اين -جي -او جو دور ۽ ڌرتي دوست سنگت جو بنياد
93-1992ع ڌاري ڪامريڊ حسن عسڪري، مير حسن سريوال ۽ اسحاق مڱرئي وارن مونکي چيو ته پاڻ ڪا NGO ٺاھي سماج سڌارڪ تحريڪ ھلائڻ ٿا چاھيون، توھان جو ڇا خيال آھي؟ مون کين چيو ته ”جيڪا سنگت جي صلاح“ ان موقعي تي مون ان اين جي او جو نالو ”ڌرتي دوست“ رکيو ۽ دوستن قبول ڪيو. ان کان پوءِ محنت ڪري ”ڌرتي دوست سنگت“ جا متا ۽ اصول مرتب ڪيا ويا ۽ ھن تنظيم کي ڪو آپريٽو سوسائٽي وٽ رجسٽر ڪرايو ويو.
اصل ڳالھه اھا ھئي ته برطانوي اين جي او آڪسفيم جي حيدرآباد واري دفتر ۾ اسحاق مڱرئي صاحب جو ھڪ دوست ڪم ڪندو ھو. ھي ماڻھو تمام يارويس ماڻھو ھو. اصل ۾ ٻيلي کاتي ۾ آفيسر ھو، پر اتان ڊيپوٽيشن تي آڪسفيم سان ڪم ڪري رھيو ھيو. ان صاحب اسحاق مڱرئي کي اھڙي تنظيم جوڙڻ لاءِ چيو ۽ امداد جو يقين ڏياريو. حقيقت ۾ مونکي ان پسمنظر جي خبر ڪجھه دير سان پئي. آڪسفيم حيدرآباد جو انچارج مسٽر جيوڻ داس به ڀلو ماڻھو ھو. منھنجي من ۾ اھو خيال ھو ته آئون آسٽريليا مان ماحول ۽ جھنگلي جيوت کي محفوظ رکڻ بابت اتي جي ڪارڪنن جي ڪم کان ڏاڍو متاثر ٿي آيو ھئس. مون چاھيو پئي ته سنڌ ۾ اھڙي تحريڪ شروع ڪجي. آڪسفيم ڏوڪڙ مھيا ڪيا. سانگھڙ ۾ دفتر کوليوسون. ان وقت ھن علائقي ۾ L.B.O.D ۽ چوٽياريون ڊيم جو تمام وڏو پراجيڪٽ عالمي بئنڪ جي مدد سان شروع ڪيو ويو ھيو. ھن پروجيڪٽ تحت منڍ جمڙائو کان وٺي چوٽياريون ڀرسان ڊيم جو بند تعمير ڪرڻو ھو. جنهن ڪري مکي ٻيلي ۾ اولھه طرف کان موجود ننڍيون وڏيون ڍنڍون ڊيم جو حصو بنجڻ واريون ھيون. ساڳئي وقت مکي ٻيلو صاف ڪرڻو ھو. ۽ ھن علائقي ۾ ٻيلي اندر صدين کان آباد مال وند ماڻھن کي بي دخل ڪرڻو ھو. ان سڄي پروگرام بابت، پروجيڪٽ وارن تمام خوبصورت لٽريچر شايع ڪيو. ولائتي سوشل ويلفيئر آفيسر مقرر ڪيائون. ھارين نارين ۽ مالوند ماڻھن کي وڏيون رقمون آڇيون ويون. جن ماڻھن جون زمينون ڊيم اندر اچڻيون ھيون، انهن کي به وڏين رقمن جا وعدا ڏنا ويا.
منھنجو خيال ھو ته ھي تمام پراجيڪٽ عالمي بئنڪ جي ڊالرن کي خرچ ڪرڻ لاءِ جوڙيو ويو ھئو. جنهن مان ھتي جي ڪامورن ۽ ڀوتارن کي وڏا فائدا ملڻا ھئا. پر مونکي ڏک اھو ھيو ته حر تحريڪ جو تاريخي مرڪز، ماحولياتي لحاظ کان ماحول دوست خطو، ساڳئي وقت جھنگلي جيوت جو محفوظ مسڪن تباھه ٿيڻو ھو.
