خضدار ۾ قبائلي نظام
مون خضدار ضلعي ۾ ايريا جي واقفيت لاءِ پھريون دورو سارونا جو ڪيو. سارونا وڃڻ لاءِ خضدار کان لسبيله ڪراس ڪري سنڌ ۽ بلوچستان بارڊر وٽ پھچي پوءِ اتر طرف سؤ ڏيڍ سؤ ڪلو ميٽر ڏنگي ۽ اڙانگي رستي کان ٿيندو، جئي جبل ۾ شاهه نوراني کان گذرندي پوءِ وڃي سارونا تائين پھتس. جڏهن مان اتي پھتس ته پري پري تائين آبادي نظر ڪونه پئي آئي. سارونا دنيا جي سھولتن جي لحاظ کان تمام گھڻو پٺتي پيل علائقو هيو، جتي نه رستي جي سھولت نڪي پيئڻ جو صاف پاڻي، صحت ۽ تعليم جون سھولتون بلڪل نه هجڻ جي برابر.
مونکي موقعو ملي ويو هڪڙي پيرسن سان ڳالھائڻ جو، پھريان ته ڪجھه هچڪچاهٽ هيس، پوءِ مون کيس آهستي آهستي ان جي اندر همت واري ڪيفيت پيدا ڪئي. ٿوري دير ۾ پاڻھي بي تڪلف واري انداز ۾ ڳالھائڻ شروع ٿي ويو. مون سان سڄو وقت سنڌي ۾ ڳالھايائين. جڏهن مون ڏٺو ته بابو هاڻي بي تڪلف ٿي ويو آهي ته مون ٻئي اسٽاف کي چيو ته توهان پري وڃي ويھو، مان چاچي سان دل وندرايان. آهستي آهستي چاچو کلي ڳالھائيندو ويو. جيڪا چاچي ڪم جي ڳالھه ڪئي اها هئي ته چيائين ابا ڪراچي کان جيڪي به گاڏيون چوري ٿينديون آهن، اهي سڀ هن رستي کان گذري پوءِ مختلف روٽ سان ويندي وڃي چمن دنگ ڪنديون آهن. مون وڌيڪ پڇيو ته بابا پوءِ انھن جي پٺيان ڪا واهر به ايندي آهي يا نه؟ چيائين ته بابا گاڏي چوري ڪندڙ ڏاڍا تيز آهن ۽ اهي پوليس جي مدد کان سواءِ اهو ڪم ڪري ڪونه ٿا سگھن. مون کي چيائين ته سائين منھنجي هينئر عمر تقريباً سٺ سال کن هوندي، اسان جي علائقي ۾ ڪڏهن به ڪا چوري جي واردات ناهي ٿي ۽ هيءُ جيڪي سنڌ مان گاڏيون چوري ٿي هتان گس وٺي وڃن ٿيون، اهو اڳي ڪڏهن به ڪونه هيو پر اهو هاڻي پنج ست سالن کان هلي پيو، ۽ اسين سمجھون ٿا ته بابا انھن سان پوليس شامل آهي. مون کان سوال واري انداز ۾ پڇيائين ته سائين آفيسر ماڻھو آهيو، ڀلا اهو ٻڌايو ته حب کان پوليس جي چيڪنگ به ٻنھي پاسي آهي، پوءِ اهو ڪيئن ٿي سگھي ٿو ته ڪراچي يا ڪراچي کان ٻاهر سنڌ جي ڪنھن به حصي مان گاڏي چوري ٿئي ٿي، پوليس کي اطلاع به ملي وڃي ٿو ۽ پوءِ به آرام سان ايترو سارو رستو عبور ڪري گاڏي ڪاهي گذري وڃن ٿا. سائين بس مڙئي پوليس ان سان ٻٽ لڳي پئي آهي.
