خير ۽ شر ڇا آهي؟
جيتوڻيڪ عارضي طور ڪڏهن ان ۾ خرابي نظر ايندي آهي پر اها ان جي ذات جي اعتبار کان نه هوندي آهي. جيئن تلوار سان ڪنهن انسان جو بدن ڪٽيو وڃي، لوهه جي حيثيت ۾ ان جي طبعي تقاضا اها ئي هئي ته تلوار بدن کي ڪٽي ۽ ان اعتبار کان اهو عمل ”حسن“ چئبو. البته انسان جو قتل ٿيڻ جيڪڏهن خراب آهي ته اهو انساني نقطه نگاهه کان خراب آهي، تلوار ۽ ان جي طبعي تقاضا مطابق خراب ناهي.
======================================================================
سڀ کان پهرئين شر ۽ خير جي اصطلاحي معنيٰ سمجهڻ گهرجي. شاهه صاحبؓ شر جون ٻه تعريفون ڪيون آهن.
1- عدم صدور ما يقتضيہ سببہ
2- صدور ضد ما يقتضيہ سببہ
يعني سبب جي تقاضا جي مطابق شيءِ جو وجود ۾ نه اچڻ ”شر“ آهي يا اهڙي شيءِ وجود ۾ اچي جيڪا سبب جي تقاضا جي خلاف هجي.
مثال طور: باهه جو ڪم آهي ساڙڻ ۽ چاقوءَ جو ڪم آهي ڪٽڻ. هاڻي جيڪڏهن باهه ساڙي نه ٿي ته اهو شر آهي. يا وري ساڙڻ جي جاءِ تي ٿڌي هوا ڏئي ته اهو به شر آهي. اهڙي طرح چاقوءَ جو ڪم آهي ڪٽڻ. جيڪڏهن چاقو ڪٽي نٿو ته اهو شر آهي. يا وري ڪٽڻ جي جاءِ تي جوڙي ته اهو به شر آهي. ان معنيٰ مان ”خير“ جي تعريف به خودبخود نڪري پوي ٿي. يعني
1- صدور ما يتقتضيہ سببہ
2- عدم صدور ضد ما يقتضيہ سببہ
يعني شيءِ جو پنهنجي سبب جي تقاضا مطابق وجود ۾ اچڻ خير آهي ۽ اهڙي طرح سبب جي تقاضا جي خلاف شيءِ جو وجود ۾ نه اچڻ، ان جو نالو به خير آهي. جيئن باهه جو ساڙڻ، چاقوءَ جو ڪٽڻ اهو خير آهي. ڇو ته اهو سبب جي تقاضا جي مطابق آهي. (هن کي علت ۽ معلول جو قانوني سلسلو (Law of Causes effect) چيو ويندو آهي.) البت شر هن معنيٰ ۾ ٿيندو ته اهڙي شيءِ پيدا ٿي جنهن جو پيدا نه ٿيڻ ڀلو هيو يا اهڙي شيءِ جي مخالف شيءِ پيدا ٿئي، جنهن جو پيدا ٿيڻ ضروري هيو. ان معنيٰ مان خير جي تعريف به خودبخود نڪري ٿي، ته ڀلي شيءِ جو ٿيڻ يا ضروري شيءِ جو وجود ۾ اچڻ.
مثال طور: تلوار جو ڪم ڪٽڻ آهي. هاڻي تلوار ڪنهن انسان جو هٿ ڪٽيو. هاڻي ان عمل کي هن اعتبار سان ڏسجي ته ”لوهه جو خاصو ڪٽڻ آهي“ ته اهو عمل خير آهي (ڇو ته اها شيءِ پنهنجي سبب جي تقاضا جي مطابق آهي.) پر ان سان هڪ انسان جو عضوو وڍجي پيو. ان اعتبار سان اهو عمل شر آهي (ڇو ته انسان جي عضووي جو وڍجڻ خراب آهي، ان جو نه وڍجڻ ڀلو آهي.) تنهن ڪري ان عمل سان اهڙي شيءِ پيدا ٿي جنهن جو ”نه ٿيڻ“ ڀلو هيو. اهڙي طرح حضرت ابراهيم عه جي باهه واري واقعي تي نظر وجهو. باهه حضرت ابراهيم کي ساڙيو نه، بلڪ ان لاءِ ٿڌي هوا بڻجي وئي. ان اعتبار سان اهو شر آهي. (ڇو ته سبب جي تقاضا پوري نه ٿي ۽ اهڙي شي صادر ٿي جيڪا سبب جي تقاضا جي خلاف آهي ڇوته باهه جو ”طبعي خاصو“ ساڙڻ آهي ۽ باهه ساڙيو نه.) پر اهو هن اعتبار سان خير آهي ته حضرت ابراهيم عه جيڪو خدا تعاليٰ جو پيغمبر هيو ان جو بچڻ ضروري هيو، ان جو سڙڻ خراب هيو. تنهن ڪري ”ڀلي شيءِ جو ٿيڻ“ يا ”اهڙي شيءِ جو ٿيڻ جيڪا ضروري هئي،“ خير آهي.
