مير ھزار خان بجاراڻي هڪ نيڪ دل انسان
منسٽري آف ايجوڪيشن تي مڪمل ڪنٽرول چوڌرين جو هيو. اهو اسان سڀني کي ذهن نشين ڪرڻ گھرجي ته منسٽر يا سيڪريٽري ڪاميابيءَ سان تيستائين منسٽري ۾ ڪم نٿو ڪري سگھي جيستائين انکي مک جاين تي پنھنجي اعتبار جوڳا ۽ قابل ماڻھو ناهن. جڏهن منھنجي پوسٽنگ ٿي ته سيڪريٽري کا پٽيوالي تائين سڄو اسٽاف پنجاب ۽ ڪجھه ڪي پي ڪي جي ماڻھن سان ڀريل هيو. تنھنڪري ٻئي صوبي جا ماڻھو صرف پنھنجي صوبن جي مفاد کي وڌيڪ اهميت ڏيڻ ۾ مشغول هيا. تنھنڪري منسٽر چاهيندي به ڪجھه ڪري ڪونه سگھندو هيو. منھنجي پوسٽ ٿيڻ سان ڪجھه وقت تائين جيڪي اهم فيصلا يا فائيل هوندا هيا، اهي منھنجي نظر کان به ڪونه گذرڻ ڏيندا هيا. جوائنٽ سيڪريٽري ايڊمن اهي فائيل هٿون هٿ کڻي سيڪريٽري سان ڊسڪس ڪري فيصلو ٿي ويندو هيو، اسان کي تڏهن وڃي خبر پوندي هئي جڏهن ڪوئي سرڪيولر يا نوٽيفڪيشن ڏسڻ خاطر فولڊر ۾ ايندو هيو. منسٽر صاحب وڏي ڪوشش کان پوءِ هڪ سيڪشن آفيسر سنڌي پوسٽ ڪرايو، جنھن کي ايس او ايڊمن ڪري رکيوسين. انھيءَ کان پوءِ ڪجھه اسان کي منسٽري جي معاملات جي خبر پوڻ شروع ٿي، جيڪا تقريباً ٽيھه چاليھه سيڪڙو به مس هئي. آهستي آهستي ڊي جي فيڊرل ڊائريڪٽوريٽ ايجوڪيشن به هڪ سينيئر پروفيسر کي پوسٽ ڪيوسين، جنھن ڏينھن رات محنت ڪري ڪافي معاملن کي سلجھايو. انھيءَ سان گڏوگڏ منسٽر صاحب ڪوشش وٺي بوڪ فائونڊيشن ۽ بوڪ ڪائونسل ۾ هيڊ به ادي ارشاد عباسي صاحبه کي رکيوسين. انھيءَ کان پوءِ آهستي آهستي مير صاحب جي ڏينھن رات ڪوشش سان منسٽري آف ايجوڪيشن جي معاملات تائين رسائي شروع ٿي. تقريباً ٽيھه ٻٽيھه سالن جي عرصي کان پوءِ ڪجھه سنڌ صوبي کي موقعو ملڻ شروع ٿيو ۽ مير صاحب جي ڪري اٽڪل ٽي ساڍا ٽي سؤ ماڻھو سنڌ مان اچي مرڪزي ايجوڪيشن ڊائريڪٽوريٽ ۾ خدمت ڪرڻ جي لاءِ پھتا، جنھن جو سڄو ڪريڊٽ مير صاحب جي سر تي آهي. اسان جي جن دوستن صرف پاڪستان سيڪريٽريٽ کي ٻاهران ڏٺو آهي انھن کي اهو اندازو ناهي ته هتي ڪيترا معاملا ڏکيا آهن. مرڪزي سرڪار جو وهنوار هلائڻ وارن ۾ سنڌ جي نمائندگي بلڪل ناڪافي ۽ غير مؤثر آهي. جنھن ڪري سنڌ جي نوڪري ڪندڙ چاهي نوڪري جي تلاش ۾ آيل ماڻھو لاءِ تمام گھڻيون ڏکيائيون آهن. سنڌ کان جيڪو ماڻھو هتي اچي نوڪري ڪري ٿو چاهي وڏي عھدي تي آهي يا ننڍي عھدي تي مسئلا ٻنھي سان آهن پر هڪ جي لاءِ مسئلن جي نوعيت مختلف هوندي آهي. ايئن ناهي ته وڏي عھدي تي ويٺل مسئلن کان آزاد آهي.
