ميگھواڙ جاتي ـــ جاکوڙي جاتي

انسان جي قومن ۽ قبيلن ۾ ورڇ رڳو ان لاءِ آهي، ته جيئن اهي نه رڳو هڪ ٻئي کي سُڃاڻي سگهن، پر پاڻ ۾ ڳانڍاپو به رکي سگهن.جڏهن قومن، قبيلن ۽ ذاتين جي ورهاست دنڌي داڙي، فن ۽ مذهب جي آڌار تي ڪئي وڃي ٿي، ته اهو سمورو سماجي توازن بگڙي ڪو کريل روپ اختيار ڪري ٿو. اهڙو کريل روپ وري ڪيئي سوال ڇڏي ٿو يا اُٿاري ٿو. ڪڏهن ڪڏهن ته اهڙا سوال انسانن جو جيئڻ جنجال ڪري ٿا ڇڏين، ۽ انسان اهڙين کڄندڙ آڱرين کان تاريخ ۾ جند نه ڇڏائي سگهندو آهي، پر سندس حال به عذاب بنجي پوندو آهي. تاريخ اهڙين ترڪٽين سان ڀري پيئي آهي، ۽ تاريخ جا اهي ڦٽ، انسان اڄ تائين چٽي ۽ چيٺي رهيو آهي. پر بادفرنگ جون اهي ڦرڙيون ڇٽڻ جو نالو ئي نٿيون وٺن.جڏهن قومون، قبيلا ۽ ذاتيون مالي ۽ سياسي طور پاڻ ڀريون هونديون آهن، ته انهن کي سماجي مانُ به ملي ٿو، نه ته ڪير به نٿو پُڇي. ڪڏهن ڪڏهن وري ڪي ذاتيون پاڻ کي تاريخ ۾ سلامت رکڻ، ۽ سرسي قائم رکڻ لاءِ شخصيتن ۽ مذهبن جو سهارو به وٺن ٿيون. ايئن ذات پات جو اهڙو ٺهيل کاٽيو، انسانن کي صدين تائين زهر جي ڍُڪ وانگرريڙهڻو ٿو پوي، جيڪو سموري انسان ذات جي سماجي صحت کي هاڃو رسائي ٿو. زراعتي مالداري سماج ۾ ذات پات جو تمام وڏو عمل دخل ۽ ڪردار آهي. سماج ۾ جھڙا پئداواري ذريعا هوندا آهن، اهڙو ئي سماج سِرجندو آهي. ٿر جو سماج به مالداريءَ وارو سماج رهيو آهي. ڇاڪاڻ ته ان جون ڪُشاديون سيمون ۽ ٻهڳڻ ڌرتي مالداريءَ لاءِ سازگار رهيون آهن. جيتوڻيڪ سمورو سامونڊي ڪنارو خوبصورت ۽ ڀريل تُريل شهرن وارو سماج رهيو آهي، پر باقي ٿر، مال ڌارڻ واري ڪِرت وارو رهيو آهي. بعد ۾ زراعت ان جي معيشيت ۾ اضافي قدر وانگر شامل ٿي، پر اها اڳتي هلي ايترو وڌي، جو هاڻي ٿر جي ڌرتي سوڙهي ٿيندي وڃي، ۽ ماڻهن جي هٻڇ ۽ ضرورت شيطان جي آنڊي وانگر ڏينهون ڏينهن وڌندي پيئي وڃي. ٿر جي آباديءَ ۾ به ڪيتريون ئي ذاتيون، ڪُٽنب قبيلا آهن، جيڪي جدا جدا نالن سان ڄاتا سڃاتا وڃن ٿا ۽ سندن ريتن رسمن، رهڻي ڪهڻي، اوڍ پهر ۾ ڦير فرق آهي، پر منجهن سماجي هم آهنگي آهي. جنهن ڪري ٿر جا ماڻهو صدين کان حقيقي انساني ڀائيچاري واري زندگي گهاري رهيا آهن. ٿر ۾ رهندڙ آباديءَ ۾ ميگهواڙ جاتي ججهي تعداد ۾ آباد آهي، جن کي هڪ مڪمل سماجي پس منظر آهي. انهي پس منظر ۾ سندن ڪيتريون ئي لاهيون چاڙهيون نظر اچن ٿيون. زماني ۾ هن جاتيءَ کي ڪيترا ڏک ڏاکڙا ڏسڻا پيا، تنهن سان تاريخ جا ورق ڀري پيا آهن. اچو ته ڏسون ته مختلف ليکڪ انهي بابت ڪهڙي راءِ رکن ٿا. محترم