قدرتي وسيلن جي مالڪيءَ جو شعور
سنڌ کي هن وقت اشد ضرورت آهي ته جيڪي الله سائين پنھنجي قدرت سان قدرتي وسيلن جي ذريعي عنايتون ڪيون آهن انھن جي مالڪي ڪري سنڌ ۽ وطن عزيز جي ترقيءَ ۾ ڀرپور ڪردارا ادا ڪيون. انھي لاءِ اوتروئي ضروري آهي ته اسان پنھنجي تعليم تي خاص ڌيان ڏيون. جيستائين اسان پنھنجي نئين نسل کي تعليم جي زيور سان آرائسته ڪونه ڪنداسين، تيستائين ايئن ۾ ڏنل حقن کي حاصل ڪري ڪونه سگھنداسين. انھي لاءِ ضروري آهي ته گورنمينٽ، استاد، شاگرد، والدين، سول سوسائٽي. سڀ ملي انھي موذي مرض يعني ڪاپي ڪلچر مان جان آجي ڪيون. جيستائين هر ذميوار شخص پنھنجو فرض پوري نيڪ نيتي سان ادا ڪونه ڪندو، تيستائين اسان انھي ڪينسر وانگر پکڙيل مرض مان جان ڪونه ڇڏائي سگھنداسين. اسان جي اها عادت ٿي وئي آهي، هميشه ٻئي تي سڄو ڪچرو اڇلائي ڏاڍا مطمئن ٿي ويندا آهيون جيڪو اسان پاڻ ۽ پنھنجي قوم سان نسورو ڌوکو ڪندا آهيون، نتيجي ۾ اسانجو نوجوان ٻين جي اڳيان مقابلي ۾ پاڻ کي ڪمزور سمجھي ٿو، حالانڪ اسانجو نوجوان ٻين قومن جي نوجوانن جي مقابلي ۾ وڌيڪ ذهين ۽ باشعور آهي، پر انجي ذهانت ۽ شعور کي وڌيڪ پالش ڪري اڳتي آڻڻ واري ڪيميا جي نه هجڻ ڪري انجي ذهانت ۽ شعور بيڪار ٿي سوسائٽي جي لاءِ نقصانده ٿئي ٿو، ۽ هو پاڻ کي بيوس ۽ ڪمزور سمجھي ڪنھن جو سھارو ڳولڻ لاءِ شارٽ ڪٽ وارا رستا اختيار ڪري ٿو، جنھن جي ڪري اسان جي سنڌ سونھاري جي تعليم تباهه ٿي وئي آهي.
دنيا ۾ جن به قومن اڳتي ترقي ڪري پنھنجو مقام ٺاهيو آهي، انھيءَ ۾ سڀ کان اول معياري تعليم جو وڏو ڪردار آهي. دنيا ۾ ڪيترائي اهڙا ملڪ آهن جن وٽ ڪوئي خاص قدرتي وسيلا ناهن پر ان ڪمي کي تعليم جي زيور سان پورو ڪري دنيا جي نقشي تي اهميت جا مالڪ ٿي بيٺا آهن.
صرف هڪ ملڪ جپان کي ڏسو، جنھن وٽ ڪي خاص قدرتي وسائل ناهن ۽هميشه آفتن ۾ وچڙيل رهيو آهي. دنيا ۾ سڀ کان پھريون دنيا جو وڏو ۾ وڏو موتمار جنگي هٿيار يعني ائٽم بم جپان جي سرزمين تي اڇلي تباهي سان همڪنار ڪيو ويو. جنھن کان پوءِ آمريڪا جي نيو ڪلونيل سسٽم تحت هيٽ رهيو. جپان انھن ڏکين حالتن کي منھن ڏيندي تمام ٿوري عرصي ۾ دنيا جي ٻيو نمبر ايڪانامي جو مالڪ ٿي رهيو. هن وقت چائنه دنيا جي ايڪانامي ۾ ٻئي نمبراچي ويو آهي، جپان ٽئين نمبر تي اچي ويو آهي.
جپان جو انھن آفتن کي منھن ڏيندي دنيا جي ٻئي نمبر ايڪانامي ٿيڻ ۾ صرف ۽ صرف معياري تعليم هئي. جنھن ڪري جپان ڏکئي صورتحال مان نڪري پنھنجي معشيت کي اڳتي آندو. جيڪڏهن هن وقت چائنه دنيا جي ٻيو نمبر ايڪانامي تي پھتو آهي ته انھي ۾ سڄو ڪردار معياري تعليم جو آهي. اسرائيل جنھن وٽ ايترا قدرتي وسائل ناهن، پر انجي تعليم ۾ اعليٰ معيار هجڻ ڪري تمام گھڻو اڳتي آهي.