ياد رھي ته مکي ٻيلي ۾ وسندڙ مالوند ڪميونٽي مينهن جا ڌڻ، ھتي جا چراگاھه، کير مکڻ ۽ گيھه جي پيداوار، مکيءَ مان حاصل ٿيندڙ ماکي ۽ ٻيون ڪيتريون شيون جھڙوڪ بِھه، مڇي ۽ لوڙھه سڀ ڪجھه برباد ٿيڻ وارو ھيو. مونکي اھا به خبر ھئي ته 1943ع ۾ ھتي انگريزن، حرن خلاف مارشلا لاڳو ڪئي ھئي. مون انگريز جي فائيلن ۾ پڙھيو ھيو ته انگريز جي مرضي ھئي ته مکي ٻيلو وڍي جلايو وڃي. ان جي اولھه ۾ پھرئين ۽ ٻي عالمي جنگ جي رٽائرڊ فوجين کي مفت زمينون ڏيئي کين ھر طرح جو امداد فراھم ڪري ھتي چڪن ۾ آباد ڪيو وڃي ته جيئن حرن جي طاقت ھن ايريا مان ختم ٿي وڃي. اھو چوٽياريون ڊيم جنرل رچرڊسن (1943ع) جي سفارش موجب جوڙيو پئي ويو. بھرحال اسان ڊيم مخالف تحريڪ شروع ڪئي. جلسا جلوس، دنيا جي ماحولياتي تنظيمن سان رابطه، ايتري قدر جو صوبي سرحد ۾ تعمير ٿيندڙ غازي بروٿا ڊيم وارن رابطو سان ڪيوسون. اتان کان عمر اصغر خان (ايئر مارشل اصغر خان جو فرزند) ھتي سانگھڙ آيو ۽ اسان کي تعاون جو يقين ڏياريائين. اھو صاحب پوءِ مشرف دور ۾ ماحوليات جو وزير ٿيو ۽ سانگھڙ ۾ اچي جلسو ڪيائين ته متاثرين سان انصاف ڪيو وڃي. ورلڊ بئنڪ جو ھي تمام مھانگو پروجيڪٽ ھتي جي مقامي ڪامورن جي ور چڙھي ويو. نتيجو اھو نڪتو ته ھن پروجيڪٽ رشوت جا پراڻا رڪارڊ ٽوڙي ڇڏيا. ڊيم اندر زمينن جي معاوضي ۾ وڏا گھپلا ڪيا ويا. 10 ايڪڙن جي کاتي واري کي سئو ايڪڙ ڄاڻائي ادائيگيون ڪيون ويون. اصل حالت ھيءَ ھئي جو ڊيم بابت سڀني سياسي پارٽين جا ڀوتار به انهيءَ رشوت جي وھندڙ واھه مان مستفيد ٿيا. ميربحر ڪميونٽي جا ليڊر به آفيسرن جي لاري لپي لڳا. ڌرتي دوست سنگت سان ڪوبه تعاون ڪونه ڪيائون. متاثر ڪميونٽي کي آماده ڪرڻ لاءِ ھڪ خاص NGO کي ٺيڪو ڏيڻو ھو. ان لاءِ ھڪ ڪراچي ۾ واقع ماحولياتي تنظيم کي واپڊا وارا وٺي آيا. سانگھڙ ڊسٽرڪٽ ڪائونسل ھال ۾ ان تنظيم جو تعارفي پروگرام رٿيو ويو. ڌرتي دوست سنگت کي دعوت ڪونه ڏنائون. پر آئون اڻ ڪوٺيو ان ۾ وڃي پرگھٽ ٿيس. ھن پروگرام ۾ ڪافي غير ملڪي انجينيئر به ھئا. مون ان پروگرام ۾ ڳالھائڻ لاءِ انتظاميه کي چيو. نيٺ سور مرندي اجازت ڏنائون مونکي ڪراچي واري تنظيم جي اصولي مخالفت ڪرڻي ھئي. آئون انهن کي سڃاڻندو ھئس. تمام چلتا پرزا ھئا. مون واپڊا جي انجينيئرن ۽ عالمي بئنڪ جي غير ملڪي نمائندن کي ٻڌايو ته ھي امپورٽيڊ تنظيم مکيءَ جي قديم ڪميونٽي ۾ ڪم نه ٿي ڪري سگھي. ڇاڪاڻ ته انهن کي مقامي زبان ۽ مکي جي ماڻھن جي قديم ڪلچر بابت ڪابه ڄاڻ ناھي. تنهن ڪري اوھان جي اھو ڪم ڪرڻ چاھيو ٿا ته مقامي طور قائم شده تنظيم کي اھو ٺيڪو ڏيو. نتيجي ۾ ڪراچي وارن جو ڪليم ختم ۽ شھداد پور ۾ تازو قائم ٿيل تنظيم ”سافڪو“ کي اھا اسائنمينٽ ڏني وئي. ھن تنظيم جو اڳواڻ شروع ۾ شھدادپور ميونسپالٽي جو ملازم ھو. پر پنھنجي ھوشياري ۽ چترائي جي ڪري ھن وقت مٿاھين اقتصادي منزل تي پھتل تي آھي. سندس جايون جڳھيون حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ ۾ قائم آھن. پنھنجي حلقي ۾ وڏو دانشور ليکجي ٿو. منھنجي سچ چوڻ تي اھو ھمراھه مونکان پرڀرو رھندو آھي.