ٿرپارڪر: سنڌ جو خزانو
ٿرپارڪر ٻن خاص لفظن کي ملائي هڪ ڪيو ويو آهي. ٿر معني واريءَ جا دڙا ۽ پارڪر معني گذري وڃڻ. ٿرپارڪر جو مطلب ٿيو ته واريءَ جي دڙن مان گذري وڃڻ، لنگھي وڃڻ يا پار ٿي وڃڻ آهي. 1843ع ۾جڏهن چارلس نيپئر سنڌ تي قبضو ڪيو ته ٿرپارڪر جو علائقو به ان سان گڏ ڪنٽرول هيٺ آندو. 1858ع ٿرپارڪر کي ايسٽرن سنڌ فرنٽيئر نالو ڏئي عمر ڪوٽ هيڊ ڪوارٽر رکيو ويو. انھيءَ کان اڳ حيدرآباد ضلعي جو حصو هيو. 1906ع ايسٽرن سنڌ فرنٽيئر جو نالو تبديل ڪري ضلعي ٿرپارڪر هيڊ ڪوارٽر ميرپورخاص ڪيو ويو. 1990ع ۾ مٺي کي ٿرپارڪر جو هيڊ ڪوارٽر ڪري ٻن ضلعن ۾ تقسيم ڪيو ويو. 1993ع ۾ عمرڪوٽ ضلعو وجود ۾ آيو، جنھن جو هيڊ ڪوارٽر عمر ڪوٽ رکيو ويو.
هن وقت ٿرپارڪر ضلعو چئن تعلقن تي مشتمل آهي. مٺي، ڏيپلو، ننگرپارڪر، ڇاڇرو. آبادي تقريباً ڏهه ٻارهن لک جي قريب آهي. هندو آبادي مسلمانن کان گھڻائي ۾ آهي. مينگھواڙ قبيلو سڀني قبيلن کان وڏو قبيلو آهي.
ضلعي جي پکيڙ تقريباً ويھه هزار ڪلوميٽر ٿيندي. مذهبي لحاظ کان هندو ٻن مذهبن ۾ ورهايل هيا، جيڪو اڄ ڪلهه گھٽ آهي: هڪ جين ۽ ٻيو هندو.
مذهبي رواداري جي حساب سان هيءَ هڪ مثالي علائقو آهي، جتي هندو ۽ مسلمان پاڻ ۾ تمام بھترين طريقي سان هڪٻئي جي پرگھور لھن ٿا. باقي سنڌ جي مقابلي ۾ هتي ڏوهه گھٽ ٿئي ٿو.
اڄ کان تقريباً ڇهه ست سو سال اڳ ننگر پارڪر تعلقي ۾ جين مذهب جو مشھور مندر ۽ مسجد ٻئي هڪٻئي جي ڀڪ ۾ عاليشان جڙيل ۽ انوقت جي تعمير جو شاهڪار، اڄ به مسجد ڀوڏي سر نگرپارڪر کان ڏهه ٻارنهن ڪلوميٽرن جي پنڌ تي موجود آهي. جنھن مان صاف ظاهر آهي ته هندو ۽ مسلمان پاڻ ۾ ڪيترو ته ڀائيچاري واري حساب سان هڪ لڙيءَ ۾ ٻڌل هيا.
ننگرپارڪر جي علائقي ۾ ڪافي جين مذهب جا مندر آهن، جن ۾ وير جومندر ۽ ڀوڏي سر جي مسجد ۽ مندر اڏاوت جي لحاظ پنھنجو مٽ پاڻ آهن.
ٿري ماڻھن ۾ شڪر جو ڪلمو مون گھڻو ڏٺو. ٿورو گھڻو جيڪو به هوندن، الله سائين جو شڪر ڪندا نظر ايندا. ٿري ماڻھو زبان ڍاٽڪي عام لفظن ۾ ٿري زبان ڳالھائيندا آهن، جيڪا پوري راجستان ۾ يعني هندستان ۽ پاڪستان جي ٻنھي پاسي ڳالھائي ويندي آهي.
ٿري ماڻھو پيار ۽ محبت جا ڪوڏيا آهن. علائقي سان پيار بيحد گھڻو، انھيءَ ڪري ته ڀٽائي صاحب سر مارئي ۾ هتان جي رهاڪن کي تاريخ ۾ هميشه لاءِ امر ڪري ڇڏيو.
گور منھنجي سومرا، ڪج پھنوارن پاس،
ڏج ڏاڏاڻي ڏيھه جي، ولڙين سندو واس،
مئائي جياس، جو وڃي مڙهه ملير ڏي.
ننگرپارڪر ڏانھن ويندي رستي تي مارئي جو کوهه اڃان تائين سياحن جي گھمڻ جو مرڪز آهي. وري اهڙو ڪو ماڻھو ڪونه ملندو جيڪو عبدالله ڪڇي ۽ مائي ڀاڳي جي ڳايل ڪلامن تي جھومندو نه هجي.
