ملڪيت ۽ حيوانيت جو تعلق
هڪ طريقو هيءُ آهي ته ماڻهوءَ مٿان طبعي موت اچي وڃي. موت سان انساني جسم اندر بهيميت جون ضرورتون مهيا ٿيڻ بند ٿي وينديون آهن، کاڌو، غذا ۽ توانائي پڻ ميسر نه ٿي سگهندي آهي. موت جي ڪري جيڪي بهيمي قوتون منتشر ٿينديون آهن، وري انهن جي جڳهه ڀرجي نه سگهبي آهي، جنهن ڪري بهيميت ڪمزور ۽ بي اثر ٿي ويندي آهي. انساني نفس اندر جيتريقدر ملڪيت جو اهو حصو، جيڪو موت کان اڳ وارين پريشان ڪندڙ حالتن کان بچيل رهيو. بک، ڍؤ ۽ ڪاوڙ جي اثرن سان به سندس ڪو واسطو نه پيو. ظاهر ٿيڻ ۽ بيدار ٿيڻ لڳندو آهي ان وقت عالم قدس (ملڪيت جي عالم) کان ملڪيت مٿان هڪ رنگ جي پالوٽ ٿيندي آهي. (ان وقت ملڪيت مڪمل طرح ظاهر ٿي پوندي آهي. جڏهن ملڪيت ظاهر ٿيندي ته کيس بهيميت جي شرڪت سان جيڪي زخم پهتا هئا، سي جهرڻ لڳندا آهن. اڳ ۾ بهيميت جي غلبي جي ڪري احساس ڪمزور هئا، هاڻي اهي طاقت وٺندا.) اُهي واقعا موت کان پوءِ ٿيندا.
ٻيو طريقو هيءُ آهي ته فطري موت جي بجاءِ هٿ سان ماڻهو پنهنجي مٿان موت جون حالتون طاري ڪري. ماني نه کائي، ننڊ نه ڪري، ڳالهائڻ ٻولهائڻ بند ڪري ڇڏي. مطلب ته بهيميت کي طاقت ڏيندڙ هر خواهش ۽ دنياوي تعلق کي ماڻهو مڪمل طرح ختم ڪري، بهيميت جي طاقت ۽ قوت کي گهٽائي سگهي ٿو. انسان جڏهن اهڙيءَ طرح پنهنجي بهيميت کي ڪمزور ڪندو ۽ عالم قدس ۽ ملڪيت جي طرف پنهنجو ڌيان پڪو ڪندو ته مٿس ملڪيت جا شعاع وسڻ شروع ٿيندا آهن ۽ ملڪيت طاقتور ٿي پوندي آهي. ملڪيت جي طاقتور ٿيڻ سان موت کان پوءِ وارا ملڪي احساس زندگيءَ ۾ پيدا ٿيڻ شروع ٿي پوندا آهن، جن سان انسان، ملڪيت مخالف ڪمن سان تڪليف محسوس ڪندو آهي ۽ موافق ڪمن سان خوشي محسوس ڪندو آهي. اهو عمل ان طرح ٿيندو آهي جو انساني حواسن اندر ملڪي احساس هڪ قسم جون خاص صورتون پيدا ڪري وٺندا آهن، جنهن کان پوءِ اهي صورتون ڪڏهن جاڳ ۾ ته ڪڏهن خواب ۾ انسان کي نظر اچڻ لڳنديون آهن. جيڪڏهن ماڻهو صفائيءَ، عاجزيءَ ۽ ٻين ملڪيت جي مناسب خصوصيتن کي حاصل ڪندو رهندو ته کيس محبت ۽ خوشيءَ جون ملڪي صورتون ڏسڻ ۾ اينديون رهنديون. پر جيڪڏهن ماڻهو صفائيءَ، عاجزيءَ ۽ ٻين ملڪي خاصيتن جي مخالف خصلتن ۽ عادتن کي اختيار ڪندو ته کيس اُهي سندس ئي عادتون نفرت ۽ ڪاوڙ جي صورت ۾ نظر اينديون. ان جون ٻه صورتون ٿينديون آهن: هڪ ته ماڻهو اهڙا خواب ڏسندو جنهن سان کيس پنهنجي خلاف ڌمڪيون ۽ بيعزتيءَ جا رويا ڏسڻ ۾ ايندا ۽ ٻي صورت اها ته جاڳ ۾ کيس اهڙي قسم جا واقعا ٿيندي نظر ايندا جنهن مطابق هو محسوس ڪندو ته ڪنهن