رائچند ميگهواڙن کي اڇوت جي زمري ۾ ڳڻندي لکي ٿو ته: ”هي اصل مارواڙ (راجپوتانا) کان آيل آهن. منجهن ڪل 270 ساکون آهن. جن مان 4 ساکون نج اصلوڪن رهاڪن جون آهن. انهن مان ٿر ۾ ڪابه ڪانهي. باقي 266 ساکون پوءِ راجپوتن مان ٺهيون آهن. جن مان ڪيتريون ئي ٿر ۾ آهن. اهي سڄي ٿر جي شهرن توڙي ٻهراڙين ۾ پکڙيل آهن. جتين جوڙڻ ۽ چمڙي جو ڌنڌو ڪنداآهن. کيتي ۽ مال چارڻ به روزگار جا وسيلا آهن. هي سانتيڪي قوم آهي. انهن جون ڪيتريون ئي نُکون راجپوتن واريون آهن. جيئن ته راٺوڙ، چوهاڻ، ڀٽي، سولنڪي ۽ پرمار وغيره. بي علم ۽ ڀرمن ۾ ورتل آهن ۽ جنن ڀُوتن کي گهڻو مڃينداآهن. ڪجهه وقت کانپوءِ تعليم ۾ ڪجهه ترقي ڪئي اٿن. سندن رهائش جو نمونو سماجڪ ۽ پنگتي حالتون ٻين اڇوتن کان بهتر آهن. سندن مُرشد پير پٿورو آهي جو غوث الحق، مخدوم بهاءُالدين ذڪريا ملتانيءَ جو وڏو خليفو هو. مڙدا پوريندا آهن.ٿر ۾ سندن تعداد گهڻو آهي.“ هن راءِ مان جيڪي نقطا نروار ٿين ٿا، سي هن ريت آهن: 1. ميگهواڙ هندن کان الڳ آهن پر سندن سماجي حالت به ٻين کان بهتر آهي. 2. مارواڙ کان آيل آهن. 3. ميگهواڙن جون 270 نُکون آهن جن مان 4 اصل آهن، جن مان ڪا به ٿر ۾ ناهي. باقي 260 ساکون راجپوتن مان ٺهيون آهن. 4. سندن گذران جا وسيلا آهن؛ جُتيون جوڙڻ، چمڙي جو ڪم، زراعت، مال چارڻ، ٿوري تعليم. 5. هيءَ سانتيڪي قوم آهي، ڀرمن ۾ ورتل آهي، جنن ڀُوتن کي مڃيند ڙ آهي. 6. سندن مرشد پير پٿورو، غوث بهاءُالدين ذڪريا ملتانيءَ جو وڏو خليفو آهي. 7. اهي مڙدا پوريندا آهن. انهي سلسلي ۾ محترم خير محمد ٻُرڙو سيوهاڻي، ذاتين جي انسائيڪلوپيڊيا ۾ لکي ٿو ته: ”مينگهه معنى مينهن، واڙ معنى وارو. يعني مينهن وسائڻ وارو، قياس ڪرڻ وارو، رحم ڪرڻ وارو، دَيا ڪرڻ وارو وغيره. ڪهاوتن ۾ آهي ته ميگهه سنسڪرت ٻوليءَ جو لفظ آهي، جنهن جي معنى مينهن ۽ واڙ هندي لفظ آهي، جنهن جي معنى آهي ”ٻار يا ٻارن جو ميڙ“. ڪشمير جي ٻيلن ۾ ننڍا وڏا گڏجي ”رُشي ميگهه“ کي مينهن وسائڻ جو سوال ڪندا هئا. ان ميگهه پٺيان سندن ذات جو نالو ”ميگهه، ميگهواڙ، ميگهوال“ پيو. هي آرين کان اڳ جي سنڌو تهذيب جا رکوالا آهن. ميگهواڙ سوريه ونشي ڪُل مان، راما پير جي پوڄاري رُشي ميگهه جو اولاد آهن. ميگهه راجپوتانا جو رهواسي هو. هي گهٽ ذات وارا موچي هندو آهن، جن کي اڇوت چيو ويندو آهي. اصطلاحي معنى ۾ ”ميگهواڙ“ هندو موچي آهن، جيڪي اصل ۾ راجپوتانا جا آهن. جتان لڏپلاڻ ڪري گجرات، واگهڙ ۽ ڪڇ کان ٿيندا اچي ٿر ۾ آباد ٿيا، جتي هنن جُوتن ڳنڍڻ جو ڪم شروع