کڙي نيم ڪي نيچي مي هيڪڙي.
مطلب ته ٿري ماڻھو جيتري پنھنجي ثقافت ۽ علائقي سان محبت ڪري ٿو، تنھنجو ڀٽائي صاحب مثال ڏئي اسان کي هدايت ڪن ٿا ته محبت وطن سان ڪرڻي آهي ته ايئن ڪيو، جيئن مارئي ڪمزور حالت ۾ هوندي به پنھنجي وطن سان ڪئي. اصول ڪونه وڃايو، لوئي کي لڄي ڪين ڪيو، مرڻ قبول ڪيائين پر عزت تي حرف اچڻ ڪونه ڏنائين.
ٿرپارڪر جي علائقي کي ڏسڻ ۽ اتان جي حالتن جو جائزو وٺڻ خاطر دورو ڪرڻ نڪتس. جڏهن مون ڪجھه پنڌ گاڏي ۾ ننگرپارڪر ڏانھن ويندي ڪيو ته رستي تي هڪ بورڊ نظر آيو، جنھن تي 1971ع جا شھيد لکيل هيو. مون ڊرائيور کان پڇيو ته ڇا هتان ڳوٺاڻا انھيءَ جنگ ۾ شريڪ ٿيا هيا؟ ڊرائيور ٻڌايو ته هي اها جاءِ آهي جتي هندستان جون فوجون بغير ڪنھن مزاحمت جي پھچي ويون هيون. پاڪستان جي فوج جو هڪ سپاهي هن علائقي ۾موجود ڪونه هيو. پاڪستان رينجرس جا جوان بارڊر جي بجاءِ مٺي شھر ۾ رهندا هيا. صبح جي وقت حسب معمول ننگر پارڪر بارڊر ڏانھن ويا پئي ته سامھون هندستان جون فوجون هيستائين پھچي چڪيون هيون ۽ هندستان جي فوجين سمجھيو ته شايد پاڪستان جي فوج مقابلي لاءِ پھچي وئي آهي. تنھن ڪري اڳتي پيشقدمي ڪرڻ جي بجاءِ ان جاءِ تائين پنھنجي ڪنٽرول کي مضبوط رکندي رينجرس تي فائرنگ ڪئي. جوابي فائرنگ ۾ ٻنھي ڌرين جا جوان ان جاءِ تي مئا.
پاڪستان جو بارڊر ان جاءِ کان تقريباً سوا سؤ کان ڏيڍ سو ڪلو ميٽر پري هيو. ٿرپارڪر جو تقريباً اڌ ضلعو پورو هندستان جي فوج قبضي هيٺ اچي ويو هيو. جنھن ۾ ننگرپارڪر ۽ ڇاڇرو تعلقو تقريباً اسلام ڪوٽ شھر سمورو. ڪجھه ٿورو علائقو ڏيپلو تعلقي جو شامل آهي. مطلب ته هن وقت جيڪو ڪارو سون يعني ڪوئلي جو ذخيرو ٿر ۾ موجود آهي، اهو سڀ علائقو هندستان فتح ڪري چڪو هيو. مون پاڻ ڏٺو ته جيڪي قيمتي ۽ وڏيون جايون هيون، اهي سڀ تقريباً انھن ڀيلي ڇڏيون هيون. انھن ۾ ڪابه ڪم واري شئي ڪانه ڇڏي هين.
ڀٽي صاحب هي علائقو پنھنجي حڪمت عملي تحت واپس ورتو. ٿرپارڪر جي ماڻھن جي گذرسفر گھڻي ڀاڱي بارش تي دارومدار رکي ٿو. ٿرپارڪر جي ڌڙن جي وچ ۾ جيڪو پٽ پيو هوندو آهي، جڏهن وسڪارو وسيع پيماني تي پوندو آهي ته ٿر جون ترايون پاڻي سان ٽمٽار ٿي وينديون آهن، جتان انسان ۽ جانور ٻئي انھي پاڻي مان مستفيض ٿيندا آهن. وسڪاري جي ڪري وارياسي زمين ۾ ايترو سيڪ رهندو آهي، جو مند جو فصل پوکي سگھجي ٿو. جتي فصل نٿو پوکجي انھي ايريا ۾ گاهه عام جام ٿئي ٿو، جنھن ڪري ٿر جي رهواسين جو مال مويشي خوب پلي ٿو ۽ خوشحالي ٿئي ٿي.
ٿر جي ماڻھن ۽ مويشي جي گذر سفر جو مڪمل دارو مدار قدرت تي آهي. وسڪارو ٿيو ته ٿر نه ته بر.
