مھاڳ: وه صبح ڪڀي تو آئي گي
سائين الھورايي بھڻ سان منھنجي ڏيٺ ويٺ اوڻيهه سؤ ڇهاسي ستاسيءَ دوران سنڌي ادبي سنگت سانگھڙ ۽ پاڪستان نيشنل سينٽر جي گڏجاڻين ۽ پروگرامن ۾ ٿي. تڏهن مان نئون نئون ادبي سنگت ۾ آيو هوس، ۽ سنگت جي گڏجاڻين ۾ ڪچيون ڦڪيون ڪهاڻيون پڙهندو هوس. اُنهن ڏينهن ۾ محمد خان جوڻيجي جي حڪومت جنرل ضياءَ الحق جي ڇانوَ ۾ عوام سان رابطي ۾ رهڻ خاطر پاڪستان نيشنل سينٽر ذريعي مختلف پروگرام ڪرائيندي هئي، ۽ ڪي چونڊ قومي، مذهبي ۽ عالمي ڏهاڙا به ملهائيندي هئي. ظاهر آ ته اهڙن موقعن تي سرڪاري ماڻهن سان گڏ شهر جي پڙهيل ڳڙهيل ماڻهن جي به کين ضرورت پوندي هئي، انڪري اُن نيشنل سينٽر جي پروگرام انچارج ۽ انتهائي پياري ماڻهو سائين غلام محمد لاڙڪ جي دعوت تي اسان به انهن پروگرامن ۾ شريڪ ٿيندا هئاسين؛ ڇو ته شهر اندر علمي ۽ ادبي مشغولين جا مرڪز گھڻو ڪري اهي ئي ٻه ادارا هوندا هئا، ۽ اسان جي گڏجڻ جا ٿاڪ به اڪثر پاڪستان نيشنل سينٽر (جتي روز ويهي اخبارون، رسالا ۽ ڪتاب پڙهبا هئا)، نيشنل يوٿ ليگ جي آفيس ۽ پوءِ ڀٽائي پرنٽنگ پريس جهڙا هنڌ هوندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن وري الفقراءَ پرنٽنگ پريس يا پريس ڪلب سانگھڙ ۾ ملي وٺبو هو. پر نواز شريف جي پهرين حڪومت دوران جڏهن نيشنل سينٽر کي ختم ڪيو ويو ته ان کانپوءِ سائين بھڻ صاحب سان اسان جو ملڻ اڪثر ڀٽائي پريس تي ٿيندو هو جتي سائين اليمينٽري ڪاليج سانگھڙ ۾ پنھنجي ڊيوٽي ڏيئي سڌو پهچندو هو. پوءِ جڏهن 1994ع ۾ منھنجي سانگھڙ ڪاليج ۾ ليڪچرر جي حيثيت ۾ پوسٽنگ ٿي ته مان ڪاليج مان واپس ايندي سائين الهورائي بھڻ وٽ اليمينٽري ڪاليج ۾ ٻه منٽ ترسندو هوس، ۽ پوءِ اتان گڏجي ڀٽائي پريس ايندا هئاسين، ۽ شام تائين ويٺا هوندا هئاسين. ڀٽائي پريس تي سائين سان اسان جون اڪثر ڪچهريون ادب، تعليم، سياست، صحافت، تاريخ، حُر تحريڪ، خانه بدوشن، موسيقي، چوٽياري ڊيم تي ڪم شروع ٿيڻ ڪري مکي ٻيلي، مکيءَ جي ڍنڍن ڍورن، جھنگلي جيوت ۽ ماحول جي امڪاني تباهي بابت هلنديون هيون.ڊيم جو سروي ٿي چڪو هو، ٺيڪيدار ڪمپنيون پنهنجا خيما کوڙي چڪيون هيون. ناري، کپري واهه ۽ بان واهه جي بندن تان وڏا وڏا ٽالهين جا وڻ آهستي آهستي گم ٿيڻ لڳا. وڻن جي گم ٿيڻ، ايل بي او ڊي تحت سانگھڙ، نوابشاه، ميرپور خاص ۽ بدين ضلعن ۾ سم نالن جو ڄار وڇايو پئي ويو . سائين بھڻ صاحب تڏهن هتي جي ماڻهن کي ماحولياتي سڄاڳي ڏيڻ خاطر ”ڌرتي دوست سنگت“ جو بنياد رکي چڪو هو، ۽ ان جي پليٽفارم تان مختلف پرائمري اسڪولن، مڊل توڙي هاءِ اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ مفت وڻڪاري مهم، ليڪچر ۽ سيمينارن جو سلسلو شروع ٿي چڪو هو. ساڳئي پليٽفارم تان هر سال ماحول توڙي ڌرتيءَ جي