ڪيو. روزگار خاطرلاڙ جي شهرن ۾ پکڙجي ويا. هن وقت ڪڇ ڀُڄ، ٿر، لاڙ، ڪراچي، حيدرآباد، عمرڪوٽ، ميرپورخاص، سانگهڙ ۽ سنڌ جي ٻين شهرن ۾ رهن ٿا. هو مهاديوَ ۽ ديويءَ جا پوڄاري آهن. رام ديوَ سندن پير آهي. هنن ۾ ٻيون به سوين گهٽ ذاتيون شامل آهن، جن مان ڪي ذاتيون راجپوتن واريون پڻ آهن، ليڪن اهي سڀ ”ميگهواڙ“ سڏجن ٿا. محترم خير محمد جي ليک مان ڪجهه وڌيڪ پاسا نروار ٿين ٿا، ته ڪي وري نوان مونجهارا پئدا ٿين ٿا. سندس راءِ مطابق: 1. ميگهه واڙ معنى مينهن وسائڻ وارو، رحم ڪرڻ وارو، قياس ڪرڻ وارو. 2. سنسڪرت لفظ ميگهه جي معنيٰ آهي مينهن، ۽ واڙ هندي لفظ جي معنى آهي ٻار يا ٻارن جو ميڙ. ڪشمير جي ٻيلن ۾ ننڍاوڏا گڏجي رشي ميگهه کي سوال ڪندا هئا، ان پٺيان سندن نالو ميگهواڙ پيو. 3. ميگهواڙ آرين کان اڳ جا آهن. سوريا ونشي ڪُل مان راما پير جا پوڄاري ، راجپوتانا جي رهواسي رشي ميگهه جو اولاد آهن. 4. هو جُتين ٺاهڻ جو ڪم ڪن ٿا. 5. اهي مهاديو ۽ ديويءَ جا پوڄاري آهن، رام ديو سندن پير آهي. 6. هن ميگهواڙن جون 95 ذاتيون ۽ پاڙا درج ڪيا آهن. ڪوبه هڪ قبيلو يا ذات، ڪنهن هڪ پنٿ جي پوڄاري هوندي آهي. اها هڪ ئي وقت ٻه ٽي واٽن تي هلندي هجي، اهو به سمجهه کان پري آهي. هڪ طرف ڪشمير ۾ هن جاتيءَ جو اهڃاڻ ملي ٿو، ته ٻئي طرف وري راجپوتانا مان ان جو وجود ڏيکاريو وڃي ٿو. انسائيڪلوپيڊيا آف انڊين ڪاسٽس اينڊ ٽرائيبس ۾ ميگهواڙن بابت مختلف رايا درج ٿيل آهن. جن مطابق ميگهواڙن کي هڪ هنڌ ڪشمير جي قوم ڪري ڄاڻايو ويو آهي، ته ٻئي هنڌ انهن کي ميگهه رشيءَ جو اولاد ڪري لکيو ويو آهي. ميگهه رشي ڪنهن بادشاهه کان ان لاءِ ڪاوڙجي جبل تي چڙهي وڃي ويٺو هو، ته هو ايستائين هيٺ نه لهندو، جيستائين برسات جو پاڻي سندس ڏاڙهيءَ کي نه ڇهندو. ڇاڪاڻ جو اتان جي ماڻهن کيس پاڻي پيارڻ کان انڪار ڪيو هو. پوءِ ايترو مينهن اچي پيو، جو شهر ٻڏڻ لڳو. تڏهن بادشاهه ميڙ منٿ قافلو وٺي رشيءَ کي پرچائڻ ويو. رشي جي ڏاڙهيءَ کي علامتي طور پلر پاڻي ڇهائيو ويو، ۽ ايئن مينهن موٽي ويو ۽ ٻوڏ جو خطرو ٽري ويو. ايئن ميگهواڙ يعني مينهن کي واريندڙ يا موٽائيندڙ نالو پيو. خير، انهن سڀني تاريخي يا ڏندڪٿائي ڳالهين کان هٽي ڪري ڏسجي، ته ميگهواڙن سان تاريخ ۾ ڪيترائي ڏاڍ ٿيا آهن، پوءِ به هن جاتيءَ پنهنجو وجود نه رڳو بچايو پر مڃايو پڻ آهي. انهي مڃتا ۾ اسان جي دوست سومجي ڌاراڻي هيءُ املهه ڪتاب لکي، ميگهه ونش جي مهانتا کي مانُ ڏنو آهي. هن ڪتاب ۾ زندگيءَ جي مختلف شعبن سان تعلق رکندڙ ميگهواڙ فردن جا خاڪا