بصيرت پيدا ڪرڻ جا مثال
1- محشر ۾ جڏهن منڍ منڍ ۾ ماڻهو بيهندا ۽ انهن کان حساب ورتو ويندو، ته ڪن ماڻهن جو حساب سولو هوندو، ته ڪن جو ڏکيو. ان ڏکيائيءَ سان حساب ڏيڻ ڪري انهن ماڻهن جي روحاني قوت کي هڪ خاص ڌڪ لڳندو، جنهن سان ڪجهه پردا گهٽبا. دنيا ۾ سخت بادشاهن سان جن ماڻهن جو پلئه هوندو انهن کي خبر هوندي ته ماڻهو پنهنجو وجود اتي ڪيئن وڃائي ويهندو آهي. انهن ماڻهن جو پنهنجي هستيءَ کان ٿورو به غافل ٿيڻ، انهن جي ترقي جو ذريعو آهي. (انهن جي دماغن تي بهيميت غالب ٿي ويندي، ان کان پوءِ انهن تي جيتري سختي ٿيندي، ان حساب سان انهن جو بهيميت سان تعلق ٽٽندو ۽ ان کان پري ٿيندا. بهيميت جيئن پري ٿيندي ويندي تيئن پنهنجو پاڻ کي ۽ پنهنجي هستيءَ کي سمجهڻ لڳندا ۽ ترقي ڪري سگهندا) هي سخت حساب، انهن لاءِ انتقام ناهي بلڪ انهن جي مرض جو هڪ علاج آهي.
2- محشر ۾ ٻي اهڙي شيءِ جنهن سان واسطو پوندو، اها آهي جهنم جي مٿان هڪ پل جي صورت ۾ رستو، جنهن تان گذرڻو پوندو. ڪي ته بلڪل سلامت گذري ويندا، ڪي وري گذرندا ته مختلف شيون انهن اڳيان رڪاوٽ ٿينديون، پر تنهن هوندي به اهي اڪري ويندا. (هي تجربو انهن جي همٿ کي جياريندو آهي.) هيٺان جهنم صاف نظر ايندو آهي، اهڙي صورت ۾ اهي ماڻهو زور لڳائي احتياط سان نه گذرندا ته يقيناً انهن لاءِ موت سامهون آهي، ان مهل انهن جي پوري قوتِ ارادي هڪ هنڌ جمع ٿي ويندي آهي ۽ ان سان سندن اندر ۾ هڪ قسم جي روشني پيداٿي پوندي آهي.
3- انسانن کي حڪم ٿيندو، ته دنيا ۾ جنهن کي پنهنجو امام سمجهندا هئو، تنهن جي پٺيان هلو. ان سان هڪڙا ڇٽي ويندا، هڪڙا تباهه ٿي ويندا. دنيا ۾ جنهن جي پٺيان ماڻهو هلندا هئا، (امام) ان جي هڪ تصوير ظاهر ڪئي ويندي، جنهن کان پوءِ کين حڪم ٿيندو ته دنيا ۾ جيئن هن جي پٺيان هلندا هيؤ تئين هن وقت به سندس پٺيان لڳو، شوق سان ماڻهو ان وقت پنهنجي پنهنجي امام جي پٺيان هلندا، ان رفتار ۽ رياضت سان انهن ۾ جيڪا ڪمي يا پردو هوندو اهو ختم ٿي ويندو ۽ انهن ۾ بصيرت پيدا ٿي ويندي ۽ حشر جو دور به ختم ٿي ويندو. ۽ ڪجهه وري امام جي پويان هلي تباهه ٿي ويندا.
4- هٿ پير ڳالهائيندا (کين سمجهه ۾ ايندو، ته هيءُ اسان جيڪي ڪم ڪيا هئا، ان جو نتيجو آهي.) ان طرح پنهنجي بدن جي سمورن عضون جا عمل کين ياد ايندا ۽ انهن جا نتيجا پڻ گڏوگڏ نظر اچڻ لڳندا، ان سان سندن بصيرت روشن ٿي ويندي.
