جنرل ضياءَ پاران سنڌ جو دورو
برسات وغيره جي موسم ۾ ڀرپاسي وارو پاڻي به اچي اتي منزل ڪندو هيو. ٻين جڳھن تان مينھن جو پاڻي سڪي وڃي پر هتي وارو حساب ايئن هوندو هو جيئن:
مينھن وسي ٻه پھر،
ڇنون ٽمن ڇهه پھر.
ڊپارٽمينٽ وارن کي چيم ته ڪو بلو ٿيڻ کپي. انجنيئر چيو ته سائين مينٽيننس ايندي آهي بلڊنگ جي تعمير وقت آيل رقم جو ڏهه سيڪڙو. جڏهن ته هي گھر انوقت تقريباً ٻارهن کان پندرنھن هزار روپين ۾ ٺھيو هيو تنھنڪري هزار ڏيڍ جي قريب سال ۾ الوڪيشن اچي ٿي . باقي ايندڙ بجيٽ ۾ اسپيشل رپيئر جي لاءِ تجويز ڏينداسين پوءِ اهي سڀ ڪم ڪرائينداسين. ان وقت مٽيءَ جو تخمينو تقريباً اڍائي کان ٽي سو ٽرالين جي وجھڻ جي ضرورت هئي.
مون ٽريفڪ سارجنٽ کي گھرايو ۽ چيو ته سڀاڻي کان هرورز گھٽ ۾ گھٽ پنج کان ست ٽريڪٽر چالان ڪري موڪل. پر سڀ کان پھريان اسان جي روينيو جي منسٽر سائين نظر شاهه ۽ ٻين وڏن زميندارن جا. ڪنھن به غريب غربي جو ٽريڪٽر جو چالان نه ڪجائين. ٻئي ڏينھن صبح جو يارهين وڳي سڀ کان پھريون ٽريڪٽر اسانجي روينيو جي وزير جو چالان پيش ٿيو. ڪمدار به اچي پھتو. چيائين ته سائين وزير صاحب جو ٽريڪٽر پوليس وارن چالان ڪيو آهي. مون ڪمدار کان پڇيو ته سائين جا گھڻا ٽريڪٽر آهن. چيائين ته چار پنج ٽريڪٽر اٿس. مون چيو ته ان جو مطلب ته سائين کي مٽي جون ويھه ٽراليون انھي آفيس ۽ گھر جي ميدان ۾ لاهڻيون پونديون. باقي پئسه وغيره ڏنڊ ۾ ڪونه وٺنداسين. وڌيڪ مون چيو ته مونکي هي ميدان مٿي ڪرڻو آهي، تنھنڪري مان جن به وڏن زميندارن جا ٽريڪٽر آهن في ٽريڪٽر پنج ٽراليون مٽيءَ جون لھرائيندس. چيائين ته سائين مون کي پنج منٽ ٽائيم ڏيو ته مان سائين کان انھي لاءِ پڇان، پوءِ جيڪو سائين حڪم ڪيو.
ڏهن منٽن کان پوءِ منشي سميت آيو ۽ ٻڌايائون ته سائين چوي ٿو ته في الحال ڏهه ٽراليون مٽيءَ جون لاهي ٿا ڏيون پوءِ جيڪڏهن ضرورت هوندي ته مھيني کان پوءِ ٻيون به لاهي ڏينداسين. پوري سب ڊويزن ۾ چوٻول پئجي ويو ته بھتر آهي اسين پاڻ چالان ٿيڻ کان اڳ مٽيءَ جون ٽراليون لاهي اچون. اچي پوءِ ڪو فون تي يا پاڻ اچي چون ته سائين مونکي هڪ ڏينھن مھلت ڏيو، مان هيتريون ٽراليون مٽيءَ جون لاهي ويندس، صرف توهان ٽريفڪ سارجنٽ کي چئي ڇڏيو ته منھنجا ٽريڪٽر چالان نه ڪري. هفتي ڏهن ڏينھن ۾ تقريباً ٽي سو ٽراليون مٽيءَ جون ميدان ۾ پئجي ويون ۽ ميدان مٿي ٿي ويو.
مٽي وجھڻ کان اڳ هيٺائين جي ڪري زمين ڪلراٺي ٿي وئي هئي. جيڪي وڻ پوکيندو هيم ته سڙي ويندا هيا. مٽي کان پوءِ وڻ پوکيم ته تيزي سان وڏا ۽ سرسبز ٿي ويا. الحمدلله ڪجھه سالن کان پوءِ اتان گذرڻ ٿيو ته بڙ جا ٻه ٿڙ ۽ نمون ڪافي وڏيون ۽ ڇانودار ٿي ويون هيون. هينئر جي خبر ناهي اهي وڻ اتي بيٺل آهن يا ڪپجي ويا.
ٻن ڏينھن کان پوءِ تمام سينيئر وڪيل بئريسٽر چوڌري جميل آيو چيائين ته سائين ڪورٽ جي بار روم وڪيل ٻن ڏينھن کان رڳو انھي تي صلاح مشورو پيا ڪن ته ڪئين به ڪري ٻن ٽن ڏينھن ۾ ايس ڊي ايم صاحب جي بنگلي ۽ آفيس جي ميدان ۾ مٽيءَ جون ٽراليون پھچائڻيون آهن . انھن سڀني کي خبر پئجي وئي هئي ته وڏن زميندارن جا ٽريڪٽر مٽي لاءِ چالان ٿيندا. چالان کان بچڻ لاءِ هڪ هفتي جو ٽائيم ورتو هين تنھنڪري هر هڪ کي جلدي هئي ته هفتي جي اندر مٽي جون ٽراليون پھچائي ڏيون.