ڏنا ويا آهن. خاڪا نويسيءَ جي مالها ۾ جڙيل هيءُ نئون موتي، ميگهواڙ جاتيءَ جي فردن پاران ڪيل جدوجھد جو سربستو احوال آهي، جيڪو ڪيترائي راز کولي ٿو. سومجي مل جي لکت مان ميگهواڙ ن جي محنت، اورچائي ۽ حالتن مطابق پنهنجو پاڻ کي بدلائڻ جھڙا گڻ نروار ٿين ٿا. جيڪڏهن ايئن نه هجي ها ته شايد هيستائين ميگهواڙ صفحهء هستيءَ تان ميسارجي چڪا هجن ها. سندن وجود جو باقي رهڻ سندن اعلى صلاحيتن ۽ ڪاريگرين کي ظاهر ڪري ٿو. سندن ائپروچ واٽر لاجڪ جيان آهي ۽ اهي پنهنجي لچڪداريءَ ذريعي حالتن سان ٺهڪي هلي ٿا وڃن، ۽ اهڙيءَ طرح انهن ۾ ريزيليئنس ايتري آهي، جو اهي وڏو ڌڪ کائي وري اٿي زندگيءَ جو سفر جاري ٿا رکن. سندن اهي صلاحيتون اهڙيون صلاحيتون آهن، جيڪي ڪنهن ٻئي قبيلي ۾ ان حد تائين ناهن. هن جاتيءَ جا ماڻهو پنهنجي ڌنڌي داڙيءَ ۽ ڪِرت کي وقت جي بدلجندڙ حالتن مطابق بدلائيندا رهيا آهن. ڪنهن وقت ۾ چمڙي رڱڻ ۽ جُتين ٺاهڻ جو ڪم ڪندا هئا. زراعت ۽ مالداريءَ جي ڪِرت سان گڏوگڏ مختلف هنر به سندن ڪِرت جو مکيه حصو رهيا آهن. جن ۾ ڪاٺ جو ڪم، لوهه جو ڪم، قلعي گري جو ڪم، ٺانٺارپ جو ڪم، اُڻڪري ، رازپو، کوهه کوٽڻ وغيره اهم آهن. وڏي ڳالهه ته هن قبيلي جون عورتون پُڻ چترڪار عورتون آهن، جيڪي پنهنجي واندڪائيءَ ۾ هٿ جي هنر وسيلي اهڙا وزنائتا وڙ تيار ڪن ٿيون، جن کي ڏسي هر ماڻهوءَ جي من ۾ ڪيئي رنگ نکري نروار ٿين ٿا. ڇاڪاڻ جو ڀرت جي انهن نمونن تي ڀرت جي ڪيمياگري ۽ رڱن جي اعلى اُڻت هوندي آهي. هي ماڻهو جن کي سماجي ستم وسيلي مختلف ڊيروگيٽري نالا به ڏنا ويا آهن، جيڪي ساڻن ٿيل حسد جي تصويرڪشي ڪن ٿا، ته ٻيون جاتيون يا طبقا جيڪي سندن پد کي نٿا پهچي سگهن، سي ساڙ وچان ميگهواڙن جي اهميت کي گهٽائڻ چاهين ٿا. ويندي ان حد تائين جو سندن مذهبي اڳواڻن کي ”گُرو“ نه پر ”گُرڙو“ سڏيو وڃي ٿو! انهيءَ جي باوجود اهي اڳتي وڌندا رهيا آهن، ترقي ڪندارهيا آهن. زمانو کين لک ڪوششن جي باوجود پوئتي هٽائي نه سگهيو آهي، اها آهي سندن سگهه ۽ صلاحيت. ڪِرت جي ميدان ۾ اهي تبديلين مان گذرندا ان حد تي اچي پهتا آهن، جو ٿر جي ڪجهه شهرن ۾ هن وقت ميگهواڙ سونارڪو ڪم به ڪن ٿا. سومجي ڌاراڻي هيءُ احوال لکي هن جاتيءَ جي اهم فردن کي نئين نسل سان متعارف ڪرايو آهي، جيڪو هن قسم جو پهريون جامع ڪم آهي. سومجي ڌاراڻيءَ کي نام ڪٺا اديب کڻي پنهنجي مراعاتي قطار ۾ نه ڳڻن، پر هن محبت جو هيءُ پورهيو ڪري، اهو ثابت ڪري ڇڏيو آهي ته ڪم ڪم آهي ۽ ڪم ڪرم آهي، جنهن جي اهميت کان ڪير انڪار نٿو ڪري سگهي. ڪم