مون چاچي کي چيو ته بابا ڪو اهڙو ڪم ڏس، جنھن تي ڪو ترت عمل ٿي وڃي. چيائين ته بابا اسان ته اڻپڙهيل آهيون بس ڪوئي اسڪول ويجھو هن ڳوٺ لاءِ ٿي وڃي ته جيئن اسان جا ٻچڙا ٻه اکر پڙهي سگھن. مون چيو ته بابا بلڪل انهيءَ جو سد باب ڪريون ٿا. مون چيو ته بابا توهان منھنجي هڪڙي مدد ڪريو، جيستائين سرڪار طور تي بلڊنگ ٺھي، تيستائين ڪچو پڪو اجھو هجي جتي ٻار گرمي سردي ۾ پنھنجو مٿو لڪائي سگھن. چيائين ته بابا اهو ڪم اسان ڳوٺاڻا ڪنداسين مون چيو ته بابا پوءِ سڀاڻي کان توهانجي ڳوٺ ۾ استاد پھچي ويندو. مون انھي وقت ڊي اي او اسڪول کي چيو ته هن ڳوٺ ۾ استاد جو بندوبست ڪر ۽ اسڪول جي بلڊنگ لاءِ بجيٽ ۾ پروپوزل ڏياري موڪل. صحت جي لاءِ سارونا لاءِ ڊي ايڇ او کي چيو ته ضروري دوائن لاءِ انتظام جلد کان جلد ڪر. جيڪو اتي صحت جي لاءِ انتظام هيو، اهو نه هئڻ جي برابر هيو.
سارونا کان موٽندي مون رات وڃي ڪراچي گذاري، صبح جو ڪراچي کان خضدار لاءِ روانو ٿيس. ٻئي ڏينھن تي بلڊنگ انجنيئر صاحب آيو ته سائين ضلعي جي لاءِ نئون جيل ٺاهي تيار ڪيو آهي، جيڪڏهن چاهيو ته هڪ نظر مان ڪڍي ڇڏيو. مون پڇيو ته جيل سپرنٽينڊنٽ ڏٺو آهي؟ چيائين ته ها سائين. مون چيو ته چڱو جيل سپرنٽينڊنٽ کي گھرايو ته هلون ٿا. غالبن خضدار شھر جي اوڀر اتر طرف سڏ پنڌ تي نئين بلڊنگ ٺھيل نظر آئي، ٻڌاين ته اها جيل جي نئين عمارت آهي. خير سان اتي وڃي پھتاسين بلڊنگ اينڊ روڊ جي انجنيئر ٻڌائڻ شروع ڪيو ته اسان هي بلڊنگ تمام سٺي نموني سان ٺاهي آهي ۽ جيل سپرنٽينڊنٽ به ڏاڍي تعريف پئي ڪئي ته جيل جي عمارت تمام سٺي ٺھي آهي ۽ مان ڪم جي حساب سان مطمئن آهيان. بلڊنگ مون پوري گھمڻ شروع ڪئي، انجنيئر صاحب ٻڌائيندو پيو هلي ته هي ڪمره فلاڻي ڪم لاءِ آهن ۽ هي آفيس بلاڪ آهي هي قيدين جي رڌ پچاءُ جي جاءِ آهي. هتي ملاقاتي ايندا وغيره وغيره مطلب اهو جيل هڪ بھترين ۽ مضبوط ٺھيل آهي. شايد ٻن سو ماڻھن لاءِ قيدخانه هوندو. مونکي جڏهن قيدين جي بيئرڪ ڏيکاري وئي ته مون جيل سپرنٽينڊنٽ کان پڇيو ته آيا هي بيئرڪ صحيح تعمير ٿيل آهي؟ چيائين ته سائين زبردست.مون وري به پڇيو ته وري سوچ مونکي ان ۾ غلطي نظر اچي ٿي.چيائين ته نه سائين بلڪل درست ٺھيل آهي.
جيل سپرنٽينڊنٽ کي مان جنھن ڳالھه ڏانھن متوجه پيو ڪيو، هو انھي ڳالھه کي سمجھي ڪونه پيو. هيو ايئن ته قيدين جي بيئرڪ کي بند ڪرڻ لاءِ هميشه ڪڙو ۽ ڪنڍو ٻاهران هوندو آهي، پر ان بيئرڪ کي ڪڙو ۽ ڪنڍو ٻنھي پاسن کان هيو. مون سوال ڪندي جيل سپرنٽينڊنٽ کان پڇيو ته جيڪڏهن فرض ڪيو ته قيدي ڪنھن ڳالھه تان پاڻ ۾ وڙهي ٿا پون، ڪنھن قيدي جي حالت خراب آهي ۽ جيڪڏهن بيئرڪ کي اندر کان ڪڙو ۽ ڪنڍو لڳل آهي ته تون جيل سپرنٽينڊنٽ ان قيدي کي ڪيئن ڊاڪٽر تائين پھچائيندين. چيائين ته بيئرڪ ۾ بند قيدين کي چوندس ته ڪڙو ۽ ڪنڍو کوليو. مون چيو اهو ته تڏهن جڏهن حالتون نارمل هجن. مون چيو ته هي ڏس قيدين جي بيئرڪ کي ٻنھي پاسن کان ڪڙو ۽ ڪنڍو آهي، اهو بلڪل غلط آهي صرف ٻاهران ڪنڍو ۽ ڪلف جو حساب هجڻ کپي.
