قوم پرست تنظيمن جا خيال ۽ ڌاڙيلن جي هاسٽلن ۾ رهائش
مون بحيثيت ايڊيشنل ڊسٽرڪٽ ميجسٽريٽ ڪوٽڙيءَ ۾ جيڪو تجربو يا مون محسوس ڪيو، ان کي مان ڪوشش ڪري چند سٽن ۾ بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪندم. اهو منھنجو ذاتي حيثيت ۾ مشاهدو آهي، اختلاف رکڻ جو هر هڪ کي اختيار آهي.
منھنجو تقريباً ٻه سال جو عرصو ڪوٽڙيءَ ۾ تعليمي ادارن جي هر شعبي زندگي سان واسطو پيو ۽ مختلف موقعن تي گھڻن موضوعن تي گفتگو ۽ بحث مباحثو به ٿيو. انھن بحثن دوران ڪيتريون ئي نيون ڳالھيون ٻڌيون ۽ ڏٺيون. مون جڏهن ڪامريڊن جي رهڻي سھڻي ۽ طريقيڪار ڏٺو ته سوچيندو هيم ته هنن دوستن وٽ ته نه ڪو تعليم جو شوق آهي، نڪي جيڪي چون ٿا انھي تي عمل ڪرڻ لاءِ ڪو رستو، پوءِ هو ڪيئن ڪاليج جي ٻالڪن کي پنھنجي پروگرام ۾ شامل ڪن ٿا ۽ هڙتال جي سڏ تي انھن سان گڏ آهن. مون ڪامريڊ دوستن سان جڏهن به ڳالھايو ته انھن جو چوڻ مطابق ته اسان جوهڪ نظريو آهي، جيڪو مان هيٺ لکان ٿو:
1. پاڪستان اسان سان دوکو ڪيو، سنڌ پاڪستان ۾ شامل ٿي هئي ته سنڌ پاڪستان ۾ رياست هوندي، جيڪا ڪنفيڊريشن جي اصول مطابق هوندي.
2. پنجاب جي پوري ملڪ تي حاڪميت آهي.
3. پنجاب سنڌ جي سمورن وسيلن تي قبضو ڪيو آهي.
4. فوج سڄي پنجاب جي آهي جنھنڪري سنڌي کي فوج ۾ صحيح مقام نٿا ڏين، ڇو ته فوج تي سڄو ڪنٽرول پنجاب جو آهي.
5. پنجاب هميشه پنھنجي مفاد کي پاڪستان کان مٿانھون رکيو آهي.
6. پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ شرط پنجاب جو ڪنٽرول سمورو ملڪ اچي ويو، ڇو ته فوج ۾ اڪثريت پنجاب جي هئي.
7. جڏهن گڏيل پاڪستان هيو، تڏهن پنجاب پنھنجي حاڪميت کي قائم رکڻ لاءِ هڪ ماڻھو هڪ ووٽ قبول ڪونه ڪيو. اوڀر پاڪستان جي آبادي 54% هئي ان کي تسليم نه ڪيو.
8. 1973 ع جي ايئن کي انھيءَ اصول جي خلاف قبول ڪيو، يعني آبادي جي تناسب سان ملڪ جي وهنوار ۾ ڀائيواري. ڇو ته هينئر پاڪستان جي آبادي جو 57 سيڪڙو پنجاب جي آبادي آهي.
9. 1954 ع کان پوءِ ون يونٽ قائم ڪري صوبن جونالو ۽ نشان ختم ڪرڻ لاءِ هيلا هلايا ته جيئن پاڪستان ٻن صوبن ۾ برابري جي حساب سان هلي. انھي جي باوجود اوڀرپاڪستان کي هلڻ نه ڏنو ۽ پنجاب پنھنجي طابع رکيو، جنھن ڪري اوڀرپاڪستان مان بنگلاديش ٿي ويو.
10. پنجاب هينئر به اسان سڀني صوبن کي پنھنجي ڪالوني مطابق هلائي ٿو. تنھن ڪري بنگلاديش واري نموني سنڌ کي مجبور ٿو ڪري ته سنڌوديش ٺاهي.
11. پنجاب ڪنھن سان سچو ناهي، ڀٽي صاحب کي استعمال ڪري 1973ع وارو ايئن پنجاب پنهنجي مفاد ۾ ٺھرايو ۽ ملڪ تي پورو قبضو ڪري پنجابي جنرل جي معرفت ٽشو پيپر وانگر استعمال ڪري ڀُٽي کي ڦاسي تي چاڙهي ڇڏيو.
12. پاڻيءَ جي ورهاست ۾ سنڌ جو حق کاڌو وڃي ٿو.