جو انڪار ڪرڻ سج آڏو تري ڏيئي ان خوش فهميءَ ۾ بيهڻ آهي، ته سج نظر نه ايندو. سومجي ڌاراڻيءَ جو هيءُ ڪم يقيناً نه رڳو ميگهواڙ جاتيءَ ۾ مقبول ويندو، پر ٻين پيڙهيل طبقن لاءِ پڻ روشنيءَ ۽ رهنمائيءَ جي راهه ڏيکائو ثابت ٿيندو. هونئن ته هيءُ ڪم انتهائي اهميت وارو آهي، ۽ تمام گهڻين شخصيتن جي خاڪن تي مشتمل آهي، پر هن ۾ انهن عورتن جا به خاڪا شامل هئڻ گهرجن، جيڪي انهن ڪامياب فردن جي ڪاميابيءَ جو مکيه اتساهه رهيون آهن. هونئن ته ٻيا به پيڙهيل طبقا آهن، پر انهن هن نموني پنهنجي وجود کي بچائڻ لاءِ پاڻ پتوڙيو ناهي. تعليم ۾ هيءُ طبقو به سڀنيءَ کان اڳتي رهيو آهي. ميگهواڙ استاد بهترين استاد رهيا آهن. ٻين شعبن جھڙوڪ: بيوروڪريسي، غير سرڪاري ادارن وغيره ۾ به هن طبقي جي فردن پاڻ ملهايو آهي، جن جو احوال هن ڪتاب ۾ موجود آهي. هتي دهرائڻ جي ضرورت ناهي. هن طبقي جي وچن نباهه، وابستگي، اورچائيءَ جي گڻن جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي، ٿر ۾ ڪو ٻيو طبقو ساڻن برميچي نٿو سگهي. ها! باقي اهو ضرور آهي ته گوليون هلائي، گلن جي توقع رکڻ فضول آهي. جتي به هن طبقي کي عزت ملي آهي، اتي هيءُ طبقو ان سماج تان گهوريو ويو آهي. 1971ع جي جنگ کانپوءِ جيئن ئي ٺڪرن جي آبادي وڏي پئماني تي لڏپلاڻ ڪري، سرحد جي هُن پار هندستان هلي ويئي، تنهن کان پوءِ سماجي تبديلي آئي ۽ هن طبقي اڳتي وڌڻ شروع ڪيو، ۽ هن وقت ترقيءَ جي سفر ۾ سڀنيءَ کان اڳڀرو آهي. ترقيءَ جي انهي سفر ۾ ميگهواڙ جاتيءَ کي ڪجهه للڪارون به درپيش آهن، جن ۾ جتي غربت جي تلوار لٽڪيل آهي، ته اتي ڪجهه اخلاقي يا سماجي مشڪلاتو ن به آهن، جن مان کين مٿي نڪرڻو آهي، نه ته اهي شيون سندن ترقيءَ ڏانهن سفر کي جهڪو ڪنديون. سومجي ڌاراڻيءَ جي هيءَ ڪاوش انتهائي ساراهه جوڳي آهي. هن ۾ جيڪو مواد ۽ بنيادي انگ اکر آهن، اهي شايد ئي اڳ ڪٿي ڇپيا هجن. اُميد ته هن ڪتاب کي مانائتي موٽ ملندي ۽ ٻيا ليکڪ به ان موضوع تي قلم کڻندا، رهيل گوشن کي نروار ڪندا ۽ ايئن هيڻن طبقن جي تاريخ ۾ سنهري باب جو واڌارو ٿيندو رهندو. هيءَ جاتي به پنهنجي سُورن، سختين ۽ تڪليفن کي پنهنجي واٽ جو ثمر ڪندي، اڳتي وڌندي رهي آهي، ۽ انهي گوندر کين ڪيئي گس ڏيکاريا آهن، جيڪي سڀنيءَ کي ڏاهپ جو ڏس ڏين. ڀٽائي سائينءَ جي لفظن ۾: ڪنين ڪنين ماڻهوئين، گوندر وڏي وٿُ، ٻڌي گوڏ گرٿُ، ساٽو ڪجي سُورَ جو. )شاهه( جنجهي هائوس، ڌَرماڻي ڪالوني، مٺي، ٿرپارڪر، سنڌ. نُور احمد جنجهي

شخصيتون ۽ خاڪا

ميگهه ونس مالها (ڀاڱو پهريون)