گھمندي گھمندي مون ڏٺو ته بجلي جي فٽنگ غلط ٿيل هئي، مون جيل سپرنٽينڊنٽ کان پڇيو ته جيڪا هي بجلي جي فٽنگ ٿيل آهي اها صحيح آهي؟ چيائين ته سائين پاڻ ڏسي چيڪ ڪيو آهي ته مٽيريل اي ون آهي. مون چيو ته سائين منھنجا مان جيڪو پڇڻ چاهيان ٿو انجو ٻڌاءِ. مون وري چيو ته فٽنگ به غلط ٿيل آهي! چيائين ته سائين اهو وري ڪيئن؟ مون جيل سپرنٽينڊنٽ کان پڇيو ته ڇاتوڪڏهن ٻڌو آهي ته ڪنھن قيدي پنھنجو پاڻ کي بجلي جي ڪرنٽ سان ماريو هجي. چيائين اهڙا کوڙ سارا واقعا ٿيا آهن. مون چيو ته پوءِ به تون چوين ٿو ته بجلي جي فٽنگ صحيح ٿيل آهي. چيائين ته ها سائين. مون چيو ته بنده خدا توهان بيئرڪ جي فٽنگ ڪرائي ۽ انجو ڪنٽرول توهان قيدين جي حوالي ڪيو آهي. نه توهان بجلي جو بلب ٻاري سگھو، نڪي وسائي سگھو. بجليءَ جي فٽنگ ڪري سوئچ بورڊ اندر سائيڊ کان رکڻ انتھائي نقصانده آهي. سوئچ بورڊ کي ٻاهران رکو ته جيئن انجو ڪنٽرول قيدين وٽ نه هجڻ کپي. انھيءَ کان پوءِ واچ ٽاور ڏيکاريائون مون ڏسي جيل سپرنٽينڊنٽ کان پڇيو ته آيا تون هن برجي مان مطمئن آهين؟ چيائين ته سائين بلڪل اوچو به آهي ٻه ٽي ماڻھو گڏ بيهي ۽ ويھي به سگھن ٿا. انھيءَ جو مطلب ته بلڪل ٺيڪ آهن. مون جيل سپرنٽينڊنٽ کان سوال پڇيو ته جيئن هي واچ ٽاور ٺھيل آهي ۽ ڪوٽ جي ٻاهران واچ ٽاور تي چڙهڻ لاءِ ٻاهران کولڻ ۽ بند ڪرڻ لاءِ تالو هڻڻ جو انتظام ٿيل آهي ۽ اندر کان ڪوئي ڪڙو ڪنڍو ڪونھي، ڇا اهو واچ ٽاور حملي ڪندڙ جي حق ۾ سٺو ثابت نه ٿيندو. مون چيو ته ڪجھه عقل ڪر! واچ ٽاور ۾ ماڻھو هڪ ڊيوٽي ڏيندو يا ٻه هجن. حملي آور گھڻا آهن ۽ چوري ۽ بي خبرائي ۾ واچ ٽاور جو ٻاهريون ڪنڊو کولي ٽاور تي مٿي اچي تنھنجي ان بيٺل سپاهي تي ڪنٽرول ڪرڻ کان پوءِ جيل جي سيڪيورٽي ڪنھن جي رحم ۽ ڪرم تي هوندي. مون چيو هي جو ٽاور جي اچڻ وڃڻ لاءِ سڄو ڪنٽرول ٻاهر واري ماڻھو کي ڏنل آهي، تنھنڪري انھن واچ ٽاورن جي کولڻ ۽ بند ڪرڻ جو نظام اندر کان هجڻ کپي نڪي ٻاهران. مون اهي تجويزون انھن کي ڏئي واپس آفيس جي لاءِ روانو ٿيس.