13. بيورڪريسي ۾ ٽوٽل پنجابي قابض ٿي ويٺو آهي. ڊي سي، ايس پي، ڪمشنر، ڊي آءِ جي، آءِ جي، سيڪريٽري، چيف سيڪريٽري سڀ پنجابي.
14. پنجابي ڊي سي هميشه پنجاب جي ماڻھن کي ڪوڙا ڊوميسائيل سنڌ مان اشو ڪن ٿا، جيڪي سنڌ جي ڪوٽه تي مرڪز ۽ سنڌ صوبي ۾ نوڪريون حاصل ڪن ٿا.
15. سنڌ جي بئراجن جون زمينون پنجابين کي ورهائي ڏئي ڇڏيون آهن.
16. پنجاب پنھنجا آبادگار سنڌ ۾ سيٽل ڪري زمينون ڏئي اسان کي اقليت ۾ تبديل ڪيو پيو وڃي.
17. گئس ۽ تيل جا ذخيره سنڌ مان لڌا ويا آهن، انھن تي قابض پنجاب ٿي ويٺو آهي، جو هتان جي مقامي ماڻھو کي نوڪري ته پري جي ڳالھه پر رستي سان به گذرڻ ڪونه ٿا ڏين.
18. اوجي ڊي سي ايل ۽ ٻين ادارن ۾ سنڌ جي ڪابه نمائندگي ناهي. وغيره وغيره.
اهي مٿيون پوائنٽون هيون، جيڪي سنڌ يونيورسٽي جا شاگرد ۽ ٻيا چوندا هيا. مون تڏهن سمجھيو ته اهي ڪيئن ڪاليج جي ننڍن ذهنن تي حاوي ٿي پنھنجو ڪن ٿا ۽ انھيءَ ۾ ڪوئي شڪ ناهي، انھن سڀني ڳالھين ۾ پنھنجي جاءِ تي وزن ضرورآهي، جنھن ڪري شاگردن جا ڪچا ذهن هنن جي نعره سان متفق ٿي ويندا هيا.
مان انھن کان اهو ورائي پڇندو هيم ته انھي لاءِ ڪھڙو ڪامياب طريقو ٿي سگھي ٿو ته توهان پنھنجو حق حاصل ڪيو. هو هڪدم چوندا هيا ته وطن يا ڪفن، ٻيو ڪوبه طريقو ڪونه آهي.
مان هميشه انھن کي چوندو هيس ته بابا سڀ ڪجھه توهان حاصل ڪندا صرف معياري تعليم جي آڌار تي، باقي توهانجا سڀ وهم ۽ خيالي پُلاءَ آهن. توهان تعليم تي زور ڏيو جيئن يھودين ڪيو. دنيا ۾ سڀ کان ٿوري قوم يھودين جي آهي، پر هر طرح پوري دنيا ۾ يھودين جو سڪو هلي ٿو ۽ اهو صرف معياري تعليم جي ڪري. جيڪڏهن توهان چاهيو ٿا ته اوهان ترقي ڪيو ۽ سنڌ خوشحال ٿئي ۽ ڪير اوهان جي ڳالھه ٻڌي ته پوءِ صرف ۽ صرف تعليم هڪ واحد ذريعو آهي، جنھن سان پاڪستان ته ڇا پر پوري دنيا توهان کي سلام ڪندي.
منھنجو ان ڳالھه تي زور ڏيڻ ته تعليم کي اهميت ڏيو، ڇو ته اسان ۽ توهانجي وڏڙن لڱ اگھاڙا پٺي تي صرف گنجي ۽ گوڏ پائي گذران ڪيو پر توهان کي سکيو رکڻ ۽ پڙهائڻ لاءِ سڄي زندگي پتوڙيندا رهيا، انھيءَ آسري تي ته منھنجو ٻچڙو پڙهي پوي ۽ سکي زندگي گذاري. توهان گھٽ ۾ گھٽ پنھنجي وڏڙن جي آسيس لاهڻ لاءِ ڪجھه محنت ڪيو ته جيئن انھن ٻڍڙن جو اميدون پوريون ٿين. جڏهن به زور ڀريندو هيم ته چوندا هيا سائين اڄ تائين ڪنھن قوم تعليم جي ڪري آزادي حاصل ناهي ڪئي. هميشه قومن هٿياربند ٿي آزادي ورتي آهي. تنھن ڪري اسان صرف ۽ صرف جدوجھد وارو رستو اختيار ڪنداسين. مان وري به چوندو هيو مان ته ڀائو توهان غلط راهه ڏانھن گامزن آهيو، جنھن جو نتيجو خراب ٿيندو ۽ توهان جا وڏڙا ۽ مٽ مائٽ پريشان ٿيندا. گھڻا دوست ان ڳالھه کي صحيح سمجھندا به هيا ۽ پڙهڻ ڏانھن لاڙو به ٿيندو هين، وري جڏهن ٻيھر ملندا هيا ته ساڳيا لاٽون ساڳيا چگهه.