دنيا جي ٿوري آبادي يھودين جي آهي، پر پوري دنيا تي ڪنٽرول يھودين جو آهي. تعليم جي ميدان ۾ جيترا به نوبل انعام ملن ٿا، انھن ۾ سڀ کان وڌيڪ تعداد يھودين جو آهي. اهو سڀ ڪجھه معياري تعليم جي ڪري آهي، سنڌ جيڪڏهن اڄ پٺتي پيل آهي ته اهو صرف معياري تعليم جي نه هجڻ ڪري آهي. جيڪڏهن اڳتي نڪرڻو آهي ته صرف ۽ صرف معياري تعليم جي ڪري ٿيندو. هاڻي اهو اسان کي مجموعي طور سوچڻو ۽ ان تي عمل به ڪرڻو آهي. جيڪڏهن اسان صرف ڳالھيون ۽ ٻين تي الزام هڻنداسين ته جھوليءَ ۾ ڪجھه پلئه ڪونه پوندو. اسان سنڌ جي رهواسين کي انھي الزام تراشي واري صورتحال مان نڪري تعميري سوچ سان اڳتي هلڻو آهي.
اسان سڀني غلطيون ڪيون آهن، انھي جو مطلب اهو ناهي ته صرف ڪنھن تي اڱر کڻي نشاندهي ڪري ۽ عملي طور ڪجھه نه ڪيون. ان سان سنڌ جي خدمت هرگز ڪانه ٿيندي. سنڌ جي سياسي قيادت کي جيڪو تعليم لاءِ ڪردار ادا ڪرڻو هيو، ان ۾ مڪمل اڄ تائين ناڪام رهي آهي. ان ۾ جيڪڏهن اسان مجموعي سنڌي قوم جي ڪردار کي ڏسون ته اهو وڌيڪ مايوس ڪندڙ رهيو آهي. انھي ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته پاڪستان ۾ سنڌي قوم شعور جي حساب سان باقي ٻين جي مقابلي ۾ اڳتي آهي، پر پنھنجي شعور کي ڪڏهن به صحيح استعمال ۾ ڪونه آندو آهي. شعور کي استعمال جي حساب سان اسان سڀني کان پوئتي آهيون، جنھن ڪري اسان سياسي قيادت کي اهو باور ڪرائي ڪونه سگھيا آهيون ته ڪو اسين انسان آهيون ۽ سوچ به رکون ٿا. اسان سنڌين جي وڏي ۾ وڏي ڪمزوري اها آهي ته اسان سڀ جذبات ۽ انا جا غلام آهيون. اسان ڪڏهن به مثبت انداز ۾ سوچي قدم ڪونه کڻندا آهيون. اسان جيڪڏهن ڪنھن سان سياسي طور سلھاڙيل آهيون ته پوءِ ان جي هر بري قدم کي به قبول ڪندا آهيون، ۽ وري روئندا به آهيون. تنھن جي باوجود اسان ۾ اخلاقي جرئت ڪانھي جو اسان سياسي قيادت جي خراب ڪم جي نندا ڪيون. سنڌ جي تعليم جي تباهيءَ ۾ سنڌ جي سياسي قيادت جو اهم رول رهيو آهي، پر اسان ۾ اخلاقي جرئت ڪانھي جو انھيءَ جي خلاف عملي طور قدم کڻون يا سياسي قيادت تي دٻاءُ وجھون ته جيئن هو سنڌ جي تعليم کي تباه ڪرڻ وارو سلسلو ختم ڪن. جيستائين اسان سڀ سنڌ جو عوام انھي ڳالھه تي متفق نه ٿينداسين ته اسان کي معياري تعليم کپي، تيستائين نه اسانجي سياسي قيادت پنھنجو ڪردار ادا نه ڪندي نه وري اسان جي تعليم ۾ سڌارو ايندو.
سنڌ جي سموري سياسي قيادت کي گھرجي ته جيئن اڄ تائين سڀني گڏجي 1936ع کان وٺي سنڌ جي تعليم جو ٻيڙو ٻوڙيو آهي.هاڻي خدا جي واسطي سنڌ جي اعليٰ تعليم جي معيار لاءِ به هڪ پليٽفارم تي اچي گڏ ٿيو ته جيئن سنڌ ترقي ڪري. سنڌ جي ترقي معنيٰ پوري ملڪ جي ترقي ٿيندي.
