ڏاهپ / اخلاقيات

شرح حُجة الله البالغه

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب شاهه ولي الله رحه جو ”شرح حجة الله البالغه“ اوهان اڳيان حاضر آهي. ڪتاب جو ليکڪ مولانا عبيد الله سنڌي آهي ۽ سنڌيڪار مولانا محمد انس راڄپر صاحب آهي. امام شاهه ولي اللهؓ، اسلامي دنيا جو يگانو عالم هو، جنهن سماجي زندگي ۽ اقتصاديات جي بدلجندڙ انواع کي خدا جو شان قرار ڏنو ۽ ان پسمنظر ۾ شريعت جي حڪمن جا اسرار ۽ حڪمتون نروار ڪيون. سندس جڳ مشهور ڪتاب ”حجة الله البالغه“ کي ان سلسلي ۾ اسلامي دنيا جي علمي حلقن ۾ بيحد مقبوليت حاصل رهي آهي. امام انقلاب مولانا عبيدالله سنڌي، شاهه ولي اللهؓ جي فڪر جو وڏو شارح رهيو آهي، تنهن حجة الله البالغه جي شرح پڻ لکي هئي. هي ڪتاب ان شرح جو سنڌي ترجمو آهي.
Title Cover of book شرح حُجة الله البالغه

ڪمزور ماڻهو

ٽيون قسم انهن ماڻهن جو آهي جن جي بهيميت توڙي ملڪيت ٻئي ڪمزور هونديون آهن. اهي عالم برزخ ۾ وڃي هيٺئين درجي جي فرشتن سان ملي ويندا آهن. ان جا سبب ڪڏهن پيدائشي ٿيندا آهن، اهي هن طرح ته انهن جي ملڪيت، بهيميت ۾ وڌيڪ ٻڏل ناهي هوندي يعني نه ته بهيميت جا حڪم وڌيڪ مڃيندا آهن ۽ نه ان جو ڪو گهڻو اثر وٺندا آهن. ڪڏهن وري اُهي سبب تعليم ۽ تربيت سان تعلق رکندا آهن، اهي ان طرح ته جيڪڏهن دلي شوق سان پاڪ صاف رهڻ جي ان پاڻ ڪوشش ڪئي آهي ۽ پنهنجي نفس ۾ اهڙي طاقت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو آهي. (يعني ذڪر ۽ فڪر ۾ لڳيو رهيو آهي.) جنهن سان الهام ۽ فرشتن جي نور مان فائدي وٺي سگهڻ جي صلاحيت حاصل ڪري سگهي ته اهڙي صورت ۾ به اهو ماڻهو ملاءِ سافل جي فرشتن سان ملي ويندو آهي. اهڙا انسان به ڏٺا ويا آهن جن وٽ ڪنهن وڏي همت واري ڪم ڪرڻ جي طاقت نه هوندي آهي پر اهي ماڻهو وضو، غسل ۽ ٻين اهڙين ڳالهين ۾ وڏي احتياط سان مصروف رهندا آهن، نماز فرض وغيره پڙهڻ کان پوءِ نفلن ۽ ذڪر اذڪار ۾ وڏي پابندي ڪندا آهن. اڳتي هلي تن ماڻهن جي ڪيفيت اِها وڃي ٿيندي آهي. ان جو مثال ائين آهي جيئن ڪي ماڻهو مردن جي شڪل ۾ پيدا ٿيندا آهن پر انهن جي مزاج ۾ عورتپڻو وڌيڪ هوندو آهي، اهي عورتن جي شڪل ۽ صورت اختيار ڪرڻ وڌيڪ پسند ڪندا آهن، پر ننڍپڻ ۾ اهي مردن ۽ عورتن جي شهوت ۾ تميز نه ڪري سگهندا