شخصيتون ۽ خاڪا

ميگهه ونس مالها (ڀاڱو پهريون)

ھي ڪتاب ٿر سان وابستہ خاص ڪري ميگهواڙ جاتي جي شخصيتن تي لکيل خاڪن تي ٻڌل آهي، جنھن بابت ليکڪ جو چوڻ آهي تہ سنڌي ۾ خاڪن جا ڪتاب تہ کوڙ آيا پر انھن ۾ ٿر خاص ڪري ميگهواڙ جاتيءَ جون شخصيتون رهجي ويون آھن تنھنڪري پاڻ اهو ضروري سمجهندي هي ڪتاب لکيو آهي.

Title Cover of book ميگهه ونس مالها (ڀاڱو پهريون)

سنت جئرام داس صاحب

(1891ع کان 1990-06-13ع) ساڌ بڙي پرمارٿي، گهن جيون برسين آئي، تپن بجهاون اور ڪي، اپنو پاوس لائي. اسان جي سنڌ ڀومي آدجڳاد کان مهان رهي آهي ۽ سنڌ جي مٽي ۽ پاڻيءَ ۾ ايتري ته ڪشش رهي آهي، جو هتي ڪئين قافلا آيا، آخرڪار اُهي ڪجهه عرصي کانپوءِ سنڌو ماٿريءَ جي سڀيتا ۾ ائين ضم ٿي ويا، جيئن کير ۾ کنڊ ملي هڪ ٿي ويندي آهي. ڇو ته هي سنڌ ڌرتي سنت مهاتمائن، يوڳي پُرشن ۽ صوفي ساڌو سنتن جي ڌرتي رهي آهي. هتي ڪيترائي سچا سنت مهاتما ۽ اوتاري پُرش جنم وٺي چُڪا آهن. اهڙي ئي هڪ يوڳي پورڻ سنت شري جئرام داس صاحب جن، تعلقه ڏيپلو ضلع ٿرپارڪر جي ڳوٺ ٻٽڙي ۾ شري ڀيمارام درڙو جي گهر، اٽڪل سال 1891ع ۾ جنم ورتو. سندس ماتا ٿهارو ذات ڪڏيچه ويٺل ڳوٺ ويڙهار تعلقه ڏيپلو جي ڌي هئي. ڀڳت صاحب جن جي اڃا ٻال اوستا هئي ته سندن پتا صاحب جن هن فاني سنسار کي ڇڏي سرڳواس پڌاريا. اڃا ڪجهه وقت گذريو ئي ڪونه ته سندس اڪيلي ڀيڻ به هن جھان مان موڪلائي ڪري ويئي. انهن ڦرندڙ گهرندڙ حالتن مٿن اهڙو اثر ڪيو، جنهن سان سندس اُهي ويچار اُتپن ٿيا ته هي سنسار فاني مسافر خانو آهي. هن مرتيو لوڪ ۾ ڪو اهڙو ڪرم ڪجي، جنهن سان جنم مرڻ جو ڦيرو ڪٽجي وڃي. ڇو ته انهي حياتيءَ ۾ هن دنيا کي بلڪل ڀلائي، ڀڳوان جي ڀڄن ۾ پنهنجو پاڻ کي گذارجي، آخر هن فاني دنيا ۾ ايشور کان سواءِ ڪابه شيءِ رهڻ واري نه آهي. ايئن ٿيندي ڀڳوان جي ڀڳتيءَ جو ويراڳ لڳو. پهريائين سندن ڳوٺ جي ڀر ۾ هڪ ”سرو“ نالي شهر هوندو هو، جتي هڪ ٽڪاڻو هو، جتي پرماتما جي ڀڳتي ڪرڻ لڳا. پر پوءِ ترت وري ٽنڊي جان محمد هليا ويا، جتي هنس نرواڻ نالي مشهور آشرم هو، اُتي اڳ ۾ به ڪيترائي سوين ٻالجتي برهمچاري تياڳي، ساڌو سنت رهندا هُئا، اُتي سنت مهاراج پرمانند صاحب هنس نرواڻي جي چرڻن ۾ ڀڳت جئرامداس صاحب شيش نماڻي کان گُرنام ورتائون. سندن گُرو صاحب هندو پاڪ جي ورهاست بعد ڀارت هليا ويا. مهاراج سوامي هنس صاحب ٻالجتي، تياڳي يوگيراج سڌ ساڌو هئا. جنهن جي نالي هنس نرواڻ پنٿ قائم آهي. جنهن جا شيوڪ اُنهي کي تسليم ڪرڻ وارا پوئلڳ مڃڻ وارا