تعليم ۽ تربيت پيغمبراڻو پيشو
گذريل ڪوتاهين کي ڇڏي اسانجي معزز پيشي سان لاڳاپيل استاد کي پنھنجو پيغمبر وارو رول ادا ڪرڻ نھايت ضروري آهي. هن وقت افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته اڄ ڪلھه جي استاد جي ڪردار کي ڏسي استاد چوڻ به شرم ٿو اچي. قوم جو معيار وڌائڻ وارو استاد هوندو آهي. جيترو استاد باڪردار هوندو، اوترو معاشرو سڌريل ۽ ترقي يافته هوندو. اسان جا استاد گھٽ پر قوم جا ويري وڌيڪ ٿي ويا آهن.
اسان جا استاد اسان کي ياد آهي ته ڪڏهن به پنھنجي سڄي اسڪول جي ڪنھن به شاگرد جي سامھون تماڪ نوشي ڪونه ڪندا هيا، هينئر استاد شاگرد کان سگريٽ وٺڻ ۾ ڪوئي عار محسوس ڪونه ٿو ڪري. هڪ جيڪو رشتو هوندو هيو استاد ۽ شاگرد ۾ حياء ۽ شرم وارو، اهو احساس ختم ٿي ويو آهي. استاد اڳ ۾ رول ماڊل هوندا هيا. هينئر جيڪو ڪجھه ٿئي پيو سڀني جي سامھون آهي. جنھن ڏينھن کان استادن پنھنجي معزز پيغمبر واري پيشي جي بي عزتي ڪندي سياستدانن جي درن تي وڃي چاپلوسي ۽ ٺيڪيداري ڪرڻ شروع ڪئي، انھيءَ ڏينهن کان پوءِ اسانجي سنڌ جي تعليم تباهه ٿيندي وئي. هن وقت استاد گھٽ تباهي ڪرڻ وارو ليڊر وڌيڪ استاد آهي. انھيءَ ۾ ڪوئي شڪ ناهي ته ون يونٽ واري زماني سنڌ جي تعليم کي پٺتي ڪرڻ جا حربا استعمال ٿيا. پر جيڪڏهن اسين حقيقتن کي سامھون نظر ۾ رکي نيڪ نيتي سان جائزو وٺون ته سنڌ جي تعليم کي وڌيڪ نقصان ڪنھن ڏنو آهي. ڌارين يا سنڌ جي سياسي قوتن.
1970ع کان اڳ واري سنڌ جي تعليم جي معيار ۽ انکان پوءِ اڄ تائين سنڌ جي تعليم جي معيار کي جيڪڏهن پرکبو ته ڳالھه سڀني جي سامھون اچي ظاهر ٿي بيھندي. جنھن کي اسان آسانيءَ سان سمجھي سگھون ٿا ته سنڌ جي تعليم جو دشمن ڪير آهي. انھي کان پوءِ به اسين نانگ نڪري وڃڻ کان پوءِ پيٽي کي پيا ڌڪ هڻون، جيڪو صحيح ناهي، اسان کي انھي اصول کي بدلائڻو پوندو. اسان جي هر مڪتب فڪر جي ماڻھو کي انھي هڪ ائٽم ايجنڊا تي گھٽ ۾ گھٽ هڪ اصول ٺاهڻو پوندو، جنھن جو محور صرف معياري تعليم هجڻ کپي. جيستائين اسانجي سوسائٽي جو هر فرد پنھنجو پنھنجو ڪردار ادا ڪونه ڪندو، تيستائين سنڌ جي تعليم ۾ سڌارو ڪونه ايندو، نتيجي ۾ سنڌي ترقي ڪونه ڪندو، آخر ۾ سنڌي پنھنجي ڌرتي تي ريڊانڊين واري زندگي گذارڻ تي مجبور ٿيندا.
سنڌ ۾ سيدن جو اتحاد
سنڌ ۾ جيئن سيدن جي ٻڌي آهي ته سنڌ ۾ سيد کان علاوه ڪوئي مسلمان سنڌ جو وزيراعليٰ قبول ناهي. سيد ڀلي سياسي طور هڪٻئي جا مخالف هجن پر جڏهن سيد کي سنڌ جي وزارت اعليٰ تان هٽائڻ جي ڳالھه نڪرندي ته ڪنھن ٻئي کي وزارت اعليٰ ڏيڻ جو ارادو ٿيندوآهي ته هڪدم سيد سڀ ملي ۽ هڪٻئي جا ماما ۽ ڀاڻيجا ٿي ٻئي ڪنھن مسلمان کي وزارت اعليٰ ڏيڻ ڪونه ڏيندا آهن. اهڙي طرح سنڌ جي هر طبقي جي ماڻھو کي سنڌ سان وچن ڪرڻو پوندو ته ڇابه ٿئي، پر سنڌ جي معياري تعليم تي ڪابه سودي بازي قبول ناهي. انھيءَ کان پوءِ سنڌ جي معياري تعليم جو بنياد پوندو ۽ سنڌ ترقي ڪندي.