جيل جي بلڊنگ جي دوري ڪرڻ کان پوءِ جڏهن شھر مان گذران پيو ته رستي ۾ پوليس اسٽيشن هئي. مان گاڏيءَ کي ٿاڻي جي اندر هلڻ لاءِ چيو. جڏهن ٿاڻي اندر ويس ته مونکي ڪنھن به طرح ٿاڻي واري حالت نظر ڪانه پئي اچي. ٿاڻوائين پي لڳو ڄڻ ته پورهيت مزدوري ڪرڻ کان پوءِ ٿڪل ٽٽل مزدور گھر اچي پھتا آهن . ٿاڻي جي هڪ هيبت هوندي آهي، جنھن جي ڪري ڏوهاري هميشه ٿاڻي کان ڊڄندو وتندو آهي. اها جدا ڳالھه آهي جو اڄ ڪلھه شريف ۽ معتبر ماڻھو ته ٿاڻي کان ڊڄندو آهي ۽ لوفر کان ٿاڻي وارا ڊڄندا آهن. مون پڇا ڪئي ته ايس ايڇ او ڪٿي آهي؟ ڏسان ته سول ڊريس ۾ هڪ ماڻھو ٿاڻي جي اندران ٻاهر تيز رفتار سان آيو. اچڻ سان چيائين ته سائين مان هن ٿاڻي جو ايس ايڇ او آهيان. مون پڇيو روز نامچو ڪٿي آهي؟ رجسٽر کڻي آيو. مون پڇيو ته اڄ جي آخري انٽري ڪھڙي آهي، مونکي ڏيکار؟ همراهه چوڻ لڳو ته سائين وه سائين وه مون چيو ڪجھه ڪڇ، ڇا ٿو چوڻ چاهين؟ چيائين ته سائين روزنامچو ته ڪافي ڏينھن ٿي ويا آهن، اسان انتي ڪابه انٽري ڪانه ڪئي آهي. مون پڇيو ته تنھنجي ٿاڻي جا گھڻا ماڻھو ايبسڪانڊر آهن انھن جو رجسٽر يا ڪوئي رڪارڊ ڏيکاريو. مون پڇيو ته تنھن جي ٿاڻي جا گھڻا اهڙا ڪيس آهن جن جو اڃان جڊيشل ريمانڊ نه ٿيو آهي؟ ايبسڪانڊر گھڻن ڪيسن ۾ ايبسڪانڊر ڏيکاريل آهن؟ توهان وٽ اهڙا ڪيترا ڪيس آهن جن جا چوڏھن ڏينھن ٿي ويا آهن پر اڃان تائين ڪيس ڪورٽ سڳوري ۾ پيش ناهي ٿيو؟ ايس ايڇ او سھڪڻ شروع ٿي ويو ۽ چوڻ لڳو ته سائين بس، مون ٿوري ايس ايڇ او کي رهڙ ڏني، پرمون ڏٺو پئي ته همراهه ڪري نه پوي. مون چيس ته مان آفيس هلان ٿو تون ۽ محرر ٻئي اهو رڪارڊ کڻي اچي مون کي اڄ ئي ڏيکاريو، جنھن ۾ اها مٿي ڄاڻايل معلومات هجي.
منھنجي آفيس پھچڻ کان ٿوري دير ۾ ايس ايڇ او ۽ هيڊ محرر رڪارڊ کڻي اچي پھتا. رڪارڊ جون پٽارڪ ڀريل هجي جنھن کي جاچڻ لاءِ هفتا لڳي وڃن، مون چيو ته مون کي صرف لسٽ ٺاهي ڏي جنھن ۾ ڪيس جو نمبر، واردات جي نوعيت، ماڻھو گھڻا نامينيٽ ٿيل آهن، انھن مان گھڻاگرفتار ٿيا، ڪھڙي ڪورٽ ۾ ڪيس ويو، انت ڪيس جو ڇا ٿيو. ايبسڪانڊر گھڻا آهن، ٿاڻي ڪھڙي انھن خلاف ڪاروائي ڪئي آهي. ايس ايڇ او ۽ هيڊ محرر ٻئي هڪا ٻڪا هڪٻئي کي پيا ڏسن ته ڪھڙو جواب ڏيون. آخرڪار ڏڪندي ايس ايڇ او چيو ته سائين مونکي ٻه ڏينھن ڏيو. مون چيو ته خير آ توکي ٻه ڏينھن پورا پر ٻن ڏينھن ان کان پوءِ اهو سڄو رڪارڊ کڻي ايندين.