5- پڙهڻ لاءِ اعمال ناما ڏنا ويندا (هيءُ به عملن ۽ انهن جي نتيجن جو هڪ تصور آهي، جيڪو ان وقت دماغ تي هڪ خاص اثر ڪندو) هٿن پيرن جي ڳالهائڻ واري صورت، اڻ پڙهيل ماڻهن جي ڪم ايندي ۽ اعمال نامو لکيل پڙهيل ماڻهن کي ڪم ايندو.
6- جنهن شيءِ کان دنيا ۾ ڪنجوسي ۽ بخل ڪيو ويو هوندو، اها پنهنجي ڪنڌ تي کڻي هلڻي پوندي يا ان سان ڏنڀ ڏنا ويندا (ان سان ڪنجوس ماڻهن کي انهن جي عملن جي نتيجن بابت تنبيهه ڪرڻ مقصد هوندو.)
ان سڄي بحث جو خلاصو هيءُ آهي ته هيءُ سڀ انساني روح جي اندر عملن جي محفوظ هئڻ جا مثال ۽ صورتون آهن. انهن صورتن جو خاص شڪل ۾ ظاهر ٿيڻ، صورت نوعيه جي احڪامن ذريعي متعين ٿيندڙ تصويرن مطابق هوندو آهي. (هڪ انسان دنيا ۾ برا ڪم ڪندو آهي، جيئن ڪنهن وٽ کوڙساري ماني پئي آهي، ڪو ماڻهو بک وگهي مري رهيو آهي، پر هيءُ ان بکايل کي ماني ڏيڻ لاءِ تيار ناهي، ان عمل جو مسڪين جي دل تي جيڪو اثر ٿيندو، ان کي انسان جي صورت نوعيه محفوظ رکندي آهي. پوءِ ساڳي شيءِ ان کي ڏني ويندي آهي، ان سان ماڻهوءَ جي دماغ ۾ هڪ قسم جي تنبيهه پيدا ٿيڻ شروع ٿيندي. حشر ۾ انسان کي جيڪي تڪليفون پيش اينديون آهن بظاهراُهي انتقامي قسم جو عذاب محسوس ڪيون وينديون آهن، بعينہ ائين جيئن دنيا ۾ بادشاهه پنهنجي مخالفن کي تڪليفون ڏيندا آهن. واعظي ماڻهو عام طور انهن مثالن ذريعي حشر جاواقعا ماڻهن کي سمجهائيندا آهن، پر اها سوچ حقيقت کان تمام گهڻو پري آهي. هيءُ سموريون تڪليفون ان ڪري اينديون آهن ته جيئن ترقيءَ جي عمل ۾ اڳتي وڌڻ لاءِ طبيعت جي اصلاح ڪئي وڃي ۽ تڪليف ۽ عذاب جي شڪل به اها هوندي آهي جيڪا هن جي عملن جي ڪري انسانن ۾ پيدا ٿيندي آهي. مطلب ته ان جي اها صورت ناهي جيڪا واعظي عام طور بيان ڪندا آهن.) اهو انسان جنهن جو نفس ناطقه، تمام گهڻو طاقتور آهي ۽ ان جو روح هوائي تمام ڪشادو آهي، اهو حشر جي ميدان ۾ پيش ايندڙ تمثيلي واقعن کي پوريءَ طرح سمجهي سگهندو ۽ ان مان جلد فهم ۽ فراست حاصل ڪري وٺندو ۽ حظيرة القدس ۾ جلد جاءِ ٺاهي وٺندو. (يعني جيتري قدر حجاب ۽ پردا وڌيڪ چڙهيل هوندا، اوترو انهن کي زائل ڪرڻ جي ڪوشش به وڌيڪ ڪرڻي پوندي.) ان لاءِ رسول ڪريم ﷺ جن جو فرمان آهي: ”ان اکثر عذاب امتی فی قبورھم“ (منهنجي امت جو عذاب قبرن ۾ ئي ختم ٿي ويندو) يعني هيءَ امت پهرين امتن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ڪمزور هوندي، جنهن ڪري انهن لاءِ حشر جون تصويرون وڌيڪ نه ٺهنديون. ٿورين تمثيلي صورتن منجهان جلد سمجهي ويندا.