جيڪڏهن سنڌي منسٽر آهي ته انھيءَ لاءِ به ڪيترائي مسئلا آهن. ايئن ناهي ته هو منسٽر ٿي ويو ته ان لاءِ سڀ ڪجھه آسان آهي. مسئلن جي حساب سان سياسي ماڻھن ۽ سرڪاري پيشي سان لاڳاپيل سنڌي ماڻھو کي ڪيترائي چيلينجز آهن. جيڪو مون ڏٺو ۽ سمجھيو آهي، ان سان ڪنھن کي اختلاف به ٿي سگھي ٿو. سنڌي منسٽر هڪ لڪل خوف ۾ هميشه مبتلا رهي ٿو. سنڌي منسٽر ڪڏهن به آزاداڻي طور تي ڪم ڪري ڪونه ٿو سگھي. سنڌي منسٽر ڪڏهن به سنڌي آفيسر کي تحفظ ڏيڻ لاءِ تيار ڪونه هوندو آهي.
سنڌي منسٽر جي ڪوشش هوندي آهي ته مان صرف پاڪستاني جي حيثيت ۾ ٿي ڪم ڪريان ته جيئن ٻيا اهو نه سمجھن ته مان ڪو سنڌين جي لاءِ ڪم ڪريان ٿو.
سنڌي منسٽر پاڻ کي پاڪستاني ثابت ڪرڻ لاءِ سڀ کان وڌيڪ قرباني سنڌي آفيسر توڙي ننڍي سنڌي اسٽاف جي ڪندو آهي پوءِ به سنڌي منسٽر اتي پاڪستاني ثابت ڪونه ٿي سگھندو آهي.
سنڌي منسٽر پنجابي آفيسر کي پاڻ لاءِ وڌيڪ بھتر ۽ ان ۾ پاڻ کي محفوظ سمجھندو آهي. سنڌي منسٽر ڪڏهن به پنجابي آفيسر کي ناراض ڪرڻ نه چاهيندو آهي.
انھيءَ جي مقابلي ۾ پٺاڻ منسٽر کلم کلا پٺاڻ آفيسر جو تحفظ ڪندو آهي. پٺاڻ منسٽر هميشه ڪوشش ڪندو آهي ته پٺاڻ آفيسر رکان ۽ انھن سان گڏ ڪم ڪريان.
پٺاڻ منسٽر هميشه اهو ڪندو آهي، جنھن ۾ هو پنھنجي ماڻھن جو فائدو ڏسندو آهي.
پٺاڻ منسٽر کان پنجابي آفيسر به لھرائيندا آهن ۽ هميشه پاڻ کي پٺاڻ منسٽر جي خيال مطابق ڪم ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن.
پنجابي منسٽر تمام گھڻو تعصبي ۽ ننڍي ذهنيت وارو هوندو آهي. پنجابي منسٽر لاءِ هر ڪم آسان هوندو آهي، ڇو ته هو پاڻ کي پاڪستان جا مالڪ سمجھندا آهن. پنجابي منسٽر ڪڏهن به لڪل خوف ۾ متلا ڪونه هوندو آهي. پنجابي منسٽر هميشه پنھنجي آفيس کي پنھنجي چوڌري واري اوطاق وانگر هلائيندو آهي، جنھن ۾ سڀ رڳو پنجابي ۾ ڳالھائيندا ۽ فيصلا ڪندا آهن. پنجابي منسٽر هميشه پنھنجي علائقي جي ماڻھن جو ڪم دل کولي ڪندو آهي. پنجابي منسٽر کي ڪوئي خوف ڪونه هوندو آهي ته انکي ڪير ڪنھن جو ايجنٽ چوندا.
بلوچي ۽ سنڌي منسٽر هڪ ٽولي ۾ شامل هوندا آهن ۽ ڪوشش هوندي اٿن ته پنجابي آفيسر انھن کان ڪنھن به طرح ناراض نه ٿئي..