هو چئي تو نه مه چئو واتون ورائي
اڳ اڳرائي جو ڪري خطا سو کائي
پاند ۾ پائي ويو ڪيني وارو ڪين ڪي.
(شاهه صاحب)
مون پنھنجي پوري سروس ۽ رٽائرمينٽ کان پوءِ جيڪو ڪجھه سکيو ۽ جيڪو ردعمل ڏٺو، اهو ٿي سگھي ٿو ته ٻين جو ساڳيو تجربو هوندو يا مختلف. انھيءَ ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته زندگي ڄمڻ کان وٺي مرڻ جي گھڙي تائين سکڻ جو وقت آهي. انھيءَ سڄي وقت ۾ ڪيترن سان رستي ويندي کان وٺي عمر گڏ گذارڻ وارن ڪيترائي ماڻھن سان مختلف حيثيت ۽ ڪيفيتن ۾ رهڻ ۽ سھڻ ٿيو ۽ هر دور ۾ ٿيو. انھيءَ سڄي وقت ۾ ڏکيا ۽ سکيا وقت به گذريا. انھن ڏکن ۽ سکن واري ماحول ۾ ڪيترائي ماڻهو ڪم آيا ۽ ڪيترائي پاڻ ڪڍائي ڀڄي ويا. ڪيترائي انھي وقت ۾ واقفڪار، دوست ٿيا، جن مان ڪن پنھنجو ساٿ هميشه لاءِ ڏنو ته ڪي ڏکئي وقت تي پاڻ لڪائي غائب ٿي ويا، وري تڏهن اچي ظاهر ٿيا جڏهن سک وارو وقت آيو. ڪي اهڙا به هيا جيڪي واقعي ڪنھن مجبوري سبب ساٿ ڏئي نه سگھيا، پر گڏ هلندا رهيا.
ماڻھو جا زندگي ۾ واقف ڪار تمام گھڻا ملندا آهن، جن سان ڪنھن نه ڪنھن سبب جي ڪري واقفيت ٿيندي آهي، پوءِ جڏهن ڳچ وقت گذري ويندو آهي ته هڪٻئي جا حال ونڊيندڙ بڻجي ويندا آهن. جڏهن حال ونڊيندڙ ٿيندا آهن ته پوءِ اڳتي هلي ڏک ۽ سک ۾ ساٿ نڀائڻ وارا بڻجندا آهن، جنھن کي عرف عام ۾ دوست چئبو آهي. دوستن ۾ به وري ٻه قسم ٿيندا آهن، هڪڙا اهي دوست جن سان ڏک سک ته اوريندا آهيون پر دل جو راز هڪٻئي سان ڪونه ونڊيندا آهيون. جنھن دوست سان راز ونڊيندا آهيون، اهو هميشه اعتماد وارو دوست هوندو آهي، جيڪو هميشه توهانجي عزت ۽ مان ۾ گھٽتائي برداشت ڪونه ڪندو آهي. ان سڄي وقت ۾ اعتماد وارا دوست جيڪڏهن ڪنھن وٽ ٻه يا ٽي آهن، ته هو وڏي ۾ وڏو خوش قسمت ماڻهون هوندو آهي. الحمدلله مان خوش نصيب آهيان، جو مون کي ٻه ٽي اهڙا دوست آهن جيڪي جھنگ، ملتان ۽ ڀريا، شاهپور چاڪر. الله منھنجي انھن دلي دوستن کي هميشه آباد رکي. آمين يارب العالمين.
انسان جو پئدائش کان وٺي موت تائين رت جي رشتيدارن سان واسطو رهي ٿو. سڀ کان پھريان اک کولڻ سان، سچا رشتيدار والدين ڀائر، ڀينر، چاچا، ماما، سوٽ، ماسات ۽ انھن جي اولاد وغيره وغيره. اوڙو پاڙو وڏڙن جا دوست احباب . جڏهن اسڪول ۾ وڃي ٿو ته اتي سڀ گڏ پڙهڻ وارا اڃا وڌيڪ هڪ بينچ تي ويھڻ وارا، اهڙي طرح يونيورسٽي تائين. انکان پوءِ نوڪري ڳولھڻ تائين ويندي نوڪري تائين به ڪي رشتيدار گڏ رهندا آهن. نوڪري کان پوءِ جن کي توهان سڃاڻيندا به ڪونه آهيو، رشتي جي ڪا نک سک ڪڍي رشتيدار ٿي ويندا آهن. وري عجيب ڳالھه اها هوندي آهي ته منھن جي اهڙي پڪائي سان ڪچھري ۾ ايئن اچي ڳالھه ڪندا ڄڻ ته هي توهان کي ڏکئي ۽ سکئي وقت، پڙهڻ جي دوران مدد ڪندو هيو. مطلب ته جيڪو هونئن پاڻ سان گڏ بيھارڻ توهين سمجھندو هيو، اهو هينئر پاڻ کي وڌيڪ هڏڏوکي تصور ڪرائڻ جي ڪوشش ڪندو نظر ايندو.
