ڊپٽي ڪمشنر جو نظام هندوستان ۾ ڪامياب
جڏهن مشرف ضلعي حڪومت جو نظام آندو، انھي جي پٺيان اردو ڳالهائيندڙ ماڻھن کي مضبوط ڪرڻ ۽ سنڌ جي شھري علائقي جي زمين جو بي تاج بادشاهه بڻائڻ هيو. انھيءَ ڪري ضلعي ناظم کي ضلعي جي سرڪاري زمين جي نيڪال ۽ استعمال جو مڪمل ڪنٽرول ڏنو ويو.
دنيا ۾ امن ڪڏهن به تلوار يا ڏنڊي جي ڪري ڪونه ٿيندو آهي. عارضي ٺاپر ٿي سگھي ٿي پر مڪمل امن ڪڏهن به ڪونه ٿي سگھندو آهي. جيڪڏهن دنيا جو امن ڏنڊي جي ڪري هجي ها ته پوءِ دنيا ۾ صدر يا وزيراعظم جي ڪھڙي ضرورت! جڏهن ته ڪمانڊر انچيف هر ملڪ ۾ موجود هوندو آهي، اهوئي ڪافي هجي ها.
جنھن جي هٿ ۾ بندوق هوندي آهي، اهو ڪڏهن به ڀائيچاري جي پرچار نه ڪندو آهي نه ڪرڻ ڏيندو آهي.
انگريزن جڏهن ڊپٽي ڪمشنر جو نظام هتي رائج ڪيو ته انھيءَ نظام کي پنھنجي ملڪ ۾ رائج ڪرڻ پسند ڪونه ڪيو، ڇو ته اتي جو معاشرو هتان جي معاشري کان وڌيڪ سجاڳ، تعليم يافته ۽ پنھنجي حقن جي استعمال کان واقف هيو. تنھنڪري مقامي گورنمينٽ نظام نافذ ڪيو. هتي لوڪل گورنميٽ جو نظام انھي ڪري نافذ نه ڪيو جو هتان جي عوام پنھنجي پنھنجي قبائلي سردار جي لٺ هيٺ هيو، ۽ تعليم جي نه هجڻ ڪري عوام وٽ ڪو شعور ڪونه هيو. تنھنڪري انھن سردارن کي پنھنجي تابع ڪرڻ خاطر ڊپٽي ڪمشنر نظام رائج ڪيو.
اڄ به سنڌ جي عوام وٽ اهو سماجي شعور ناهي، جنھن تحت ضلعي حڪومت عوام جي ڀلائي لاءِ ڪم ڪري. سنڌ جوعوام معياري تعليم کان ڪوهين پري وڃي ڪاپي تي ڀاڙي بيٺو آهي، تنھن وٽ شعور اچي ڪٿان؟ الحمدلله اسان مسلمان آهيون، صرف انھيءَ ڪري جو مسلمان گھراڻي ۾ پيدا ٿيا آهيون. عملي طور اسانجو اسلام جي ڪنھن به اصول جي مطابق رهڻي سھڻي ڪانھي.
اسلام ڪوڙ جي سخت منع ڪري ٿو. اسانجو ڪوڙ تي سندرو ٻڌل. اسلام دوکيبازي کان منع ڪري، اسان سڄووقت دوکي ڏيڻ لاءِ نيون نيون ترڪيبون ٺاهي وٺندا آهيون. اسلام منع ڪري ٿو ته ڪنھن جو حق نه غضب ڪيو، اسان انھي جي ابتڙ پيا راهون ڳوليندا آهيون. اسلام ٻئي جي لاءِ خيرخواهي ڪرڻ جو درس ڏئي. اسين انجي مخالف سمت ۾ وڃڻ لاءِ آتا. اسلام ڀائيچاري جو حڪم ڪري ٿو، اسان صرف پنھنجي مفاد کي سڀ کان اول ترجيح ڏيون ٿا.
اهي سڀ اسلام جا اٽل اصول انگريز بادشاهن جي پنھنجي سوسائٽي ۾ هيا، تنھن ڪري برطانيه پنھنجي ملڪ ۾ ڊپٽي ڪمشنر جي نظام جي مقابلي ۾ لوڪل گورنمينٽ کي مضبوط ڪيو.
پاڪستان پوري ۾ اڄ تائين اسان ڪنھن هڪ اسلامي اصول تي هلون ڪونه ٿا.
جيڪڏهن ڪنھن نمائندي جي چونڊ ڪرڻي آهي ته اسان ڏسندا آهيون ته ڪھڙي خاندان جو آهي. اسانجي غلط ڪم ۾ ڪيتري مدد ڪندو، ٻيو اسان ڏسندا آهيون ته يار جيڪڏهن مخالفت ڪئي ته منھنجو جيئڻ جنجال ڪري ڇڏيندو.
اسان نه ان ماڻھو جو ڪردار ڏسون، نه اسان انجي اهليت کي ڏسون، نه اسان انجي ديانتداريءَ کي ڏسون. جڏهن انھي حالتن اندر اسان پنھنجو نمائندو چونڊيون ٿا ته ڇا اهو ممڪن آهي ته جيڪڏهن لوڪل گورنمينٽ جي نظام کي مڪمل طور انھن نمائندن جي حوالي ڪجي جيئن برطانيه وغيره ۾ آهن، ۽ عوام لاءِ سڀ سھولتون مھيا ڪن ٿا. ڇا اهي سڀ ڪم ڪندا؟ اسانجي مونسپالٽين جي حالتون سڀني جي اڳيان آهن
ضلعي نظام پاڪستان ۾ تڏهن ڪامياب ٿيندو، جيستائين اسين اسلام جي ڏنل اصولن کي پنھنجي روز مره جي زندگيءَ ۾ عمل نٿا ڪيون. نماز، روزو، حج ۽ زڪوات اهي سڀ چڱا پر اصل ڪم اسلام جي اصولن تي هلڻ ۾ هرڪاميابي آهي.
