تصوف ۽ سنڌي ھندو
سنڌ جو ھندو پنھنجي ڌرم سان گڏوگڏ صوفي ازم سان پڻ عقيدت رکندڙ ھو. شاھه عنايت شھيد، سچل سرمست ۽ سنڌ ۾ موجود ٻين ڪيترين ئي صوفي خانقاھن جو ادب سان سلام ڪرڻ وارا شاھه صاحب جا شيدائي سنڌي ھندو سنڌي سماج جو ڪارآمد ۽ مثبت حصو ھئا ۽ ھن وقت به ھند ۾ رھندي، انهن جي سنڌ جي صوفي بزرگن سڳورن لاءِ محبت ۽ عقيدت قائم آھي.
سنڌ جا سنڌو ورقي جيڪي يورپ تائين وڻج واپار لاءِ مشھور ھئا. ھنن سنڌ ۾ ڪارخانا ۽ فيڪٽريون قائم ڪيون. انهن خوبين جي مالڪن کي جڏھين سنڌ مان ڌمڪائي، نڌڻڪائيءَ جو احساس ڏياري، ٻاھران ايندڙ لشڪرن کان حملا ڪرائي، ھتان پنھنجي ماڳن مڪانن مان ڌڪي ڪڍيو ويو. جنهن جي نتيجي ۾ سنڌي سماج اندر ھڪ وڏو خال پيدا ٿي ويو. ان خال کي ڀرڻ جي صلاحيت ڀوتارڪي سماج ۾ اڄ تائين پيدا ڪونه ٿي سگھي آھي. ھندن جي ھجرت جي ڪري سنڌي سماج تجارت، بئنڪنگ جي لياقت وڃائي چڪو آھي. جنهن جي ازالي ڪرڻ جو موجودھه حڪمرانن کي ڪو به خيال نه آھي.
ھندو مڊل ڪلاس جي خال ڀرڻ لاءِ ھيل تائين سنڌ ۾ جيڪو نام نهاد مڊل ڪلاس پيدا ٿيو آھي. اھو گھڻو ڪري رشوت جي نتيجي ۾ مڊل ڪلاس ھجڻ جي دعوى ٿو ڪري تنهنڪري اسان جو موجوده نام نهاد مڊل ڪلاس سنڌ جي تعمير ۽ ترقيءَ بجاءِ ھر طريقي سان پنھنجي ذاتي ملڪيت ۽ طاقت کي قائم رکڻ لاءِ انتهائي، چالاڪيءَ سان سنڌي عوام جي حقن تي ڌاڙو ھڻندڙ طبقو آھي.
1943ع ۾ سنڌ اسيمبليءَ مان جن بزرگن پاڪستان جي قرارداد منظور ڪئي ھئي، ڇا انهن کي اھا خبر ھئي ته ورھاڱي کان پوءِ دھلي ۽ پنجاب ۾ جيڪي فساد برپا ٿيندا، انهن جو سنڌ جي آباديءَ مٿان ڪھڙو منفي اثر پوندو؟ ھنن ته قائداعظم جي عشق ۾ اھو فيصلو ڪري، سنڌي سماج جي ثقافت جو نهايت اھم حصو سنڌ مان پٽي ڌار ڪري ڇڏيو. ھنن بزرگن کي ان ڳالھه جو قطعي احساس ڪونه ھو ته گنگا جمنا کان لشڪرِ جرار، نواب زادھ لياقت علي خان من و سلوى جي واعدي سان Promised Land ۾ داخل ٿيندو ۽ سنڌ جي فيوڊل ڪلاس کي ڪراچيءَ مان ڪڍي ٻاھر ڪندو. ڇا ھنن بزرگن کي اھا ڄاڻ ھئي ته ورھاڱي بعد لارڊ مائونٽ بيٽن گڏيل ھندستان ۾ نوڪري ڪندڙ ملازمن ۽ برٽش انڊيا فوج کي اھو آپشن ڏيڻ لاءِ چوندو ته ٻن ملڪن مان ڪھڙي ملڪ ۾ سروس ڪرڻ چاھيندا؟ پوءِ ڇا ٿيو جو دھليءَ مان آفيسرن جون اسپيشل ٽرينون ڪلارڪن ۽ ڪامورن سان ڀرجي اچي ڪراچيءَ پھتيون، جيڪي کٽ کي پلنگ ۽ پٽڪي کي دستار ڪوٺيندا ھئا، سي پنھنجي مغز ۾ حاڪميت جو خيال کڻي آيا ۽ نه رڳو واقعي سنڌ جا شھر، بازاريون ۽ زمينون سندن حوالي ٿيون پر ڪراچيءَ ۾ پاڪستان جي حاڪميت جا ڌڻي ٿي ويٺا. اسان وارا بزرگ حيران ٿي ويا ته ”ھيءُ ڇا ٿي ويو!“
سنڌي سماج کان ھڪ سرگرم طبقو جدا ٿي ويو. پوئتان صدين کان قائم ڀوتارڪو فيوڊل طبقو رھجي ويو. جنهن سنڌي سماج کي پنڊ پاھڻ ڪري رکيو آھي. پر ھتان جيڪي ھٿين خالي ھندو پورب پار ويا، انهن پنھنجي عقل ۽ حڪمت عملي سان نئين ملڪ ۾ پنھنجو مقام پيدا ڪيو. سنڌي زبان کي آئيني درجو ڏيارڻ ۾ ڪامياب ويا. ۽ جڏھن اھو گيت ڳائين ٿا ته ”آنڌيءَ ۾ جوت جاڳائڻ وارا سنڌي!“ ته واقعي سچ ٿا چون. کين سندن ڪاميابيءَ تي فخر ڪرڻ جڳائي ٿو.
سنڌ کي باب السلام چيو وڃي ٿو، اھو اسلامي دروازو مغرب پار کان محمد بن قاسم اچي کوليو. جيڪي ٿيو سو ٿي گذريو. پر اسان جي بزرگن پنھنجي فيصلي سان اسلام جي نالي ۾ اوڀر طرف کان جيڪو شاهي دروازو کولي رکيو اتان کان سنڌ لاءِ ڪھڙو تحفو مليو. ھن وقت سنڌي جي چئني طرفن کان دروازا کليا پيا آھن. نه ڪا جھل نه پل ھرڪو اچي ويھي سنڌ ۾. توھان مونکي اھو چئي سگھو ٿا ته آئون پنھنجي آتم ڪھاڻيءَ ۾ آخر ھن ڏکائيندڙ باب کي ڇو شامل پيو ڪريان؟ ان جو جواب ھيءُ آھي ته سنڌ جي فيوڊل ڪلاس ۾ سنڌ اسيمبلي ويھي حر ائڪٽ (1942) جھڙو ڪارو قانون پاس ڪري، ھزارين سنڌي ماڻھن کي قيد و بند ۾ بند ڪري بکيو ۽ بي حال رکيو. آئون پنھنجي ماءُ پيءُ سان گڏ انهيءَ ھلتا ( مصيبت) جو شڪار رھيس. ڇا مونکي اھو حق نه ٿو پھچي ته آئون تاريخ ۾ ٿيل انهيءَ ظلم جي اپٽار ڪري، نئين نسل کي پنھنجو داستان ٻڌايان!
اسان جي بزرگن پاڪستان لاءِ برصغير ۾ سڀني کان پھريائين قراردادپاس ڪئي. سنڌ جا جملي اثاثا پاڪستان حوالي ڪيائون. اصل ۾ اھي بزرگ ”بانيانِ پاڪستان“ ھئا. ٻين جون دعوائون ڪوڙيون آھن. انهن ”بانيانِ پاڪستان“ جي سنڌي زبان، پاڪستان جي آئين ۾ پنھنجو نالو لکائي آئينِ پاڪستان سان جڙڻ چاھي ٿي. پر ھو اسان جي ٻوليءَ کي اڃان تسليم ڪرڻ لاءِ تيار ناھن! آخر ڇو اسان جي زبان کي تسليم نه ٿو ڪيو وڃي!