معمولي ڳالهه تان ماڻهو کيس ڊيڄارين ٿا ۽ سندس بيعزتي ڪرڻ وارا آهن. ملڪيت جي اخلاقن جي انهن مختلف صورتن ۾ ظاهر ٿيڻ کي هن مثال سان سمجهائي سگهجي ٿو: طبيبن جي اصطلاح ۾ انساني طبيعت ۾ چار طبعي خلط ٿيندا آهن: صفراء، سوداء، بلغم ۽ خون. انهن چئن خلطن مان ڪو هڪ خلط جڏهن طبيعت تي غالب ٿي ويندو آهي ته ان خلط جي مطابق هڪڙا خاص قسم جا خواب اچڻ شروع ٿيندا آهن. جيڪڏهن ڪنهن انسان جي بدن ۾ صفراءِ غالب ٿي ويندو ته اندر ۾ هڪ قسم جي بي چيني پيدا ٿي پوندي آهي ۽ ماڻهو خواب ۾ باهه جا شعلا ڏسندو آهي. ۽ جڏهن بلغم واري خلط جو غلبو هوندو آهي ته ماڻهوءَ کي خواب ۾ پاڻي ۽ برف ڏسڻ ۾ ايندي آهي ۽ سردي وڌيڪ محسوس ٿيندي آهي. اهڙيءَ طرح ساڳيو مثال ملڪيت ۽ بهيميت جو آهي. ملڪيت جي غلبي سان هڪ قسم جا حالات پيدا ٿيندا آهن، بهيميت جي غلبي سان ٻئي قسم جا. ملڪيت جي غلبي جي صورت ۾ جيڪڏهن انسان ملڪيت جي مناسب خصلتون اپنائيندو ته خوشي ۽ محبت جون صورتون کيس خواب توڙي جاڳ ۾ نظر اينديون، جيڪڏهن ملڪيت جي مخالف خصلتون اختيار ڪندو ته غم، ڏک ۽ تڪليف جون صورتون نظر اينديون. ان صورت ۾ غضب ۽ ڪاوڙ جي شڪل هڪ درندي جي صورت ۾ نظر ايندي آهي، جيڪو کائيندي نظر ايندو آهي ۽ بخيلي ۽ ڪنجوسي هڪ نانگ جي شڪل ۾ ڏنگيندي نظر اينديون آهين.
هتي هڪ قاعدي ۽ قانون جي طور هيءَ ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته جيئن ڪنهن شيءِ جي مناسب ۽ موافق ڪم ڪيا وڃن يا حالتون پيدا ڪيون وڃن ته ان سان ان شيءِ کي خوشي ۽ فرحت محسوس ٿيندي آهي ۽ جيڪڏهن مخالف ڪم ڪيا وڃن ته ان سان ان کي تڪليف گهٽ ۽ درد پهچندو آهي. ايئن ئي انسان جيڪو به ڪم ڪري ٿو، اهو جيڪڏهن ملڪيت جي موافق آهي ته ان سان ان جي ملڪوتي قوت کي لذت، راحت ۽ خوشي ٿئي ٿي پر جيڪڏهن ان جي مخالف آهي ته ان سان ان کي تڪليف، گُهٽ، تنگي ۽ درد ٿئي ٿو ۽ ساڳيو ئي حال بهيمي قوت جو آهي. مطلب ته هر هڪ قوت- ملڪيت ۽ بهيميت لاءِ الڳ الڳ عمل آهن. (هيءَ ذهني جزا آهي، جنهن تحت انسان خواب ۾ يا جاڳ ۾، ڏک، غم يا خوشي ۽ فرحت محسوس ڪري ٿو.) پر هن دنيا اندر عملن مطابق جيڪي خارجي جزائون ملنديون آهن سي هن مٿئين قاعدي هيٺ نه اينديون آهن. خارجي جزائون، ڪائنات اندر جيڪي سببن جا سلسلا جاري آهن، انهن جي ماتحت هونديون آهن. جيڪڏهن ڪائنات اندر موجود خارجي سبب، عملن جي جزا ڏيڻ ۾ مددگار ٿيندا ته جزا ملي سگهندي پر جيڪڏهن ڪائناتي سبب جزا ڏيڻ ۾ مددگار ٿيڻ بجاءِ رڪاوٽ آهن ته جيستائين اها رڪاوٽ رهندي تيستائين جزا ملتوي رهندي.