1983ع جي اوائل ۾ جنرل ضياءَ جو دورو سنڌ جو هيو. جنھن ۾ پھريان سکر، لاڙڪاڻو ۽ اتان نوابشاهه اچي رات رهڻو هيو. حسب معمول جيڪي تياريون ڪرڻيون پونديون آهن، شروع ٿي ويون. سرڪٽ هائوس نوابشاهه تي رات جي رهڻ جو پروگرام هيو. سامھون روڊ جي ٻئي پاسي ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جي ريسٽ هائوس ۾ پنڊال لڳرايوسين، ڇو ته جنرل صاحب جو چوڻ هيو ته مان ماڻھن سان ملندم. اسان لاءِ اچي مسئلو ٿيو ته وڏن زميندارن مان ڪو ملاقات لاءِ تيار ڪونه هجي. پنڊال ڀرڻ لاءِ ماڻھو ڪونه پيا اچن.
ضلعي جا سڀ تپيدار گھراياسين، ڪجھه پوليس لائين مان پوليس وارن کي سول ڊريس پارائي پنڊال ۾ ويھاريوسين ته جيئن پنڊال خالي نظر نه اچي . ڊي سي صاحب چيو ته ڪجھه ماڻھو گڏ ڪيو. جڏهن ڏٺوسين ته پنڊال اڌ کان وڌيڪ خالي آهي. ڊي ايس پي، ايس ايڇ او ۽ ٽريفڪ سارجينٽ کي گھرائي چيوسين ته هاڻي جيڪا به بس گذري نوابشاهه مان تن کي سواري سميت هيڏانهن وٺي اچو، بس اهيو خيال ڪجو جو فيملي وارن سوارين کي هيڏي نه آڻجو. ٿوري دير ۾ ٽي چار بسون ماڻھن سان ڀريل اچي پھتيون انھن کي اهڙي طريقي سان ويھارياسين جو انھن مان ڪنھن به قسم جو اڻوڻندڙ واقعو پيش نه اچي. جنرل صاحب آيو، ماڻھو ڏٺائين جيڪي ڪجھه چوڻو هيس چيائين ۽ هليو سرڪٽ هائوس ڏانهن. رات جي مانيءَ جو بندوبست سائين نظر شاهه روينيو منسٽر پنھنجي ڳوٺ ڪيو هيو. جنرل صاحب رات جي اتي ماني کاڌي، پوءِ واپس سرڪٽ هائوس نوابشاهه اچي پھتو.
جڏهن وي وي آئي پي ايندو آهي ته اسپيشل برانچ اچي سيڪيورٽي متعلق پنھنجي ڪاروائي ڪندي آهي. جنھن ۾ رهڻ جي جاءِ ۽ پوري علائقي جي تلاشي ڊٽيڪٽرس سان ڪندا آهن. سرچ جي دوران ڪنگي اتي رکيل هئي، اسپيشل برانچ وارن کان چيڪنگ ڪندي هيٺ ڪري پئي. پريزيڊنٽ، گورنر، ڊي ايم ايل اي ۽ ڪمشنر به ويا پنھنجي ڪمرن ۾، ڊي سي صاحب به روانو ٿيو پنھنجي بنگلي ڏانھن. مان مختيار ڪار ۽ ايس ڊي او پي پاڻ ۾ ويھي صبح لاءِ روٽ ۽ ٽريفڪ لاءِ پئي سوچيو، ڪنھن جي ڪھڙي جاءِ تي ڊيوٽي هوندي. ايتري ۾ جنرل صاحب ڪمري کان ٻاهر نڪري آيو. جيئن ته اسين اتي بيٺا هياسين، اسان کي پاڻ ڏانھن متوجھه ٿيندي چيائين ته هتي ڪير انچارج آهي. جيئن ته ان وقت مان هيم ته مون چيو ته مان. کمرے بڑے اچھے ہیں۔ حال بھی اچھا ہے۔ اسان چيو سائين مھرباني. پنج ست منٽ صرف انھي ۾ ته یہ بھی اچھا ہے وہ بھی اچھا ہے۔ . وڌيڪ ڪجھه ڪونه چئي مان اچي وائڙو ٿيس ته هن جو مطلب ڇا آهي. آخر ڪار چيائين بھائی اتنا بڑا اچھا انتظام ہے اگر آپ یہیں پر کنگی کا انتظام کرتے تہ کتنا اچھا ہوتا۔ مون اعتماد سان چيو ته سائين ڪنگي مون بلڪل رکي آهي ٿي سگھي ٿو ته هيٺ مٿي ٿي هجي. اچھا چلو مجهے نہيں ملتی۔ مان اندر ويم ته واقعي ڪنگي اتي رکيل نظر ڪانه آئي. مون هيٺ جاچيو ته ڪنگي هيٺ ڪريل پئي هئي. ڪنگي ملي اسين سيڪيورٽي جو عملو ڇڏي گھر روانه ٿياسين.
توهان ڏٺو هوندو ته جنرل صاحب عموماً اتي آيل ماڻھن مان ڪنھن ڪراڙي يا معذور کي پنھنجي کيسي مان پئسه ڪڍي ڏيندو هيو. اهي پئسه جنرل صاحب اسلام آباد مان کڻي ڪونه ايندو هيو، بلڪ ملٽري سيڪريٽري اچڻ شرط سان ڊي سي کان ڏهه هزار ڪيش وٺندو هو، پوءِ جيڪي جنرل صاحب سخاوت ڪندو هيو.