سنڌي ۽ بلوچي آفيسر سان به ڪيتريون ۽ ساڳيون مشڪلاتون هونديون آهن. سنڌي آفيسر کي سنڌ جي سياسي قيادت جي ڪابه سپورٽ ڪانه هوندي آهي. سنڌي آفيسر جي مٿان گھڻ رخيون تلوارون هميشه تيار بيٺيون هونديون آهن.
فرض ڪيو ته جيڪڏهن ايس او سنڌي آهي ته انجو ڊي ايس، جي ايس ايڊيشنل تائين پنجابي آفيسر هوندو آهي. جيڪڏهن ڪو وچم ۾ ٻيو سنڌي آفيسر هوندو آهي ته به ٻئي هڪٻئي جي ڪابه مدد ڪري ڪونه سگھندا آهن، ڇو ته ٻنھي جا سيڪشن يا ونگ مختلف هوندا آهن. چاهيندي به مدد ڪرڻ جي پوزيشن ۾ ڪونه هوندا آهن. تنھن ڪري سنڌي آفيسر کي اهڙي ماحول ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ گھڻو ڪجھه قربان ڪرڻو پوندو آهي.
سنڌي آفيسر کي پنھنجي پروموشن خاطر هميشه پنجابي آفيسر جي رحم ۽ ڪرم تي رهڻو پوي ٿو. فرض ڪيو ته سيڪشن آفيسر آهي ته انجي اي سي آر ڊي ايس لکندو ۽ ڪائونٽر سائن جي ايس ڪندو. عمومن ٻئي آفيسر پنجابي. جيڪڏهن ڊي ايس هوندو ته انجي اي سي آر جي ايس لکندو ۽ ايڊيشنل جيڪي گھڻو ڪري پنجابي هوندا آهن. جيڪڏهن جي ايس آهي ته ايڊيشنل لکندو ۽ سيڪريٽري ڪائونٽر سائن ڪندو. جيڪڏهن سنڌي ايڊيشنل سيڪريٽري آهي ته اي سي آر سيڪريٽري لکندو ۽ ڪائونٽر سائن ڪوئي ڪونه ڪندو. سيڪريٽري جي رپورٽ فائينل. انھيءَ حالت ۾ اسان جي ٻاهر ويٺل دوستن کي سوچڻ کپي ته اهڙي حالت ۾ سنڌي آفيسر ڪھڙي عذاب ۾ ڦاٿل رهي ٿو؟ انھي کان پوءِ به اسلام آباد ۾ سنڌي آفيسرن گھڻو ڪجھه ڪيو آهي. هينئر به جيڪي ٿورا گھڻا سنڌي ماڻھو اسلام آباد جي مختلف حيثيت ۾ ڪم ڪندي نظر اچن ٿا، انھيءَ لاءِ گھڻو رت ڏنل هتي آيل سنڌي آفيسرن ۽ ٻئي اسٽاف جو آهي.
جڏهن اسان ايجوڪيشن ۾ صرف هڪڙو سيڪشن آفيسر پوسٽ ڪرايو ته ان کي ناڪام ڪرڻ لاءِ سڄي مشينري لڳي وئي. جڏهن به ڪنھن ڪم لاءِ چوندا هياسين ته فلاڻو ڪم ڇاجي ڪري ليٽ ٿيو آهي؟ ته جوائنٽ سيڪريٽري هڪدم چوندو هيو ته سائين ڇا ڪريون ايس او نئون آهي ان کي ڪا خبر ڪانھي. ٻه ٽي دفعا هن مون سان اهڙيءَ طرح بھانو ڪيو ته مون کيس ٿورو سختي واري لھجي سان چيو ته پوري منسٽري جو ذميوار صرف اهو نئون آيل ايس او آهي جو جيڪا ڳالھه پڇ ته ان مسڪين تي ٿا هڻو. مون چيو اڳتي اهڙي قسم جي ڳالھه مون سان وري نه ڪجان، وڌيڪ مون چيو ته لائق صرف پنجابي آهن ٻيا سڀ نالائق آهن. اهو توهان جو ڪھڙو طريقو آهي؟ انھي کان پوءِ ڪڏهن وري اهڙي قسم جي ڳالھه ڪونه ڪيائين پر انھن جي دلين ۾ نفرت بلڪل ظاهر هوندي هئي.