انگريز بادشاهه جڏهن ڏٺو ته هتي جو عوام اسلام جي اصول تي عملي طور پري آهي، تڏهن انھي کي ڊپٽي ڪمشنر جو نظام رائج ڪرڻو پيو، جيڪو هڪ ڪامياب نظام ثابت ٿيو. هندستان اڄ تائين به ڊپٽي ڪمشنر نظام کي ختم ڪونه ڪيو، پر ان ۾ پنھنجي حالتن مطابق ردوبدل ڪئي ۽ عوام جي حق ۾ بھتر سوچيو. هاڻي اهو اسانجي سياسي قيادت تي آهي ته عوام جي بھتري لاءِ انھي پراڻي نظام ۾ ڪھڙيون ڳالھين کي ختم ڪري ۽ ڪھڙيون نيون ڳالھين جو اضافو ڪجي.
ضلعي جي انتظام کي بھتر هلائڻ لاءِ هميشه ڀائيچاري جي راه تي هلڻ ۽ هلائڻ واري جي سخت ضرورت هوندي آهي. صلاح ۽ مشورو نھايت اهم هوندو آهي.
ضلعي اندر جيڪڏهن ڪوبه اهڙو واقعو ٿي پوي ٿو ته هميشه انتي ڪنٽرول ڪرڻ لاءِ لٺ ۽ چٺ جو سلسلو هلائبو آهي. پر جيڪڏهن صرف لٺ هلائبي ته پائيدار امن و امان ڪونه ٿيندو. هن وقت صرف ڪم لٺ تي آهي. جيڪڏهن خدا نه خواسته ڪو جلوس وغيره نڪري ٿو ته پوليس جو هر حال ۾ ڪم هوندو آهي ته انھيءَ ماڻھن جي ميڙ کي ڇڙوڇڙ ڪرڻ، پر ان دوران ڪو شديد زخمي ٿي پيو يا انھيءَ کان وڌيڪ ڪوئي مري پيو ته ڇا اهي جلوس ڪڍڻ وارا اهو پسند ڪندا ته جنھن لٺيون هڻي انھن کي زخمي ڪيو آهي، اهو انھن سان انصاف ڪندو؟ يا اهي لٺين هڻڻ واري سان ويھي مذاڪرات ڪرڻ لاءِ تيار ٿيندا؟ ڪڏهن به دلي طور مطمئن ڪونه ٿيندا. هاڻي اتي ضرورت پوندي آهي ٽئين قوت جي جيڪو لٺ واري تي ڪنٽرول ڪري ۽ انھن زخمي ٿيل گروه جي دادرسي ڪري. اها ٽئين قوت هوندي هئي ڊپٽي ڪمشنر جي، جيڪو انھيءَ وقت انھن ماڻھن جي چڱن کي گھرائي پوليس تي به هڪل ڪري معاملي کي نباهي ڇڏيندو هيو.
موجود نظام ۾ سڀ کان وڏي لاچاري اها آهي ته اهڙو ڪوئي مڪينزم ڪونھي، جيڪڏهن اهڙي ڪابه تحريڪ هلي، جيڪا هڪ ضلعي کان ٻئي ضلعي تائين پکڙجي جو انتي مؤثر ڪنٽرول ٿي سگھي. اڳ ۾ ايئن هوندو هو جو هر سطح تي هڪ طريقو رائج هيو. ڪوئي به اشو ٿيندو هيوته تعلقي ليول مختيارڪار ۽ ايس ايڇ او، سب ڊويزن تي ايس ڊي ايم ۽ ايس ڊي پي او ضلعي تي ڊي سي ۽ ايس پي وٽ اچي معاملو حل ٿي ويندو. پر ڪڏهن ڪي اهڙا به معاملا هوندا ته ڪمشنر ۽ ڊي آءِ جي ليول تي مسئلي جو حل نڪري ايندو هيو.
انھيءَ کان علاوه ڊي سي کي ماڻھن سان ملڻ جي ڪري گھڻن ڳالھين جي خبر پئجي ويندي هئي، ڪجھه ماڻھو اهڙا به هوندا هيا جيڪي ڊي سي صاحب کي اڳواٺ اچي ٻڌائيندا هيا.
ايس پي سان ماڻھن جي ملاقات ٿيندي هئي ۽ پوليس جي سي آءِ ڊي به خبر ڏيندي هئي، ڪڏهن ڪڏهن سي آءِ ڊي جي موڪليل رپورٽ ۽ ڊي سي کي پنھنجي ذريعن کان مليل رپورٽ ۾ فرق هوندو آهي. جتي فرق هوندو آهي ته انھيءَ تي هڪدم عمل ڪرڻ صحيح ثابت ڪونه ٿيندو آهي، تنھنڪري وري ٻيھر انھن رپورٽن جو جائزو وٺي پوءِ عمل ڪبو آهي. ٻيو ته رپورٽ جي فرق کي جاچڻ لاءانھن تي غور ڪرڻ انتھائي ضروري هوندو آهي.
هن وقت اهو مڪينزم بلڪل ختم آهي، پوءِ جيڪا هڪ سپاهي هيٺان کان مٿي رپورٽ موڪلي، اها قابل قبول سمجھي انهيءَ تي عمل ڪرڻ سان صورتحال خراب ٿيندي پئي وڃي.