علائقي جو چڱو مٺو اچي مائٽن کي مبارڪ به ڏيندو ته منھن مٺي ڪرڻ لاءِ ڪا مٺائي وٺي ايندو ۽ بانور ڪرائيندو ته ابا تنھنجو پيءُ ۽ چاچي ته اصل کان وٺي اسانجي ڀائري رهي آهي ۽ خوشي ٿي جو تون الله ڪيو وڏي عھدي تي اچي پھتو آهين. وغيره وغيره.
پوءِ مٽ، مائٽ، عزيز ۽ دوست ڪم ڪار سان پيا ايندا ويندا، ڪن جا جائز ڪم هوندا ته ڪن جا ناجائز، ڪي ٿيڻ جھڙا ڪي نه ٿيڻ جھڙا، پر انھن سڀني جو چوڻ ساڳيو هوندو ته سائين توهان رڳو فون تي هيلو ڪندا ته اسانجو ڪم ٿي ويندو. جيڪڏهن ڳالھه سڌي ۽ سچي چئو ته ڪي ناراض. بھرحال پنھنجا جيڪي به عزيز اقارب آهن، انھن جي نظرن ۾ بي همتو، ڪم ڪونه ڪندو، جا طعنه ڏيندا رهندا. سواءِ والدين جي باقي سڀ رشته وڃي مطب تي بيھندا. ڀائرن، ڀينرن ۽ سؤٽن، ماساتن جا رشته تيستائين بھتر رهندا آهن، جيستائين انھن جي اولاد جوان ٿئي. جنھن ڏينھن انھن جي اولاد جوان ٿي ويندي آهي ته هو مجبور ٿي پنھنجي اولاد جي ڳالھه تي هلندا آهن. جنھن ڪري ان سچي رشتي ۾ ڪافي گھٽتائي اچي ويندي آهي. پوءِ به ڀاءُ ۽ ڀيڻ جو رشتو ٻين کان وڌيڪ مضبوط رهندو آهي.
رٽائرمينٽ کان پوءِ جيڪي رشته توهانکي ويجھا نظر لڳندا هيا انھن مان گھڻا آهستي آهستي ڪو نه ڪو بھانو ٻڌائي اهي به ڪافور وانگر هوا سان ملي پنھنجي دل ۾ رکيل غبار جائز ناجائز ڪڍي ٻئي جي ٻڌي اڻٻڌي ڪري.
هوا ۾ اڙتا جائي ميرا لعل دوپٽه ململ دا.
ڪي باقي رهيل رشتيدار اچي چوندا ته يار ماڻھو ته اسان کي ٿڪون ٿا هڻن ته توهانجو ڪوئي ڪم ڪونه ڪيائين، پر مان ته يارتوکي ڪونه ڇڏيندس. جنھن جو سڌو مطلب ته تون ڪجھه ڪونھن پر اسان توتي احسان ٿا ڪيون جو توسان نڀايون ٿا. چاهي توهان انھن جي لاءِ ڪافي ڪجھه ڪيو به هوندو آهي، پر هو ان ڳالھه کي هڪدم وساري صرف ڪا اهڙي ڳالھه کي پڪڙي ويھندا، پوءِ جڏهن به موقعو ملندن ته چئي ضرور ڏيندا ته جيڪڏهن تون منھنجي لاءِ ڪرڻ چاهين ها ته ڪري پئي سگھئين ۽ مان اڄ ڪافي مٿي هجان ها وغيره وغيره. اهڙي طرح اهڙي قسم جون ڳالھيون باربار جڏهن به موقعو ملندن ته اهاضرور ڪري پنھنجي اندر جي باهه ٻاهر ڪڍندا رهندا آهن.