آهن، ڇاڪاڻ ته اهو زمانو انهن لاءِ اهڙو هوندو آهي جنهن ۾ کائڻ پيئڻ ۽ راند کان سواءِ ٻي ڪابه شيءِ کين پسند نه هوندي آهي. ان عمر ۾ جيڪڏهن انهن کي حڪم ڏبو آهي ته اهي مردن جو لباس پائن ۽ عورتن جي عادتن کان پاسو ڪن ته ان وقت اهي ان حڪم تي هلندا آهن. پر جڏهن اهي جوان ٿي ويندا آهن تڏهن اهي پنهنجي اصل طبيعت کان متاثر ٿيڻ شروع ٿيندا آهن ۽ جلد عورتن جو لباس اختيار ڪري وٺندا آهن ۽ انهن جون عادتون اختيار ڪندا آهن، جڏهن ته نالو به عورتن جهڙو رکندا آهن، جيتوڻيڪ ننڍپڻ ۾ هڪ عرصي تائين اهي مردانه لباس ۾ رهي چڪا آهن پر هاڻي جوانيءَ جي عمر ۾ اهي مردن جي جنس کان بلڪل ڪٽجي ويندا آهن. اهڙيءَ طرح انسان دنياوي زندگيءَ ۾ کائڻ، پيئڻ، نڪاح، شهوت ۽ ٻين طبعي تقاضائن يا برادريءَ جي رسمن ۾ مصروف رهندو آهي، (ان کي انسان جو ٻالڪپڻو سمجهڻ گهرجي) پر ملاءِ سافل جي حالت سان ان کي قرب رهندو آهي. منجهس ان جي ڪشش مضبوط ٿيندي ويندي آهي. ان کان پوءِ جڏهن انسان مري ويندو آهي ۽ بهيميت جا سمورا لوازمات کانئس الڳ ٿي ويندا آهن تڏهن اهو پنهنجي ساڳي اصل مزاج طرف موٽ کائيندو آهي. (جيئن مٿئين مثال ۾ جوانيءَ ۾ کدڙو عورت ڏانهن موٽندو آهي) ان وقت ان ماڻهوءَ جو ملائڪن سان اتصال ٿي ويندو آهي ۽ انهن جو ئي هڪ فرد ٿي رهندو آهي ۽ انهن وانگر کيس به الهام ٿيڻ لڳندو آهي. جنهن ڪم جي ملائڪ ڪوشش ڪندا آهن، ان ئي ڪم ۾ هيءُ به ڪوشش ڪندو آهي. حديث ۾ ايندو آهي ته پاڻ ڪريم صه جن فرمايو: ”مون جعفر طيار کي هڪ فرشتي جي صورت ۾ ٻن پرن سان فرشتن جي ميڙ ۾ اڏامندي ڏٺو.“ (هيءُ هڪ جنگ ۾ ڪافرن سان مقابلي ۾ شهيد ٿي ويو هو ۽ ان جا ٻئي هٿ جنگ ۾ ڪٽجي ويا هئا، پر ٻانهن ڪٽجي وڃڻ کان پوءِ به ان جنگ جاري رکي ۽ شهيد ٿي ويو، الله تعاليٰ ان کي ٻن ڪٽيل هٿن جي جاءِ تي ٻه پر عطا ڪيا.) ڪڏهن ڪڏهن اهڙا ماڻهو الاهي دين جو شان بلند ڪرڻ ۾ مصروف رهندا آهن ۽ الله وارا ماڻهو جيڪي ڪم ڪندا آهن، هي انهن جا مددگار ٿي پوندا آهن، ڪڏهن وري ماڻهن جي دلين ۾ سٺا خيال پيدا ڪرڻ جو سبب ٿيندا آهن. انهن مان ڪي ماڻهو انساني جسم جا تمام گهڻا شوقين ٿي پوندا آهن ۽ اها انهن جي جبلت جي تقاضا هوندي آهي، جنهن کان پوءِ انهن جو اهو شوق عالم مثال ۾ اثر ڪندو آهي ۽ مثالي قوت انهن جي هوائي نسمي ۾ ملي ويندي آهي ۽ هڪ نوراني جسم سندن اصلي صورت مطابق کين ملي ويندو آهي، جنهن کان پوءِ اهي کائڻ پيئڻ جو شوق حاصل ڪري وٺندا آهن، سندن ان خواهش کي پوري ڪرڻ لاءِ عالم مثال جي مدد ڏني ويندي آهي. ۽ پوءِ جهڙو کاڌو کائڻ گهرندا آهن تهڙو کين ڏنو ويندو آهي. قرآن شريف جي هن آيت ۾ ان طرف اشارو آهي:
