪمن جي بدلي ڏيڻ طرف متوجهه ٿيندو ۽ جن ڪمن جو بدلو ڏيڻ رهجي ويو هوندو، انهن جو پورو بدلو ڏنو ويندو. قرآن شريف جي هن آيت ۾ ان ڳالهه طرف اشارو آهي:
سَنَفْرُغُ لَكُمْ اَیُّہَ الثَّقَلٰنِ ﴿ۚ۳۱﴾ (الرحمان- 31)
(اي انسانن ۽ جنن جي جماعت! جلد اسان توهان لاءِ فارع ٿينداسين.)
دنيا ۾ ملندڙ جزا جون تمام گهڻيون صورتون ٿينديون آهن:
1- انسان جي دل ۾ خوشي ۽ اطمينان يا ڏک ۽ غم پيدا ڪيو ويندو آهي.
2- ان جي بدن ۾ ڪا تبديلي پيدا ڪئي ويندي آهي جيئن خوف يا غم ڏيندڙ ڪو مرض وٺي وڃي. نبي ﷺ جن جو نبوت کان پهريائين اوگهڙ نه ڍڪڻ ڪري بيهوش ٿي، ڪري پوڻ وارو واقعو ان جو مثال آهي. (نبوت جي ملڻ کان پهريان بيت الله جي مرمت جي زماني ۾ پاڻ ﷺ به ان خير جي ڪم ۾ شريڪ هئا، سندن بدن تي ڍڪڻ لاءِ صرف هڪ چادر هئي، خالي ڪلهن تي پٿر ڍوئڻ سببان سندن ڪلها لڦون ٿي ويا هئا، عربن ۾ تنهن زماني ۾ مردن جو اگهاڙو ٿيڻ برو نه سمجهيو ويندو هو. جنهن ڪري سندن چاچي حضرت عباس کين مشورو ڏنو ته توهان چادر بدن تان لاهي ڪلهن تي رکي ڇڏيو ته جيئن ڪلها زخمي ٿيڻ کان بچي وڃن، پاڻ ان مشوري تي جيئن ئي عمل ڪيائون ۽ اگهاڙا ٿيا تئين ئي بيهوش ٿي، ڪِري پيا. اهو ان ڪري ٿيو جو سندن دل ۾ اهڙي ڪيفيت پيدا ٿي جنهن کين فوري بيهوش ڪري ڇڏيو. هيءُ واقعو حضور صه جن جي نبوت ملڻ کان پهريائين جو آهي.
3- مال يا اولاد ۾ تڪليف يا آرام پيدا ڪيو ويندو آهي، ڪنهن جو مال مري پوندو آهي يا اولاد بيمار ٿي پوندو آهي.
4- ماڻهن، فرشتن ۽ جانورن کي الهام ڪيو ويندو آهي ته ان ماڻهوءَ سان سٺو ورتاءُ ڪن يا وري برو.
5- کوڙسارن الهامن ۽ تبديلين کان پوءِ هڪ سٺي حالت پيدا ڪئي ويندي آهي يا خراب حالت پيدا ڪئي ويندي آهي.
هن باب ۾ اسان اهو مسئلو جيترو سمجهايو آهي، جيڪو ماڻهو ان کي سٺيءَ طرح سمجهي وٺندو ۽ هر واقعو مناسب جڳهه تي فٽ ڪري وٺندو، ته کوڙسارا اهي اعتراض جيڪي حديث پڙهندڙ عالمن کي پيش ايندا آهن، تن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري وٺندو. جيئن هڪ حديث ۾ آهي ته نيڪي رزق ۾ برڪت جو سبب ٿيندي آهي ۽ بدڪاريءَ سان رزق ۾ نقصان پوندو آهي. ٻي حديث ۾ آهي ته بدڪار ماڻهن کي نيڪين جو بدلو دنيا ۾ پورو ڏنو ويندو آهي. اهڙي طرح هڪ حديث ۾ آهي ته انسانن ۾ سڀ کان وڌيڪ تڪليف ان ماڻهوءَ کي پهچندي آهي جنهن کي ٻين ماڻهن تي برتري ۽ فضيلت حاصل هجي ۽ سڀني کان وڌيڪ ڀلو هجي. اهڙا مثال ٻين حديثن مان به کوڙ پيش ڪري سگهجن ٿا.