عالمي ڏينهن تي نه فقط جاڳرتا ”واڪس“ جو بندوبست ڪيو ويندو هو، پر انهن ڏهاڙن تي پريس ڪلب سانگھڙ، نيشنل سينٽر يا ڪنهن اسڪول يا ڪاليج ۾ ننڍا ننڍا پروگرام پڻ ڪيا ويندا هئا. سائين بھڻ صاحب پهريون ڀيرو سانگھڙ ۾ ماحوليات جي تعليم بابت ليڪچر ڏنا، ۽ اسان جهڙن غزل، ٽيڙو ۽ جڏيون سڏيون ڪهاڻيون لکندڙ نوجوانن جو فطرت جي حسن ۽ ان جي توازن ڏانهن ڌيان ڇڪايو. اهو ئي اهو دؤر آهي جڏهن سانگھڙ مان ادبي، ماحولياتي ۽ تاريخي سلسلا ”ترشنا“، ”درشن“، ”جھونگار“ ۽ ”منصور“ نڪرڻ شروع ٿيا، جن ۾ ادب، حر تحريڪ، ماحوليات، لسانيات، جھنگلي جيوت، انٿراپالجي ۽ سنڌ جي تاريخ تي مضمون ڇپجڻ لڳا. حُر تحريڪ جي حوالي سان حُر غازين جي انٽرويوز، يادگيرين، خاڪن ۽ مضمونن کي سنڌ جي ماڻهن، عالمن ۽ اديبن هاڪاري موٽ ڏني. گڏو گڏ ماحوليات جي سجاڳيءَ جي تحريڪ کي سرڪاري ادارن کان ويندي خانگي تنظيمن به سنجيدگيءَ سان وٺڻ شروع ڪيو. سائين بھڻ صاحب هن ئي دؤر ۾ پنھنجي آتم ڪٿا جو پهريون ڀاڱو ”جي گھارياسين بند ۾“ لکيو، جيڪو استاد نظاماڻي ”پنھنجي تاريخي سلسلي جھونگار ۾ ڇپجندڙ لوڙهن ۾ قيد ٻن ڀائر ٻارڙن حاجي ولي محمد نظاماڻي ۽ حاجي گل محمد نظاماڻيءَ جي يادگيرين سان گڏي ساڳئي عنوان سان ڪتاب جي شڪل ۾ ڇاپيو، جنهن کي عام ماڻهن توڙي سنجيده ادبي حلقن ۾ تمام گھڻي موٽ ملي.ان به بعد سائين الهه ورايو بھڻ برابر جھول توڙي سانگھڙ جي علمي ادبي حلقي سان گڏ علم جي شمع کي روشن رکندو آيو. پوءِ جڏهن سائين ايليمينٽري ڪاليج سانگھڙ جي تدريس ۽ سکيا واري شعبي مان ريٽائمينٽ ورتي ته لکڻ پڙهڻ جي ڪم کي باقاعدي جنبي ويا. سڀ کان پهريان سندس علمي ادبي خدمتن کي ڀيٽا ڏيڻ واسطي اسان ڪجھه دوستن گڏجي، سائين جي رضامندي ۽ سهڪار سان ”ماڻهو مٽي هاڻو“ نالي سان ڪتاب ڇپرايو، جنهن ۾ سانگھڙ توڙي سانگھڙ کان ٻاهر رهندڙ علم، ادب، سياست ۽ صحافت سان لاڳاپيل دوستن پنهنجا تاثراتي مضمون لکي سائين کي زبردست خراج تحسين پيش ڪيو. علمي، ادبي ۽ تعليمي ميدان ۾ خدمتون پيش ڪندڙن کي مڃتا ڏيڻ جو سلسلو اتي رڪجي بيھي ڪونه رهيو، پر ان کي اڳتي ريڙهيندي سائين مونکي سانگھڙ جي بهترين استاد ۽ سياسي ورڪر مرحوم لکمير ڏاهريءَ جي مضمونن تي مشتمل ڪتاب ڇپرائڻ لاءِ اتساهيو، ۽ پوءِ ڪامريڊ حسن عسڪري، قاسم عادل، مون ۽ سائين الهه ورائي بھڻ گڏجي چندو ڪري اُهو ڪتاب ڇپرايو، جنهن جون بعد ۾ ورڪرز پارٽي آفيس سانگھڙ ۽ پريس ڪلب سانگھڙ جي هال ۾ ڌار ڌار شاندار تقريبون ڪوٺائي مهورت ڪرائي سين.انهن ياد رکڻ جهڙن ڪمن جو سهرو سائين الهه ورائي بھڻ جي سر تي سونهين ٿو. سندس هيءُ آتم ڪٿا به انهي سلسلي جي ڪڙي آهي. هڪ حصو لکڻ بعد اسان سائين کي بار بار چوندا رهياسين ته ”سر، ان کي مڪمل ڪيو!