سنڌ جو سماج
ھڪ متحرڪ ۽ پرفيڪٽ سماج، ان سماج کي چئجي، جنهن جي مختلف شعبن ۾ وقت جي تقاضا موجب ھم آھنگ ٿي اڳتي وڌڻ جو شعور ھجي. اھا حقيقيت آھي ته سنڌي مسلمانن جي غالب اڪثريت ٻهراڙيءَ ۾ رھندڙ ھئي. ان جي مقابلي ۾ سنڌي ھندو ننڍن توڙي وڏن شھرن ۾ رھندڙ ھئا. انهن کي مسلمان ”واڻيو“ ڪري سڏيندا ھئا، جو ھندن جي اڪثريت صدين کان وٺي وڻج واپار ۽ تجارت ڪندڙ پئي رھي آھي. اسين جڏھن شڪارپور کي سنڌ جو پئرس ڪوٺيون ٿا ته ان مان مراد آھي ته شڪارپور شاھه شجاع کان به گھڻو وقت اڳ سينٽرل ايشيا تائين واپار ۽ بئنڪنگ جو مرڪز ھئي. اھو سمورو ڪاروبار سنڌي ھندن جي ھٿن ۾ رھيو. ھنن واپارين جا ڀلاوڻا ۽ ايجنٽ وچ ايشيا ۾ سمرقند بخارا تائين موجود ھئا.
مير صاحبان جي حاڪميت دوران به سندن حڪومت جا مالي ڪم ڪار ھندو عامل ڪندڙ ھئا. اھي ھندو عامل سنڌي خواھه فارسي خواندھه ھوندا ھئا. مير صاحبن جي دور ۾ مسلمانن جي ڪن مذھبي حلقن طرفان ھندن مٿان سختيون ٿيندڙ ھيون، ليڪن عام طور سنڌي ماڻھو سنڌي ھندن کي عزت ڏيندي ”ڀائي بند“ ڪوٺيندو ھو. حضرت شاھه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو دوست مدن واڻيو سدائين شاھه صاحب جي ڪچھريءَ ۾ موجود ھوندو ھو. مطلب ته سنڌي سماج جي وڏي حصي ۾ ھندن لاءِ ڪو گھڻو ڀيد ڀاءُ نه ھو.
ميرن جي صاحبيءَ کان پوءِ انگريز حاڪمن سنڌ جي شھرن ۾ ڪورٽن، آفيسن ۽ مارڪيٽن ۽ ميونسپالٽين جي نئين سر جديد انداز ۾ تعمير ڪرائي لوڪلبورڊ جو سسٽم جاري ڪيو. ھن عمل ۾ اسان ڏسون ٿا ته ھندو پنھنجو پورو حصو ادا ڪن ٿا. پنھنجي طرفان دان ڪري ڪيترائي تعليمي ادارا برپا ڪن ٿا. شآگردن لاءِ ھاسٽل تعمير ڪرائين ٿا. ايتري قدر جو جانورن لاءِ گاھه پاڻيءَ جو انتظام رکن ٿا. ھن دور ۾ ھندو ڪميونٽي ڪراچي، حيدرآباد ۽ سکر جھڙن شھرن ۾ خوبصورت عمارتون ۽ بازاريون تعمير ڪيون. حيدرآباد ۾ مکي ھائوس ۽ ھيرآباد جھڙيون خوبصورت بستيون آباد ڪيائون. سنڌ جي نئين مڊل ڪلاس بنجڻ ۾ ھندن جي واضع اڪثريت جو حصو ھيو.
ساڳئي وقت سنڌي ھندو سنڌ جي ڪلچر جو انتهائي اھم حصو ھئا. سڀ کان پھريائين اچون ٿا سنڌي ٻوليءَ تي. ڪنهن به سماج جي ٻولي ان سماج جي ثقافت جي امين ھوندي آھي. سنڌي ھندو ڀائي بندن مان سنڌي زبان جا بھترين محقق ۽ شاعر پيدا ٿيا. ھنن سنڌي زبان کي ھر طرح سان شاھوڪار بنائڻ ۾ ڪردار ادا ڪيو. ھنن طرفان سنڌي زبان ۽ ان جي اشاعت خاطر نمايان ڪم ڪيا ويا. ساڳئي وقت تعليمي ادارا پڻ برپا ڪيائون. سندن اھڙين خدمتن کان ڪير به انڪار نه ٿو ڪري سگھي.