هندو، سنڌ ۾ ڪيترائي سوين، هزارين ساڌو موجود آهي. اهو آشرم ورهاست هندو پاڪ کان اڳ ۾ قائم هو، ۽ هاڻي اُنهي هنڌ تي سوامي هنس صاحب جي ورسي ملهائي ويندي آهي. جتي ”صدقي“ (مڃڻ وارا) انهي جي ياد ۾ اُنهي ڏينهن ايشور ڪيرتن ڪري ڦل حاصل ڪندا آهن. اُتي ڀڳت جئرامداس صاحب ڪجهه سال رهي، ڪافي ڪجهه ڀڳتي جو رستو حاصل ڪيو، پوءِ ڪجهه سال ٿر جي شهر مٺيءَ ۾ رهڻ ٿيو. اُتي پنڊت مهراج سوامي مولشنڪر صاحب کان پهرين کان ستين تائين سنسڪرت جي تعليم حاصل ڪيائون. سندس اعليٰ ذهنيت جي ڪري سوين شاگردن ۾ اول پوزيشن حاصل ڪئي. بعد ۾ ناناڻن جي ڳوٺ ويڙهار آيا جتي مامي شري ٺارو مل زمين ۾ ”ڀؤنرو“ (معنيٰ زمين جي اندر ڏهه ٻارنهن فوٽ اونهو يوڳ آستان ٺاهيو ويندو آهي، جنهن کي ڀؤنرو چيو وڃي ٿو.) ٺهرائي ڏنو. انهي ڀؤنري ۾ ٽي سال رهي يوڳ ساڌنا ڪئي. انهيءَ طويل عرصي دوران گهربل شيوا سندس مامي ڪئي، جنهن جو کيس ايشور به ڦل سٺو ڏنو. انهي وقت سندس مامي شري ٺارو مل پڇيو ته، ڀڳت صاحب توهان ڀؤنري ۾ ٽي سال رهي يوگ ڪيو هو، جنهن مان ڪجهه ته اسان کي به ٻڌايو ته اوهان ڇا حاصل ڪيو؟ ڀڳت چيو ته مون يوڳ ساڌنا منتر يوگ، اسٽانگ يوگ، ليه يوڳ، راج يوڳ ريچڪ، پورڪ ۽ ڪنڀڪ وغيره جو به ويچار ڪيو آهي. ڀڳت صاحب جڏهن ڀؤنري مان نڪتا ته وار بلڪل اڇا ٿي ويا هئا، پر وري بعد ۾ ساڳيا وار ڪارا ٿي ويا. يوگ پورو ڪرڻ کانپوءِ سنت جن پاڻ ڳوٺ ۾ هندي، سنڌي تعليم ڏيڻ لاءِ پوري ڳوٺ کي توجهه ڏيارڻ لاءِ پرچار چالو ڪيائون، جنهن سان گڏوگڏ ڀڳتي پرچار ۾ وشنو ڌرم پالڻ، ڪيرتن ڀڳتي وغيره جي انگن جو به پرچار ڪيائون، جنهن جو ڳوٺ ته سٺو اثر پيو. انهي وقت ڳوٺ جي سندن جاتيءَ ۾ ڪوبه پڙهيل نه هو، تنهنڪري شروعاتي تعليم ڏيارڻ لاءِ پنهنجو پاڻ کي ڳوٺ لاءِ هڪ سال جي عرصي تائين وقف ڪيائون. پهريائين سندن مامي شري ٺارو مل جي پُٽن کي تعليم ڏيڻ لاءِ ڪافي ڪجهه گيان رُوپي سکيائون ۽ سمجهاڻيون ڏنائون، تمام گهڻو تعاون ۽ همدردي ڪري پرائمري تعليم کان وڌيڪ اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ نيڪ مشورا ڏنائون. جنهن ۾ ايشور چاهيو ته اُهي به سٺي تعليم حاصل ڪري ويا. اهڙي طرح آهستي آهستي پوري ڳوٺ تي تعليم جو پورو اثر ٿيو. اڄڪلهه ڳوٺ ۾ تعليم يافته ماڻهن جي اڪثريت عام آهي. ٿر ۾ گهڻي کان گهڻا پڙهيل ويڙهار ڳوٺ ۾ آهن. ڀڳت صاحب جن کي درويشن بزرگن ۽ فقيرن جي صحبت ۾ رهڻ جو ڏاڍو شوق هوندو هو، تنهنڪري انهن بزرگن جي تلاش ۾ هُن وري به هندستان ياترا لاءِ تياري ڪئي. ڀڳت صاحب جڏهن ويڙهار