پنھنجي عزيزن جا جيترا به ڪم ڪيو، اهي کين ڪڏهن به ياد ڪونه هوندن پر جيڪڏهن ڪو انھن جو نه ٿيڻ جھڙو ڪم نه ٿيو هوندن ته انھيءَ کي سڀ ننڍا وڏا ياد رکندا به آهن ۽ بار بار انھيءَ ڳالھه کي ورجائي توهان سان ملڻ جلڻ ۽ تعلق رکڻ به هڪ قسم جو احسان سمجھڻ لڳندا آهن. جڏهن سامھون ايندا ۽ وري ڪٿي ڪم اڙيل هوندن ته وري بابي کي چوان، ابا! تون ته اسانجو سھارو آهين، ٻئي کي ته ڪونه چونداسين ابا اڳ به تنھنجون يار مون تي ته مھربانيون گھڻيون ٿيل آهن، پوءِ ٻيا مڃن يا نه مڃن مان ته مڃيان ٿو. ابا تو ته هن ڳوٺ ته ڇا پر پوري پاڙي وارن جي لاءِ سڀ ڪجھه ڪيو آهي، پوءِ جيڪو نه مڃي ابا اهو پاڻ ڄاڻي .پوءِ ڏس دنيا جھان جون سڀ خوبيون اچي اتي دنگ ڪنديون. جڏهن انجو اهو ڪم ٿي ويندو ته ٻئي دفعي وري اهوياد وسري ويندو ۽ ڪنھن وقت جو چيل ڪم جيڪو ٿي نه سگھيو هوندو، انھي جي پچار ڪرڻ شروع ڪري ڏيندا. ٻھراڙي هاڻي اها ٻھراڙي رهي ناهي، جيڪا اڄ کان چاليھه پنجاهه سال اڳ ۾ هئي جنھن وقت عزت صرف شرافت ۽ نيڪ ماڻھو جي ٿيندي هئي. ان عزت ۾ لالچ وارو عنصر ڪونه هوندو هيو، جيڪو اڄ ڪلهه ٿي ويو آهي.
يرغمال والدين
اڄ ڪلھه مون ڏٺو ۽ محسوس ڪيو آهي ته اولاد پنھنجي والدين جي اهاعزت ڪونه ٿا ڪن، جيڪا انھن مٿان فرض آهي. انھيءَ حالت ۾ والدين اڄ ڪلھه پنھنجي اولاد وٽ يرغمال ٿي ويو آهي. ڳالھه ايستائين وڃي پھتي آهي جو والدين جي خيال کي ڏسي پوءِ ڪجھه چوي ٿو. هينئر جڏهن پيءُ بي وس آهي پنھنجي اولاد وٽ، تنھنڪري ٻئي جي عزت تيستائين ڪندا آهن، جيستائين انھن جو مفاد هوندو آهي.
پنھنجي ويجھن يا ٿورو پري وارن عزيزن ۾ وري هڪ وڏي بيماري اها ٿيندي آهي ته فرض ڪيو ته منھنجي ڀاءُ، سؤٽ يا انھن جي اولاد مان ڪڏهن انھن پاڻ ۾ تکو مٺو ڳالھايو هوندو ته اهو به منھنجي حصي ۾ ايندو، جنھن جي مونکي خبر چار به ڪان هوندي، پوءِ ڪٿي ڪو اهڙو موقعو ايندو ته اهو بانور ڪرائڻ جي ڪوشش ڪندا ته هن جي ڀاءُ سؤٽ جو مونکي گھٽ وڌ ڳالھايو هيو، اهو صرف هن شخص جي ڪري.وري ڏسندو ته پاڻ ۾ گڏ کنڊ کير لڳا پيا هوندا. يا ڪنھن پاڻ وڻائڻ خاطر ڪو ڪوڙ ڳالھائي ڪنھن کي چيو هوندو ته يار ڇا ڪيون، اسان ته اڳئي هڪ آهيون پر اسان کي روڪيو ويو هيو. انجي چوڻ کي اهميت هوندي، ڀلي ان نسورو ڪوڙڇونه ڳالھايو هجي. جيڪڏهن چئو ته ڀاءُ ان کي آمھون سامھون ڳالھه ڪراءِ ته بھانه هزار ڪاري ڪانو وارو ضد مان نه مڃيان.