وَ لَا تَحۡسَبَنَّ الَّذِیۡنَ قُتِلُوۡا فِیۡ سَبِیۡلِ اللّٰہِ اَمۡوَاتًا ؕ بَلۡ اَحۡیَآءٌ عِنۡدَ رَبِّہِمۡ یُرۡزَقُوۡنَ ﴿۱۶۹﴾ۙ
(آل عمران آيت 169 )
(اهي ماڻهو جي الله جي راهه ۾ قتل ٿيا، تن کي مئل نه سمجهو، اهي پنهنجي رب وٽ زندهه آهن، کين رزق ڏنو ويندو آهي. الله پنهنجي فضل سان جيڪو ڪجهه کين ڏنو آهي ان تي هو تمام گهڻو خوش آهن.)
انهن ماڻهن جي مقابلي ۾ ٻي هڪ اهڙي جماعت آهي، جنهن جي شيطانن سان بلڪل اهائي نسبت آهي جيڪا نسبت هنن جي ملائڪن سان هئي. اها شيطان سان ان جماعت جي نسبت، يا ته انهن جي جبلت جي تقاضا هوندي آهي (يعني پيدائشي طور اهي ماڻهو شيطانن سان نسبت رکندڙ هئا.) ڇاڪاڻ ته انهن جو مزاج ۽ طبيعت، فاسد ۽ خراب قسم جي هوندي آهي. انهن جي ان فاسد طبيعت منجهان حق جو مخالف فڪر پيدا ٿيندو آهي ۽ عمومي مصلحتن جي بنهه مخالفت ۽ ضد وارا خيال انهن جي طبعي تقاضا هوندا آهن، جنهن ڪري اهي ماڻهو سٺن اخلاقن کان تمام گهڻو پاسيرو ٿي ويندا آهن. يا ان جماعت جي شيطانن سان نسبت انهن جي پنهنجي ڪوششن جو نتيجو هوندي آهي. جنهن مطابق هن جماعت وارا ماڻهو پاڻ ڪوشش ڪري بريون سوچون ۽ غلط پِرڪار ڪندا آهن، جنهن ڪري اهي عالم برزخ ۾ پهچي شيطانن سان ملي ويندا آهن، انهن کي هڪ ڪارو لباس ڏنو ويندو آهي ۽ کين اهڙيون شيون مهيا ڪري ڏنيون وينديون آهن، جن سان اهي پنهنجون خراب عادتون پوريون ڪندا آهن. جيڪي ماڻهو فرشتن سان وڃي ملندا آهن، سي پنهنجي نفس ۾ خوشي ۽ مسرت محسوس ڪندا آهن ۽ جيڪي شيطانن سان وڃي ملندا آهن، سي پنهنجو پاڻ کي سوڙهه ۽ تڪليف ۾ محسوس ڪندا آهن. هيءُ هڪ عذاب آهي جنهن کي هو بهتر طريقي سان ڀوڳيندا ۽ محسوس ڪندا آهن. انهن جي حالت ائين هوندي آهي جيئن کدڙو جيڪو ڄاڻندو به آهي ته انسان اندر عورتپڻي واريون عادتون نهايت خراب ۽ بدتر آهن پر تنهن هوندي به هو پنهنجي طبيعت اڳيان مجبور هوندو آهي ۽ انهن عورتپڻي وارين عادتن کي ڇڏي نه سگهندو آهي.