ھو جي ھت ھئا (جھول شھر جي قديم رھاڪن جو مختصر احوال)
جيئن ته آئون ھن کان اڳ ذڪر ڪري چڪو آھيان ته شھر جھول جا اڏيندڙ ھندو ڀائي بند ھئا، باقي شھر سان لڳولڳ مسلمانن ۾ خاصخيلي، شر بلوچ، ڀنڀرا فقير ڳوٺڙن ۾ رھندڙ ھئا. جيڪي گھڻو ڪري مال چاريندڙ ۽ ھارپو ڪندڙ لوڪ ھئا. جيڪي شھر جي سيٺين وٽ به نوڪري چاڪري ڪندڙ ھئا.
جھول شھر جو ڍينگ زميندار سيٺ ڪلياڻ داس ھو، جنهن جون زرعي زمينون تعلقي کپري، کيراھي ۽ جھول جي ديھه 11 دم تي واقع ھيون. جھول ٿاڻي جي ڏکڻ طرف وارا نمبر به سيٺ ڪلياڻ داس جي کاتي جا ھئا. سيٺ جي اصل رھائش ميرپورخاص جي ھئي. پر ھن جھول ۾ ھڪ ڳاڙھين سرن سان تعمير ڪيل بلند و بالا ماڙي اڏائي، جنهن ۾ زمينات جا ليکا چوکا ۽ نظرداري ڪرڻ لاءِ اچي ترسندو ھو. ھن سيٺ وٽ ان وقت به سواري لاءِ قيمتي ڪار موجود ھئي. وڏي دٻدبي وارو سيٺ ھيو. جنهن کي سندس وڏائي واري مزاج جي ڪري مسلمان گھٽ پسند ڪندا ھئا.
پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ کان پوءِ شايد صدمي ۾ ھيءَ سيٺ عليل ٿي پيو، پر انڊيا ڏانهن لڏي ڪونه ويو. پاڪستان سرڪار سندس زمينون Evacue Property ۾ شامل ڪري ڇڏيون. جيتوڻيڪ ھو ھتان لڏي ڪونه ويو، پر کيس Intednding Evacuee جو درجو ڏئي سندس زمينون ضبط ڪيون ويون. انهيءَ لفظ جو مطلب آھي ته ھيءُ ماڻھو ھتان کان نيٺ لڏي وڃڻ چاھيندو، تنهنڪري سندس زرعي زمينون ۽ جڳھيون بحق سرڪار ضبط! انهي دوران اھو سيٺ علالت کان پوءِ ديھانت ڪري ويو. سندس ھڪ پٽ آئل مل سرڪار ۾ زمينون واپس وٺڻ لاءِ درخواستون پيو ڏيندو ھو. مون آئل مل کي جھول ۾ ھڪ دفعو ڏٺو، ميري پائجامي ۾ انتهائي بري حالت ۾. اھو ڀائيبند منھنجي مامي سُھيلي سان ملڻ لاءِ جھول آيو ھو. ياد رھي ته منھنجو مامو سُھيلو بھڻ، سيٺ ڪلياڻ داس وٽ منشي ھو، سندس زمينات ۽ فصلن جو حساب ڪتاب رکندو ھو.
سيٺ سيتلداس جھول جو ٻيو مک ماڻھو ھو. ڪلياڻ داس جي ماڙيءَ کان اولھه طرف سندس وسيع رھائشي مڪان ھو. سيٺ سيتلداس بابت چيو وڃي ٿو ته ان جا تعلقات مسلمان برادري سان تمام سٺا ھئا. ۽ ھي سيٺ مسلمانن سان تعاون ڪندڙ چيو وڃي ٿو. جھول شھر مان گذرندڙ مين روڊ جي اتر طرف روڊ لڳ سندس عاليشان انبن جو باغ، جنهن ۾ گل ڦل گلزار ڪندڙ ھئا. ورھاڱي کان پوءِ به اھو باغ ڪافي وقت تائين آباد رھيو. شھري گرمين ۾ اڪثر ڪري باغ جي اتر کان وھندڙ ستين واٽر ۾ وھنجي اچي باغ ۾ ويھندا ھئا. وڻن ھيٺيان ڪچھريون لڳيون پيون ھونديون ھيون. ڪي ڏور بيت ڏيندا ھئا ته ڪي ھمراھه پتي راند ۾ مگن ھوندا ھئا. اھو باغ جنرل ايوب جي زماني ۾ ڪليمن جو شڪار بنجي ويو. نوابشاھه جي طرف جو ڪو ھڪ ڪليمي ھيو، جنهن صوبيدار زرين خان پٺاڻ سان پارٽنرشپ ڪري وڻ وڍائي رھائشي ڪالوني ۾ تبديل ڪري ڇڏيو.
جھول شھر جا ٻيا ھندو اڪثريت ۾ لھاڻا برادري سان واسطو رکندڙ ھئا. 1942ع ۾ حرن خلاف مارشلا لڳڻ کان پوءِ ٻهراڙيءَ جي وڏن ڳوٺن ۾ رھندڙ ھندو به لڏي اچي جھول ڀيڙا ٿيا. ڪي شھدادپور جي پاسي وڃي آباد ٿيا.
جھول جي اوڀر طرف اٽڪل ٻن ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي سک زميندار سما سنگھه رھندڙ ھو. سما سنگھه جي ڳوٺ جي ماڙيءَ تي اڏيل مورچو جھول مان به نظر ايندو ھو. سال 1934ع جي جھول واري پرائمري اسڪول جو رجسٽر ٻڌائي ٿو ته سما سنگھه جا ڇوڪرا ۽ نياڻيون جھول جي پرائمري اسڪول ۾ زير تعليم ھيون. سما سنگھه وارن جا جھول جي محترم مير غازي خان ٽالپر سان دوستانه تعلقات ھئا. مونکي ياد ٿو پوي ته 1964ع ڌاري سما سنگھه جو پٽ پاسپورٽ تي ڪجھه ڏينهن لاءِ جھول اچي مير صاحب جو مھمان ٿيو. جھول شھر جي اڏيندڙ ۽ پوءِ لڏيندڙ ڀائي بندن جا نالا ڪليمن واري ڪتاب ۾ موجود آھن. جن مان ڪجھه نالا مير الھه بخش خان ٽالپر بابت ڇپيل ڪتاب ۾ تفصيل سان ڏنل آھن.