جيڪڏهن ڪنھن مذاق ۾ به ڪوڙ ڳالھائي چيو هوندو ته يار صاحب وٽ وڏو پئسو آهي ته هڪدم انجي ڳالھه تي سورهن آنه سچ سمجھي اعتبار ڪندا ۽ ڪنڌ به هلندن ۽ هڪٻئي کي چوندا ته يار اسان کي اڳئي شڪ هيو، پر هاڻي پڪي ماڻھو ڳالھه ڪئي آهي. هڪ دفعي منھنجي ڳوٺ جو ماڻھو مون سان گڏ ڪراچيءَ کان واپس اچي پيو ۽ رات هڪ دوست وٽ شاهپورچاڪر ۾ رهياسين. ڳالھين ۾ منھنجي دوست ان همراهه سان مذاق ڪندي ڳالھه ڪئي ته اهو جيڪو مينھون، ڳئون ۽ ٻڪرين جو ڌڻ ڏسين ٿو، اهي سڀ توهانجي صاحب جا آهن. هٿ جو اشارو ڪري چيائيس او هو جيڪي توکي پري وارا وڻ نظر اچن ٿا، ان کان به پنج اٺ نمبر اڳتي اوڀر کان اها زمين ويندي او اهو جيڪو روڊ نظر اچي ٿو نه، انکان به ڪافي اولھه تائين اها صاحب جي ملڪيت آهي، مان هتي صاحب جو ڪمدار آهيان. هن سال ڦٽي مزو ڪونه ڪيو، جو پاڻي وقت تي ڪونه مليو، پوءِ سترهن ارڙهن هزار مڻ لٿي. گذريل سال پنجويھه هزار مڻ کان مٿي ڦٽي لٿي هئي. جڏهن ڳوٺ وياسين ته ٻن ڏينھن کان پوءِ منھنجو هڪ عزيز ست اٺ ڪلوميٽر تان آيو ۽ چوڻ لڳو ته صاحب مونکي ڪجھه ضرورت آهي، ۽ مونکي اوڌر تي ڪجھه رقم گھرجي. مون چيو ته ڀاءُ اسين ته پاڻ پيٽ ۾ پورا آهيون، چيائين ته سائين صاحب اهڙو ڪوڙ ڇو ٿا هڻو مونکي خبر آهي ته هن سال تنھنجي ڦٽي ويھه هزار مڻ کان مٿي لٿي آهي ۽ پوءِ به چوين ٿو ته مون کي پئسه ناهن، مون چيوته ڀائو تون ايئن ڪر مونکي صرف ويھن مڻن جي رقم ڏي باقي سڀ تون وڃي کڻ. خدا جا بندا! اهڙا ڪوڙ ته ڇا پر تھمت ته نه هڻو. چوڻ لڳو ته ماڻھو جو ٿا چون. اهي ڪھڙا ماڻھو ٿا چون ٻڌاءِ ته سھي؟ چوڻ لڳو ته توهان وٽ هيتري ساري زمين آهي، پوءِ به پاڻ کي ايئن ٿا سمجھو.
ٻيو سڀ کان وڏو آزار پنھنجن جو اهو هوندو ته هميشه مونکان ڳالھيون لڪائيندا، پوءِ جڏهن ڪو اهڙو مسئلو ٿيندو ته چوندا ته سائين توهان کي ڪيئن نه خبر هوندي، سائين هتي سڀني کي خبر آهي . جيڪڏهن چئو ته ڀلا توهان ڇونه ٻڌايو ته پيا بھانه ڳوليندا ۽ اهڙو ٺاهي ڪوڙ ڳالھائيندا جو چئي چپ ڪر. امانت مان خيانت ڪرڻ ته ڪو انھن وٽان سکي، جيڪڏهن چئو ته هڪدم چوندا ته سائين توهان کي ڪھڙي ضرورت، توهان کي سڀ ڪجھه آهي. جيڪڏهن چئو ته حساب ڪتاب ته رکو ته هڪدم چئي چپ ڪرائيندا ته ادا هي سڀ توهانجو ته آهي. جيڪو واعدو ڪندا ته پئسه فلاڻي ڏينھن هيترا ڪي هيترا ڏينداسين ته ڪڏهن به واعدي تي ڪونه ڏيندا، پر جيڪڏهن ڏيندا ته پورا ڪڏهن به ڪونه، بھانه ايترا ٺاهي رکندا جو ماڻھو اچرج ۾ پئجيو وڃي. اصل ۾ انھن سڀني جي دماغ ۾ هوندو آهي ته صاحب وٽ پئسه جام آهن پر اسانکان ٿو لڪائي. يار اهو ڪيئن ٿي سگھي ٿو ته ايڏو وڏو آفيسر ۽ ان وٽ پئسه نه هوندا، فلاڻو ننڍو آفيسر آهي ۽سروس به ٿوري ٿي اٿس، انکي هيتري ساري ملڪيت آهي؟ بنگلا پيٽرول پمپ پلاٽ وغيره وغيره. جڏهن ان جھڙا ته هزار آفيسر صاحب جي کيسي ۾ اچي وڃن. جڏهن ڳوٺاڻن ڏٺو ته انھن جي سامھون هڪ آفيسر ايترو ڪجھه ٿوري عرصي ۾ زمينون پيٽرول پمپ ۽ ٻي ملڪيت جام ٺاهي ته ڳوٺاڻن کي يقين ٿي ويو ته آفيسر سڀ رشوت خور هوندا آهن، تنھن ڪري صاحب اسان سان سچي نٿو ڪري. اهڙيون عجيب ڳالھيون پيا گھڙيندا جو ماڻھو جو دماغ چڪرائجي وڃي.