“ پر سائين جو اصرار ته ”يار، مون اهڙو ڇا ڪيو آهي جو ويهي لکان! جيڪو مونکي لکڻو هو سو ته مون لکي ڇڏيو.“ پر ڪجھه وقت گذرڻ کانپوءِ سائين نيٺ ان ڳالهه تي راضي ٿيو ته پاڻ جيڪو علمي، ادبي، سياسي ۽ سماجي سفر ڪيائون، ان سفر دؤران جن جن مڻيادار ماڻهن سان روح رهاڻيون رچايائون تن جو احوال، مختصر ئي سهي، پر بيان ڪرڻ ضروري آهي.ايئن سائين هن آتم ڪٿا کي اڳتي وڌايو. سائين پنھنجي يادگيرين جي هن سفر کي ٽن حصن ۾ ورهايو آهي. پهريون حصو: لوڙهڻ ۾ واڙجڻ کان اوڻيهه سؤ ٻاونجاهه جي لوڙهن کڄڻ واري اپريل ڦول تائين. حصو ٻيون: تعليم ۽ نوڪريءَ جو سفر، ۽ حصو ٽيون: سانگھڙ جو علمي ادبي ماحول. پهرئين ڀاڱي ۾ سائين پنھنجي ٻاروتڻ جي ڪهاڻي بيان ڪئي آهي. مال چارڻ، حُر تحريڪ جو شروع ٿيڻ ۽ انگريز سرڪار طرفان کين لوڙهن ۾ واڙڻ. پوءِ لوڙهن اندر قيد بند جون سختيون جھيليندڙ خاندانن، عورتن ۽ مردن جو ذڪر آهي، ۽ ان دوران مختلف واقعن جو احوال آهي. ٻئي حصي ۾ علم جي تلاش ۾ هڪ جڳهه کان ٻي جڳهه تائين وڃڻ، معلم جي حيثيت ۾ سرڪاري نوڪريءَ ۾ داخل ٿيڻ جو ذڪر آهي، اڳتي وڌڻ جي جستجوءِ آهي، ۽ ان زماني جي تعليمي صورتحال، آفيسرن ۽ ملڪ کان ٻاهر تعليم جو تفصيلي ذڪر آهي. ٽئن ڀاڱي ۾ دوستن، احبابن، سانگھڙ جي علمي ادبي ماحول، ادب ۽ ادب دوستن، ادبي منڊلين، پروگرامن جو ذڪر آهي. اهڙي نموني هيءَ اتم ڪٿا سائين جي زندگيءَ توڙي ان ۾ رونما ٿيندڙ اهڙن حادثن، گوشن ۽ لقائن جو مختصر احوال آهي، جيڪو اسان کي هن ملڪ جي تاريخ جي مختلف دورن ۾ وٺي وڃي ٿو جتي بقول جالب جي:
وه جس ڪي روشني ڪچي گھرون تڪ پهنچتي هئي،
نه وه سورج نکلتا هئي نه اپني دن بدلتي هين!
سائين بھڻ صاحب هڪ پورهيت جي گھر ۾ جنم ورتو. قيد و بند جي تڪليفن ۽ رڪاوٽن باوجود تعليم پرائڻ لاءِ مينهون به چاريون ته مزدوري به ڪئي، سائين پنھنجي سموري زندگي هڪ پورهيت جيئن گذاري. پنهنجن ٻچن کي تعليم به ڏياري ته قوم جي ٻچن کي پاڙهيو به سهي. هُن ملڪ ۾ پورهيت طبقي جي خوشحاليءَ جا جيڪي خواب ڏٺا، غلاميءَ کان مٿي چاڙهي جي جيڪا آرزو ڪئي سا وطن عزيز مٿان سامراجي پڪڙ مضبوط هئڻ ڪري تا حال آرزو ئي رهي. سائين پنھنجي سماجي زندگي صوفين جيئن فقيريءَ ۾ گذاري، سماج کان ڪٽجي يا تياڳ واري تپسيا ۾ نه، پر عام ماڻهن سان گڏ، عام ماڻهن جي وچ ۾، عزت ۽ خوداريءَ سان. اڄ جڏهن سندس عمر ستر سالن کان به مٿي چڙهي وئي آهي، سائين تڏهن به اسان جي ادبي منڊلين، سياسي سماجي پروگرامن، ڪچهرين، خوشين ۽ غمين ۾ جيئن جو تيئن شريڪ آهي. سائين سچ پچ ته اُن ”صبح“ کان اڃا مايوس ناهي ٿيو، جنهن لاءِ ساحر لڌيانوي چيو هو ته :
جب امبر جھومي ناچي گا، جب ڌرتي نغمي گائي گي،
وه صبح ڪڀي تو آئي گي، وه صبح ڪڀي تو آئي گي!
[b] امر لغاري
[/b] سانگھڙ، سنڌ.