جھول شھر، ان جا ڍول ماڻھو ۽ شخصيتون
ميرن جي دور ۾ جھول شھر ھڪ غريباڻي وستي ھئي. مير صاحبن درياءِ سنڌ مان ھڪ شاھه واھه کوٽايو ھو، جيڪو چون ٿا ته سعيد آباد کان درياھه جي اڀرندي ڪناري کان نڪري اوڀر جو رخ ڪندي ڊٺڙي وٽان، جعفر لغاريءَ جي ڳوٺ جو اتريون پاسو ڏيئي ميتلن کان سر اڀرندي، رُڪن ٻرڙا وٽان گذرندي، ڏيپر گھانگھر واري ٺُل جو اتريون پاسو وٺي اڀرندي پاسي وھندي وڃي ساڏوڻي پاسي ڇيھه ڪندو ھو. انهيءَ شاھي واھه مان نڪرندڙ ٻه واھه جھول واري بستيءَ جي اولھه اوڀر ۾ پور وڇوٽيءَ سان وھندڙ ھئا. ڏکڻ پاسي محمد علي واھه وھندڙ ھو ۽ بستيءَ جي اتر طرف خير واھه وھندڙ ھو. ھي ميراڻا واھه درياھه مان آبڪلاڻي جي موسم ۾ ڀرجي وھندا ھئا. انهن جو پاڻي ھُرلا ھلائي Up Lift ڪري خريف جي موسم جا فصل پوکيا ويندا ھئا. جن ۾ جوئر، ٻاجھري، ڪپھه ۽ ٻيا فصل ٿيندا ھئا. سياري ۾ درياھه جو پاڻي گھٽجڻ ڪري ھي واھه بند رھندا ھئا. جھول جي وستي انهن ٻن ميراڻن واھن درميان ھيٺاھين زمين تي واقع ھئي ۽ تاريخ جو سفر طئھ ڪندي وڌندي وڌندي ھڪ ننڍو شھر بنجي وئي.
انگريزي حڪومت جي طرفان ھن خطي ۾ جمڙائو ڪئنال جي پراجيڪٽ سان گڏوگڏ ان مان پاڻي کڻڻ لاءِ شاخون تعمير ڪيون ويون. ميرن جي شاھي واھه جو نالو شاھو برانچ رکيو ويو. جيڪا جمڙائو مان نڪري ٿي. محمد علي واھه جو نالو دم برانچ مان نڪرندڙ شاخ محمد علي برانچ تي رکيائون ۽ باقي دم واھه جيڪو مکيءَ ڍنڍ وٽان وھندو ھو، ان کي جمڙائو ڪئنال مان ڪڍي ساڳيو نالو ”دم برانچ“ ڏنائون.
1901ع ۾ جمڙائو ڪئنال وھي ھليو ۽ ان جون جملي شاخون ۽ برانچون مستقل طور درياھه جو پاڻي دور دراز زمين تي پھچائڻ لڳيون، ھاڻي خريف سان گڏ ربيع جا فصل به عام جام ٿي پيا. زرعي زمين جي قيمت ۽ اھيمت وڌي وئي. انگريز حاڪمن حر تحريڪ کي منهن ڏيڻ لاءِ پنجاب مان آبادگار لڏائي اچي جمڙائو ڪئنال تي آباد ٿيندڙ ھنڌن تي زمينون الاٽ ڪري ويھاريا. جيڪي تعلقي سنجھوري کان ويندي ڊگھڙي تائين پھچن ٿا. حرن لاءِ اھو خاص حڪم ھو ته جمڙائو تي حرن کي ڪابه زمين نه ڏني ويندي. اھا پاليسي پاڪستان قائم ٿيڻ تائين قائم رھي. مکيءَ کي قابو ڪرڻ خاطر منڍ جمڙائو تائين پھرئين ۽ ٻي عالمي جنگ تان موٽندڙ رٽائر فوجين کي مفت زمينون ڏئي چڪ آباد ڪيا ويا.
جھول جي آسپاس ڏکڻ پاسي ڌامرکيءَ جو وڏو ڳوٺ آباد ھو. اولھه پاسي ڪرڪلي وڏو ڳوٺ آباد ھو، وچ ۾ اڀپور جو تاريخي ڳوٺ واقع ھو. منڍ جمڙائو بئراج جي تعمير وقت جھول وٽان پڪو روڊ تعمير ٿيو، جيڪو سانگھڙ کان ويندي منڍ جمڙائو پھچندو ھو. ٻئي پاسي راجا واري ريل جوڌ پور کان نوابشاھه- حيدرآباد تائين جڙي راس ٿي. جھول ۾ ڦٽين ٽاڻڻ جو ڪارخانو لڳو ۽ تجارتي سرگرميون وڌيڪ تيز ٿينديون ويون. تنهنڪري جھول شھر ھندو ڀائي بندن، پڪن دوڪانن،گھرن ماڙين جي اڏاوت سان آباد ڪيو. ان وقت به جھول واپار جو مرڪز بنجي چڪو ھو. ڇاڪاڻ ته آسپاس جي آبادين، ڳوٺن وارا ماڻھو جھول ۾ خريداري لاءِ اچڻ پسند ڪندا ھئا يا ريل ۾ سفر ڪرڻ لاءِ پيا ايندا ويندا ھئا.
ياد رھي ته جھول شھر جي اندروني حصن ۾ سڀ دوڪان ۽ مڪان ڀائي بندن جا ھئا. ھن شھر ۾ 1947ع تائين ڪنهن به مسلمان جي ڪچي پڪي جاءِ يا ڪو مڪان ڪونه ھيو. فقط ڪنڊي فقير ڀنڀري جو اوتارو ۽ انصاري محلي ۾ سوني خان ڪِھور واري ڀنڀري جي ھڪ ننڍي اوطاق ھئي، باقي سمورو شھر ڀائي بندن جو آباد ڪيل ھو.