2008ع ۾ جيئن پ پ جي گورنمينٽ آئي ته قومي اسيمبلي ڪنٽريڪٽ ايمپلائيز کي ريگيولر ڪرڻ ۽ 1996ع ۾ ڪڍيل ايمپلائيز کي نوڪري تي بحال ڪرڻ لاءِ بل پاس ٿيو. انھي بل تحت ڪيترائي ايمپلاءِ نوڪرين تي بحال ٿيا ۽ ڪانٽريڪٽ وارا ملازم سڀ پڪا ڪيا ويا. فيڊرل ڊائريڪٽوريٽ آف ايجوڪيشن ۾ برگيڊيئر جيڪو ڊي جي هيو ان پنھنجي علائقي چڪوال جا خاص ڪري پنج ڇھه سو ماڻھو ڪانٽريڪٽ کان علاوه ڊيلي ويجز تي ڀرتي ڪيا هيا، جن ۾ پنجين گريڊ کان سترهين گريڊ تائين ملازم هيا. ان پاس ڪيل بل تحت ڊيلي ويجزجا ملازم پڪا ڪين پي ٿي سگھيا، تنھن ڪري اهي ڪورٽ ۾ ويا ۽ جسٽس چوڌري افتخار انھي سلسلي ۾ حڪم جاري ڪيو ته گورنمينٽ انھن ڊيلي ويجز وارن ملازمن کي پڪي ڪرڻ لاءِ اپاءُ وٺي.
جڏهن اهي احڪام پھتا ته انھن ڏينھن ۾ سيڪريٽري تعليم چوڌري عبدالرئوف حج تي ويل هيو ته منسٽري جي چاليھه ڏينھن مون وٽ چارج هئي. جڏهن هيٺان جوائنٽ سيڪريٽري سمري ٺاهي کڻي آيو ته سپريم ڪورٽ جي بھاني سان انھن سڀني کي پڪو ڪرڻ لاءِ وزيراعظم ڏانھن سمري موڪليون. مون جڏهن لسٽ ڏٺي ته ان ۾ صرف اهيوڄاڻايوويو هيوته نالو پيءُ جو نالو، گريڊ ۽ ڪھڙي تاريخ کان ڊيلي ويجز تي ڪم ڪن ٿا. جي ايس کي چيو ته اهي ملازم به پاڪستان جي ڪنھن حصي جا هوندا، تنھن ڪري انھن سڀني جي اڳيان لکو ته ڪھڙي صوبي جا آهن. چوڻ لڳو ته سائين ان ۾ دير لڳندي ۽ سپريم ڪورٽ جي هدايت آهي. مون چيو ته جيڪڏهن دير ٿيندي ته جوابداري تنھنجي ٿيندي يا منھنجي؟ چيائين ته سائين توهان جي، مون چيو ته مان انجو پاڻھي جواب ڏيندس، تون هينئر اها سمري کڻي ٻن ڪلاڪن تائين کڻي اچ، جنھن ۾ پوري انفارميشن ڏنل هجي. سڀ ڪجھه موجود هيو، تنھنڪري ڪلاڪ ڏيڍ کان پوءِ بغل ۾ سمري کڻي آيو. مون ڏٺو ته تقريباً نوي سيڪڙو پنجابي ۽ ڏهه سيڪڙو کن پٺاڻ هيا. مان ان سمري کي ٻيھر ٺاهيو، جنھن ۾ مون لکيو ته جيئن ته پاڪستان هڪ وفاقي ملڪ آهي ۽ انھي جا چار يونٽ آهن. پنجاب، سنڌ، ڪي پي ڪي ۽ بلوچستان. فيڊرل ڊائريڪٽوريٽ هڪ وفاقي ادارو آهي، تنھن ڪري پاڪستان جي ايئن مطابق هر صوبي جي لاءِ هڪ ڪوٽا مقرر ٿيل آهي. جيئن ته سپريم ڪورٽ هدايت ڪئي آهي ته انھن تي انساني جذبي تحت انھن کي پڪو ملازم ڪيو وڃي. انھي سلسلي ۾ هيٽ ڏنل تجويزن کي وزيراعظم منظور ڪرڻ فرمائيندا.