خلاصو: اسان جي هن پوري بحث جو خلاصو هيءُ آهي ته خير ۽ شر اضافي صفتون آهن. يعني هڪ شيءِ هڪ اعتبار کان خير هوندي ته ٻئي اعتبار کان شر هوندي. اها ڳالهه مٿي ذڪر ڪيل ٻنهي مثالن مان چڱي طرح سمجهي سگهججي ٿي. اسان جي ان ڳالهه کي ذهن ۾ رکي ڪري توهان هيءَ ڳالهه سمجهي سگهو ٿا ته جڏهن ڪنهن شيءِ جو عام علت ۽ معلول جي قاعدي مطابق وجود ۾ اچڻ ضروري هوندو آهي پر ان شيءِ جو وجود ۾ اچڻ مصلحت عامہ يا مفاد عامہ جي خلاف هوندو آهي ته پوءِ الله تعاليٰ پنهنجي قدرت سان ان علت ۽ معلول جي قاعدي جي لزوم کي چئن طريقن سان تصرف ڪري ختم ڪندو آهي. قبض، بسط، احاله، الهام- جن جو تفصيل خود ڪتاب جي اندر موجود آهي.
هاڻي توهان کي انهن مسئلن ۾ بظاهر شر نظر ايندو. هن معنيٰ ۾ ته شيءِ پنهنجي سبب جي تقاضا جي مطابق نه پيدا ٿي آهي يا ان جو ضد پيدا ٿيو آهي. پر انهن مسئلن ۾ هن اعتبار سان خير آهي ته جيڪا شيءِ ڀلي هئي، جنهن جو ٿيڻ ضروري هيو اها ٿي آهي. (حضرت ابراهيم جي باهه واري واقعي کي غور سان سمجهو.) پر ڪٿي عام قانون، علت ۽ معلول جي رعايت رکي وڃي ۽ ڪٿي وري انهن جي تقاضائن جي خلاف عمل ڪيو وڃي اهو الله جو راز ۽ ان جي حڪمت سان جڙيل آهي. جنهن لاءِ ڪوبه بني بشر حتمي قاعدو نٿو ٻڌائي سگهي.
اسان جيڪو مٿي چيو ته شر ۽ خير اضافي صفتون آهن. ان ڳالهه کي چڱي طرح سمجهو. ان کان پوءِ هيءَ ڳالهه به سمجهي ڇڏيو ته شين ۾ تخليقي مقصد جي لحاظ کان ڪابه برائي ناهي. جيڪا به شي، عمل، حادثو، واقعو مطلب ته هر شيءِ جيڪا وجود ۾ اچي ٿي اها تڏهن ئي وجود ۾ اچي ٿي جڏهن ان جو وجود ۾ اچڻ ضروري آهي. جڏهن اها مصلحت عامہ جي تقاضا جي موافق آهي. جڏهن اها ڪائنات جي طبعي تقاضا آهي. ان اعتبار سان هر شيءِ ڀلي آهي ڪابه خراب ناهي. پوءِ ڀلي اها علت ۽ معلول جي عام قاعدي جي مطابق هجي يا ان جي مخالف. گويا مصلحت عامہ جي موافق هجڻ يا ڪائنات جي طبعي تقاضا هجڻ، خود وڏي ۾ وڏي علت ۽ سبب آهي جيڪو ٻين سمورن علتن ۽ سبن جي مٿان حاوي آهي.