وري پڇندو هيم ته ڪجھه محنت ڪيو ٿا؟ ڀائو وري ساڳيو راڳ ته اسان کي پنجاب جي غلاميءَ مان هڙ حاصل ڪانه ٿيندي ۽ سنڌ جي قدرتي وسيلن تي پنجاب جو قبضو ٿي ويو آهي سنڌ کي اقتصادي طور غلام پيو ڪندو وڃي ۽ توهان ٿا چئو ته تعليم، تعليم ۽ تعليم. سائين لتن جا جن پيار سان ڪونه ڀڄندا آهن. گھڻا دفعا مون کين چيو ته ڀائو سياڻا ٿيو، توهان جن کي مڃيو ٿا، انھن توهان کي ٽرڪ جي بتي پٺيان لڳائي ڇڏيو آهي. ٽرڪ جي ڳاڙهي بتي انڌيري ۾ توهانکي ويجهي لڳي ٿي پر ٽرڪ نڪري ويندي ۽ توهان زپڙاٽ ڪري ڪري پوندا. جڏهن ته توهان جا ڀوتار انھن سان ٻٽ ويٺا آهن. سائين ايئن نه چئو، اسان جا وڏا پنجاب جي حاڪميت خلاف آهن ۽ اسان جو انھن سان سر بازي جو وچن ٿيل آهي. ڀائو اهو وقت ٻڌائيندو ته ڪير توهانجو سڄڻ ۽ ڪير توهانجو دشمن آهي، هينئر توهان ڳالھه نٿا سمجھو وقت ايندو ته توهان پاڻ پڇتائيندا.
پنج ست سال اڳ مان اسلام آباد سيڪريٽريٽ ۾ ڪنھن دوست جو انتظار پئي ڪيو ته ٻه همراهه آيا ۽ نوڙي مليا. مون سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪئي، پر سڃاڻي ڪونه سگھيس. مون کي چيائون ته سائين توهان ڄامڙو صاحب آهيو؟ مون چيو ته هائو، وري ٻيھر پيرن تي هٿ رکڻ لاءِ اڳتي وڌيا، مون کين روڪيو ۽ پاڻ ٻڌائڻ لڳا ته سائين واقعي توهانجون ڳالھيون ان وقت يونيورسٽي ۾ زهر لڳنديون هيون. پر جيڪو ڪجھه چوندا هيا اهو بلڪل سچ هيو، پر اسان انڌي گھوڙي تي چڙهيل هياسين. سچ پڇو ته اسان کي رولي ڇڏين. اسين ڌوٻيءَ جي ڪتي وانگر نه گھر جا رهياسين نه گھاٽ جا. ڀلو ٿئي اسان جي تر جي زميندار جو، بابي سائين تي ترس کائي ماستري وٺي ڏنائين، جو هاڻي اڇا ڪپڙا پائڻ جھڙا ٿيا آهيون. مون چيو پوءِ انھن معصو ٻارن جو خير ناهي، جو توهان انھن کي به اهوئي سبق ڏيندا هوندا ته پنجاب جي غلاميءَ مان آزادي حاصل ڪرڻي آهي، تنھن ڪري پڙهڻ مان ڪوئي فائدو ڪونھي. چيائون ته سائين هاڻي اسان جي ڦٽن تي لوڻ نه ٻرڪيو نه، بس اسان پنھنجي وڏڙن جي عزت ڪانه ڪئي. اسان ڪامريڊن جي دوکي ۾ اچي وياسين. واقعي تعليم کان بغير ڄڻ انڌي وانگر آهي ماڻھون. تعليم کان بغير قوم تباهه آهي سائين جيئن اسان ٿي وياسين. مون چيو ته پوءِ نئين جنريشن جي پارت اٿو. چيائين سائين اسان اسڪول جي ٻارن تي ڏنڊو کنيو آهي ته بابا اڳتي وڌڻ لاءِ صرف تعليم ٻيو سڀ ڪوڙ. اسان اڳئي گھڻو تباه ۽ برباد ٿي ويا آهيون، انھن ڪوڙن دلاسن ۽ دوکي جي ديوار کي ڪيرائڻ ۾. آڪٽوبر 1987ع ۾ منھنجي پوسٽنگ ڊائريڪٽر سازدا نارا ويلي ٿي وئي.