هڪ ته هي جيڪي به ملازم پڪا ڪيا ويندا، جنھن به صوبي جا آهن، انھن صوبن جي ڪوٽا مان تصور ڪيا ويندا.
جنھن صوبي جي ڪوٽا ۾ هنن ملازمن کي پڪي ڪرڻ ۾ نقصان پھچندو، مرڪزي سرڪار تي لازم هوندو ته اڳ ۾ جڏهن به انھن گريڊن ۾ نوڪرين جي لاءِ خالي جايون ٿينديون، انھن صوبن جي ماڻھن کي رکندي. تيستائين انھن صوبن جي اميدوارن کي انھن نوڪرين ۾ ڪونه رکيو ويندو، جيستائين سڀني صوبن جي سروس ڪوٽا پوري نه ٿيندي.
مان اها سمري دستخط ڪري منسٽر صاحب کان صحيح ڪرائي وزيراعظم آفيس موڪلي ڏني. جڏهن اها سمري رواني ٿي وئي پنجابي آفيسرن ۾ بيچيني شروع ٿي، مون کي سيڪريٽري اسٽيب جو فون آيو ته ڄامڙو صاحب سمري تو موڪلي آهي؟ مون چيو ته ٻيو ڪير موڪليندو؟ چيائين ته يار توکي خبر آهي ته سپريم ڪورٽ جون هدايتون آهن ته هنن کي پڪو ڪرڻو آهي . مون چيو ته سائين مان به ته اهو لکيو آهي. چيائين ته تو جيڪو اهو لکيو آهي ته جيستائين انھن صوبن جي ڪوٽا پوري نٿي ٿئي، تيستائين ٻين کي انھن ايندڙ وقت ۾ خالي جاين تي نه رکيو ويندو. مون چيو ته سائين پاڪستان جي ايئن جي مطابق لکيو آهي، باقي توهان مرضي جا مالڪ آهيوجيڪو توهان ان ۾ اضافو ڪيو. چيائين نه توکي ڪرڻو کپندو. مون چيوته مان جيڪا موڪلي آهي ۽ منسٽر ان کي منظور ڪيو آهي، مان ڪجھه ڪونه ٿو ڪري سگھان. توهان چاهيو ته ڀلي وزير صاحب سان ڳالھايو. اها سمري وري واپس ڪانه موٽي، خبر ناهي پوءِ ڪڏهن موٽي ۽ ان تي ڇا فيصلو ٿيو
ڪجھه ڏينھن کان پوءِ چوڌري عبدالرئوف صاحب حج تان واپس آيو ۽ چارج سنڀالي. ٿورن ڏينھن کان پوءِ قاضي امتياز صاحب سيڪريٽري تعليم مقرر ٿيو. انھي دوران اسان علامه اقبال يونيورسٽي ۾ سينيئر پروفيسر سانگي صاحب کي وائيس چانسلر صدر صاحب جي منظوري سان مقرر ڪرايو. ڊائريڪٽوريٽ آف ايجوڪيشن مان ڪجھه سنڌ جا ماڻھو نارواسلوڪ جي ڪري ٻئي پاسي هليا ويا هيا انھن کي واپس گھرائي انھن جا پروموشن وغيره ڪرائي پنھنجا حق انھن کي ڏيارياسين. نسٽ (NUST) (National Institute of Science and Technical Education) ۾ ڪافي سنڌي آفيسرن کي تنگ ڪري انھن جا پروموشن روڪي ٻاهر ڪڍي ڇڏيو هو. ٻه مھينا کن مون وٽ ڊي جي نسٽ جي چارج هئي، انھي دوران جن سان به زيادتي ٿي هئي انھن سڀني کي واپس گھرائي انھن کي جڏهن کان پروموشن ٿيڻ گھربا هيا، انھن جا پروموشن انھن تاريخن کان ڪيا ۽ انھن کي پنھنجي سينارٽي مطابق پوسٽنگ ڪئي.