جيڪڏهن ڪو شخص، ڪائنات جي خارجي سببن کي ڄاڻي وٺي ۽ ان جو جيڪو هڪ مڪمل نظام آهي سو سندس اکين اڳيان هڪ مثال جي صورت ۾ موجود هجي، ته اهو ماڻهو يقيني طور تي هيءَ ڳالهه ڄاڻي وٺندو ته الله تعاليٰ ڪنهن به گنهگار کي فوري طور سزا ڏيڻ بنا نه ڇڏيندو آهي. پر توهان ڏسندؤ ته جزا ملڻ ۾ ڪڏهن ڪڏهن ڍر ۽ مهلت ڏني ويندي آهي. اها ڍر ۽ مهلت يا نرمي خارجي سببن جي گڏيل نظام جي گهرجن تحت ٿيندي آهي. اهو هيئن ٿيندو آهي ته جيڪڏهن ڪنهن انسان سٺا ڪم ڪيا ته ان کي انهن سٺن ڪمن جو جزا طور انعام ملڻ گهرجي ها، يا ڪنهن خراب ڪم ڪيا ته ان کي انهن جي عيوض عذاب ملڻ گهربو هو، پر ڪائنات اندر موجود سببن جو خارجي نظام ان عـذاب يا انعام جي تائيد ۽ موافقت ۾ نه هوندو آهي، ته پوءِ ڇا ڪيو ويندو آهي جو جزا جي طور ڪا دنياوي نعمت ڏيڻ بدران ان چڱي ڪم ڪرڻ واري ماڻهوءَ کي وڌيڪ نيڪ ڪمن ڪرڻ جي توفيق ڏني ويندي آهي يا خراب ڪم جي بدلي ڪو دنياوي عذاب ڏيڻ بدران ان کي وڌيڪ برن ڪمن ڪرڻ جو موقعو ڏنو ويندو آهي. (۽ جزا حساب ۾ جمع ڪئي ويندي آهي.)
ڪڏهن وري هيئن ٿيندو آهي ته هڪ نيڪ انسان جي آس پاس اهڙا سبب گڏ ٿي پوندا آهن، جيڪي کيس تڪليف پهچائيندا آهن. اهڙي صورت ۾ جيڪڏهن تڪليف ڏيندڙ اسبابن کي روڪڻ ممڪن هوندو آهي ته ان نيڪ انسان جي عملن کي کانئس مصيبت ۽ تڪليف هٽائڻ ۾ خرچ ڪيو ويندو آهي. ان طرح مصيبت کي ٽارڻ، ان جي لاءِ سندس سٺن عملن جي جزا ٿيندو آهي. جيڪڏهن پوريءَ طرح مصيبت ٽري نه سگهندي آهي ته جيترو ممڪن ٿي سگهندو آهي، ان ۾ هلڪائي ڪئي ويندي آهي.
ڪڏهن وري هيئن ٿيندو آهي ته اسباب ته انعام ڏيڻ جي تقاضا ڪندا آهن، پر اهو شخص پاڻ بدڪار هوندو آهي، ته ان صورت ۾ وري ان شخص جا گناهه ان جي نعمتن جي بدلي ۾ خرچ ڪيا ويندا آهن. ان صورت ۾ جهڙوڪ انعام جي تقاضا ڪندڙ سببن کي روڪيندڙ عمل پيدا ٿي پيا. ان طرح ان شخص جي بدعمليءَ جي سزا به ٿي وئي جو کيس نعمت کان محروم ٿيڻو پئجي ويو، جڏهن ته نعمت جا سبب به موجود هئا ۽ خارجي سببن جي تقاضا به پوري ٿي وئي جو ان ماڻهوءَ جا گناهه سببن جي تقاضا تحت خرچ ڪيا ويا. جڏهن هيئن ٿئي جو عملن جي مناسب سبب پڻ جمع ٿي وڃن، يعني مثال عمل به سٺا هجن ۽ نعمت جا اسباب به موجود هجن، يا برا عمل آهن ۽ عذاب جا سبب به موجود آهن، ته اهڙيءَ صورت ۾ نعمت توڙي عذاب ٻئي مڪمل صورت ۾ ظاهر ٿيندا آهن.
ڪڏهن وري اهڙي صورت پيدا ٿي پوندي آهي جو سببن جي نظام ۾ ڪنهن به قسم جي تبديلي ممڪن نه هوندي آهي. يعني جيڪڏهن عملن جي تقاضا هڪڙي آهي، خارجي سبب ان جي بلڪل برخلاف آهن ته جيڪڏهن خارجي سببن کي ٿورو گهڻو تبديل ڪبو ته اها تبديلي به ممڪن نه هوندي آهي ته اهڙي صورت ۾ بدڪار ماڻهوءَ کي به ٿوري دير لاءِ نعمت ڏني ويندي آهي. ته جيئن خارجي سببن جي تقاضا پوري ٿئي ۽ نيڪو ڪار انسان کي بظاهر تنگيءَ ۾ مبتلا ڪيو ويندو آهي ۽ ان تنگيءَ ۽ تڪليف سان ان جي بهيمي قوت جي اصلاح ٿيندي رهندي آهي ۽ اها ڳالهه ان کي سمجهائي ويندي آهي، جنهن ڪري ان تي هو راضي رهندو آهي، ان جو مثال ان شخص جهڙو هوندو آهي جيڪو ڪڙي دوا شوق سان پي ويندو آهي.