ٿرپارڪر جي ننگر وارو علائقو وڌيڪ سرسبز آهي بنسبت ٻين علائقن جي. جڏهن به ننگرپارڪر جوذڪر ايندو ته ڪارونجھر جو ذڪر ازخود زبان تي اچي ويندو. ڪارونجھر جبل ڊيگهه ۾ تقريباً ويھه ڪلوميٽر ٿيندو ۽ اوچائي به تقريباً ٽي سو ميٽر کن ٿيندي، پر هڪ خوبصورت ۽ مختلف رنگن سان ڀرپور نظارو اکين کي ايترو ته وڻندڙ آهي، جو ماڻھو جو جيءُ ڏسڻ سان ڍاپي ڪون. بار بار اکيون ڪارونجھر ڏانھن ڏسڻ لاءِ آتيون ٿيو وڃن. ڪارونجھر سڄو سون آهي ۽گرينائيٽ جو قيمتي خزانو ڪارونجھر جي پيٽ ۾ آهي.
الحمدلله هينئر ته ٿرپارڪر ۾ روڊن جو ڄار وڇائجي ويو آهي 2002ع مٺي کان ننگر پارڪر وڃڻ معني پورو ڏينھن سفر جي حوالي، هينئر ڪلاڪ ڏيڍ جي اندر مٺي کان ننگرپارڪر پھچيو وڃي. مان جڏهن پھريون دفعو ننگرپارڪر ويس ته رستو پڪو نه هجڻ ڪري تقريباً اڌ ڏينھن سفر ۾ گذري ويو. ننگر شھر کان ٿورو اڳڀرو قاصبو جو وڏوڳوٺ آهي، اتي به وڃڻ ٿيو، اتي مسلمان ۽ هندن جي آبادي پاڻ ۾ کير ۽ کنڊ وانگر هڪٻئي سان جڙيل هئا. مندر به تمام ڪافي هيا ۽ اتان جا هندو رهاڪو ملڻ آيا ۽ مونکي چيائون ته سائين اسان جي مندر جو به ديدار ڪريو ۽ مان انھن جي دل جي خواهش مطابق اوڏانھن ويس ۽ انھن سان مندر ۾ ويھي ڪجھه دير ڀڳت ٻڌي ۽ انھن جون رسمون ۽ ريتون ڏٺيون.
ٿرپارڪر جو ذڪر اچڻ سان سدا باغ بھار ۽ من موهيندڙ جنت جو پکي، مور جو نچڻ ۽ خوشيءَ ۾ ناچ ڪرڻ وارو منظر ايئن اکين جي آڏو هڪدم تري ايندو آهي. جيڪڏهن مان ايئن چوان ته ننگر پارڪر جي سونھن جو ڪارڻ ڪارونجھر آهي ته اھڙيءَ طرح ٿر جي سونھن مور آهي.
قاصبي جي ماڻھن مونکي هڪ عجيب ڳالھه ٻڌائي، پوءِ ٻين به ان ڳالھه جي تصديق ڪئي ته جڏهن انڊيا باربرڊ وائر بارڊر تي ڪانه لڳائي هئي. تڏهن هندستان جي حد مان جانور پاڪستان واري ٿر واري علائقي ۾ گاهه چرڻ ايندا هيا. هرڻ جا شڪاري جڏهن انھن جو گس جھلي، شڪار ڪرڻ ۽ پڪڙڻ جي ڪوشش ڪندا هيا ته هرڻن جا وڳ پاڪستان جي حد مان ڊوڙ پائي جڏهن انڊيا جي بارڊر تي پھچندا هيا ته ڊوڙڻ ختم ڪري آرام سان اڳتي ويندا هيا. انھن جانور کي به خبر هئي ته جيستائين پاڪستان جي حد ۾ آهيون، تيستائين اسان سان ڪجھه به ٿي سگھي ٿو، جڏهن بارڊر تي پھچي ويندا هيا ته پاڻ کي محفوظ سمجھندا هيا.
ٿرپارڪر ۾ سڀ کان وڏو مسئلو پيئڻ جو پاڻي ۽ صحت جوسھولتون ناڪافي هجڻ آهي. ٿر جي تقريباً نوي سيڪڙو ايراضي ۾ زمين جو پاڻي نمڪين ۽ کارو آهي. جيڪو پيئڻ جي قابل ناهي.تنھن ڪري ٿر جي علائقي جي رهواسين کي پاڻيءَ جي نسبت سان گھڻيون بيماريون پيدا ٿين ٿيون. ٻيو ته هتي هڪ قسم جو نانگ ٿئي ٿو، جنھن کي ”پيئڻ بلا“ ڪري چوندا آهن. جيڪو ننڊ ۾ ماڻھن جي مُنهن ۾ زهريلو ماڌو وجھي ڇڏيندو آهي، جنھن جو جيڪڏهن بروقت علاج نه ٿئي ٿو ته ماڻھو فوت ٿي وڃن ٿا.