1970ع واري جنگ جون يادگيريون : اسان جو ٿاڻي تي حاضر ٿيڻ
اھا جنگ ھندستان ۽ پاڪستان درميان ڇڙي پئي، سڀ محب وطن ماڻھو پريشان ھئا، جنرل يحى جي مارشل لا قائم ھئي. ھڪ ڏينهن ايس پي سانگھڙ طرفان ھڪ ليٽر ھاءِ اسڪول ۾ پھتو ته پنھنجي تدريسي عملي جي لسٽ فوري طور موڪليو. حسبِ معمول محترم استاد عبدالحق سومرو صاحب لسٽ ٽائيپ ڪرڻ ۾ جنبي ويو. ھاءِ اسڪول جا استاد، اعلى تعليم يافته بزرگن خواھه نوجوانن جي لسٽ پوليس آفيس ۾ جيئن پھتي ته ان وقت حڪم ڪيو ويو ته اھي سڀ استاد شام جو سٽي ٿاڻي تي پھچن. حسبِ دستور اھڙو سرڪيولر جاري ٿيو، اسان کان دستخط ورتا ويا ۽ استادن ۾ شام جو ٿاڻي تي پيش ٿيڻ جو چوٻول ٿيڻ لڳو.
شام جو ٿاڻي تي حاضر ٿياسين، سڀ جو سڀ جونيئر خواھه سينيئر استاد، فقط حاجي ولي محمد نظاماڻي کان سواءِ جيڪو سڇ پچ مجاھديءَ جي جنگ ۾ سرحدن تي ويل ھو. پوليس جو رويو انتهائي خراب نظر آيو. اسان کي فورن پريڊ ڪرڻ لاءِ قطارن ۾ بيھاريو ويو. ھڪ ميانوالي جو پنجابي جمعدار پريڊ ڪرائڻ لڳو. اسان اسڪول جي زماني ۾ جيڪي ”ڪاشن“ انگريزي ۾ ٻڌا ھئا، يعني ”اٽينشن!“ ” ڪوئڪ مارچ“ ”باءِ دي ليفٽ ڪوئڪ مارچ“ ” ليفٽ ٽرن، رائيٽ ٽرن“ جي پاران پنجابي/ اردو جا ڪاشن ”بائين مڙ وي!“ ”دائين مڙ وي!“ جيستائين سمجھه ۾ اچن، تيستائين ايس پي صاحب پھچي ويو ۽ اسان واري پريڊ ڏسي سخت ناراضگيءَ جو بد تميزيءَ سان اظھار ڪيائين. مونکي ياد آھي ته اھو ايس پي ڊي سوزا نالي ھڪ عيسائي آفيسر ھو. منجھنس ماڻھپو ھجڻ کپندو ھو ته يڪدم ھڪ ڪلاڪ اندر، قدم سان قدم ملائي ڪيئن ٿي پريڊ ڪري سگھجي. پر ڇا ڪجي جنگ جي ايمرجنسي ڪري ڪڇڻ کان وياسين. پريڊ پوري ڪرڻ وقت سج لٿي مھل اسان جي ايمرجنسي ڊيوٽي لڳايائون. سڀني کي بانس جون لٺيون ڏنائون. مونکي ياد آھي ته محمد صالح گوپانگ جھڙي نفيس ماڻھوءَ کي رات جو سيشن ڪورٽ ڀرسان پاڻيءَ جي تلاءَ مٿان ڊيوٽي لڳايائون، سخت سياري ۾ کليل آسمان ھيٺ تلاءَ تي پھرو ڏيڻو ھو ته متان ڪو دشمن تلاءَ ۾ ڪو زھر ملائي وڃي! عبدالحق سومري صاحب جي ڊيوٽي اڇو ميان جي بيڪري کان وٺي ڊاڪٽر ڀاڳچند جي اسپتال تائين لڳائي وئي.
بھرحال صبح جو جڏھين اسڪول پھتاسين ته سڀ ھمراھه ٿڌ جو شڪار ھئا. ڪڙڪ چانهه ۽ مٿي جي سور جي گورين تي وٺ وٺان لڳي پيئي ھئي. ھاڻي شام جو ٿاڻي تي پريڊ ڪرڻ، رات جو شھر ۾ چوڪيداري جي ڊيوٽي ڏيڻ جي عمل اھڙو ته بيزار ڪيو جو پٽون پاراتا ڏيڻ شروع ڪياسون. ھڪ ڏينهن جي پريڊ دوران اسان کي ڪاٺ جون ”ڊمي“ بندوقون ڏيئي پريڊ ڪرائي وئي. پوءِ ٿاڻي سامھون ھڪ ننڍي اوڏڪي ڀت کي مورچو قرار ڏئي، اسان کي بندوقون سڃڻ جو ڪاشن “AIM” ڏنو ويو. اسان جو ھڪ مولانه دوست کاٻي ھٿ وارو (کاٻڙيل) ھو. انهيءَ ڇا ڪيو جو بندوق کٻي پاسي جھلي، جيئن ئي ڀت پاسي جھڪيو ته جعمدار رڙ ڪري چيو، ”اي صوفي جي! اي بندوق ڪھڙي پاسي ڦڙي اي!“ مولانا صاحب وراڻيو ” سائين! مين تو کٻا ھون!“ بھرحال نيٺ جنگ جو خاتمو ٿيو. ڊيسوزا کي اسان جي پٽ لڳي ۽ جنرل يحى جي حڪم تحت جيڪي ٽي چار سو آفيسر لاٿا ويا، ھن جو نالو به ان لسٽ ۾ ھو.
ھيءُ سڄو لقاءُ لکڻ جو مطلب اھو آھي ته ”جنگ“ بذات خود ھڪ انسانيت دشمن عمل آھي. جنهن دوران انساني حقن ۽ حقيقتن جو قتل ڪيو ويندو آھي. پوءِ اھا جنگ ٽرئجڊي جي خاتمي تي پڳي، مملڪت پاڪستان جون اوڀاريون اڌ موڪلائي ويو. اسان وارا شير ۽ دلير 80- 90 ھزارن جي تعداد ۾ جنگي قيدي ٿي پيا. پوءِ آل انڊيا ريڊيو تان روز اھو نياپو نشر ڪندا ھئا ته ”ھم سب خيريت سي ھين!“ خيريت ڇاجي؟ اڌ ملڪ ويو، ھمراھه قيدي بنجي پيا ۽ باقي بچيل ھن پاسي کي ڀٽي صاحب ”نئون پاڪستان“ ٺاھڻ جو پروگرام روٽي، ڪپڙا اور مڪان ڏنو جيڪو تاحال جاري آ. پر نه ڪا غريب لاءِ روٽي آھي، نه انگ اگھاڙن لاءِ ڪو ڪپڙو ، نه ڪو مڪان. باقي جنهن نعرو ڏنو اھو شھيد ٿي ويو. پويان ڪُٽي کائڻ وارا مجنا اھو نعرو جاري رکيو اچن.