ڳوٺ جي ماڻھن جي وري عجيب عادت، جيڪڏهن ڪو مليو ته پڇ پڇان لڳي پئي هوندي ته ڇا ڳالھايائين؟ اصل ۾ انھن جي عادت هوندي آهي ته ڳالھين ڳالھين ۾ ٻئي جي لاءِ ضرور ڪا نه ڪا ڳالھه کوٽيندا آهن. ڳوٺ وارا هميشه اهوئي سوچيندا آهن ته صاحب کي خبر ئي ڪان پئي، پر مان صرف رشتن کي مقدس رکندي ڪنھن کي ڪجھه ڪونه چوندو آهيان ته متان منھنجي چوڻ ڪري رشته ڪمزور ٿي وڃن.
انھيءَ جي مقابلي ۾ جيڪڏهن توهان ڪنھن دوست جي جائز ڪم ۾ مدد ڪندا ته هو انجي تعريف ڪندو ۽ دوستن کي ٻڌائيندو ته يار هي ڪم اسانجي دوست ڪيو آهي. ان جي مقابلي ۾ جيڪڏهن پنھنجي ڳوٺ وارن جا تمام گھڻا ڪم ڪيو ته ان ڪم کي مڃڻ لاءِ تيار ڪونه هوندا پر جڏهن ڪو ٻيو چوندن ته چوندا اهو ته صاحب جي مٿان فرض هيو، ان مان اسان کي ڪھڙو فائدو. منھنجو پٽ بيروزگار ويٺو آهي اسان لاءِ ڇا ڪيو اٿس؟
هي سڀ ڪجھه بيان ڪرڻ جو مطلب اهو ناهي ته ڪو مان انھن جي انھن حرڪتن يا ڪوتاهين جي ڪري بيزار آهيان. نشاندهي جو مقصد پنھنجي ٻھراڙي ۾ موجود انھن ڪمزورين کي دور ڪري اصلاح ڪرڻ آهي، نڪي ڪنھن جي دل آزاري ڪرڻ. جيڪڏهن ڪنھن خامي جي نشاندهي نه ڪبي ته اسانجي معاشري ۾ اها خرابي زور پڪڙي ويندي ۽ رت جا رشته ختم ٿي ويندا.
منھنجي ڳوٺن ۾ رهندڙ سڀني دوستن احبابن کي گذارش آهي ته ڪنھن ٻئي جي چيل ڳالھه تي هڪدم اعتبار ڪرڻ ڇڏي ڏيو. جيئن چوندا آهن ته:
ڪنن ٻڌي تي اعتبار نه ڪجي،
اکين ڏٺي تي ويچار ڪجي.
حديث مبار ڪ جو مفھوم به اهو آهي ته: ”ڪا ڳالھه ٻڌل کي بغير تحقيق اڳتي ڪرڻ خراب ۽ غلط آهي، انھيءَ سان رشتا ڪمزور ٿي ويندا آهن.“ انجي بيان جو مقصد اهو آهي ته اسانجو نوجوان يا ٻيا جيڪي به رٽائرمينٽ جي ويجهو آهن، انھن کي ذهن نشين ڪرائڻ ته اها هڪ حقيقت آهي، پر اسان کي انھن جي خامين جي هوندي به ڀٽائي صاحب جي فرمان مطابق:
جھڙا به آهن پنھنجا آهن قبول آهن.
الله سائين جو حڪم آهي ته صله رحمي ڪيو. جنھن جو مطلب آهي جيڪڏهن رشتيدار رشتوختم ڪرڻ به چاهن ته به تنھنجو ڪم آهي انھي رشتي کي بحال رک. تنھن ڪري اسان کي الله سائين جي حڪم جي تعميل ڪرڻي آهي، اهو ناهي ڏسڻو ته هوتوهان سان سٺو نٿا هلن ته توهان به انھن جي پيروي ڪندي انھن کان منھن موڙيو. عمومن اسان جا دوست به جھڙو ڳوٺ وارن جو انھن سان رويو هوندو آهي انھي مطابق هلندا آهن، اهو غلط آهي، اهو ته هڪ قسم جو واپار ٿيو جيڪو الله سائين حڪم جي برخلاف آهي. مان انھن خامين جي باوجود ڳوٺ وارن سان دل سان محبت ڪندو آهيان ۽ مونکي روحاني سڪون ملندو آهي. مان ٻين دوستن کي به چوندس ته ڳوٺاڻن جي ڪوتاهين کي نظرانداز ڪندا ڪيو، اهو حڪم ربي به آهي ته اخلاقي طور ذميواري به ته پنھنجي علائقي جي خدمت ڪيو. خدمت سان الله ملندو آهي ۽ عبادت سان جنت ملندي آهي. جنھن جو رب تنھنجو سڀ.