کان هندستان ياترا تي ويا تڏهن هيٺين هنڌن جھڙوڪ هري دوئار، گنگاجي، ڀيمگوڙو، وشنو مندر، رُشي ڪيس، آبوراج، لکي تلاءَ کان ٿي گجرات ڪاٺياواڙ، جُهوناڳڙهه، گرنار وغيره هندن تي ويا. اُتان کان ڪجهه وقت کان پوءِ پنهجي اباڻي وطن موٽيا، جتي سندس مامي شري ٺارو مل سان ويڙهاڙ ۾ ٻيهر ملاقات ڪئي، جنهن ۾ ڀڳت صاحب سان سٺي گيان چرچا ٿي. پاڻ پهرين ٻال جتي، تياڳي ۽ برهم چاري ساڌو ٿي رهڻ ٿي چاهيو پر سندن مامي کين سمجهايو ته گرهستي ڀڳتي اتم آهي، اهڙي طرح سنسار ۾ رهي ٻئي ڪرم سڦل ٿي سگهن ٿا، پوءِ پاڻ شادي لاءِ آماده ٿيا. اهڙي طرح سان ڀڳت صاحب گرهست آشرم ڌارڻ ڪيو. پاڻ شادي شريمتي هستو ڌييءَ لالو مل، ذات پنهون، ڳوٺ ڪئورل، تعلقه ڏيپلي مان ڪئي جنهن مان کيس اولاد هڪ پٽ نٿورام آهي، جو پرائمري ماستريءَ، تان رٽائر ٿي، هاڻي حڪمت جو ڪم ڪري رهيو آهي. سٺو حڪيم آهي جنهن جي ونساوري ۾ اڄ به سندس پُٽ پوٽا انهي جي دعا سان سُکيا ۽ خوش آهن. ڀڳت صاحب جن جا ٻالاپڻ کان وٺي سندس لکشڻ اُتم ۽ سداچاري هوندا هئا. سندس شيوڪ گُرنام جپڻ وارا ايشور جي ڪيرتن ڀڳتي ڪرڻ وارا، اڄ به سندس پنهنجي ٿر علائقي ۾ يا انهي کان علاوه وڌيڪ هئا. سنڌ ۾ ملندا، پاڻ پنهنجي زندگي دوران پنهنجي رس ڀريل گيان چرچا سان هر عام ماڻهو کي متاثر ڪيو. اباڻي رهائشي علائقي يا ڏوراهين هنڌن تي سندس تعريف جو مثال پاڻ هئا. سنت مهاتمائن يا عام ماڻهن سان ميل جول، ستسنگ بنا ڀيد ڀاءُ جي هوندو هو. ڪيرتن ڀڳتيءَ ۾ کانئس ماڻهو گيان رس حاصل ڪندا هئا، جيڪو سڀئي هڪ ويراڳ جي لئه (ڌُن) ۾ مگهن رهجي ويندا هئا. ڀڳت صاحب جن آخر ۾ گرهست آشرم ڌاري ڳوٺ ويڙهار ۾ رهيا. جتي ڀر ۾ شهر ڏيپلو آهي، اُتي شريمان سنت مهاتما ٻاليجتي، تياڳي راما ٻائي صاحب، هنس نرواڻي پڇمائي پير آشرم ۾ رهندا هُئا. جنهن جو ڀڳت صاحب جو پاڻ تمام گهڻو ستسنگ ڪٿا ڪيرتن نيم ڌرمن ۾ هڪٻئي وٽ اچڻ وڃڻ هو. جيڪو هينئر ٻائي صاحب جن سرڳواسي پڌاريا آهن، ۽ پويان ڀڳت صاحب جن جو شيشه (شيوڪ) نالي سنت چيلارام، جيڪو به ٻاليتي برهمچاري تياڳي آهي، جنهن کي به ڌنڪار هجي پنهنجو پاڻ کي ايشور نام جي ناتي تياڳي ٿي نڀائي رهيو آهي، جيڪو اڄڪلهه پڇمائي پير آشرم ڏيپلو ۾ جتي ٻائي صاحب رهندا هئا. اُتي مندر جي ٻهاري ڪڍي، هڪ فخريه ناز شيوا سمجهي، اهڙي طرح سان اعليٰ شيوا ڀڳتيءَ جي ڌُن ۾ مگهن آهي. انهيءَ هنڌ تي رهڻ لاءِ ٻائي صاحب جن آگيا ڏيئي ويا آهن. جنهنجي شيوا ۾ وچن جو پالن ڪري رهيو آهي. شري ڀڳت جئرامداس صاحب جڏهن ڪبير صاحب، گورک ناٿ صاحب، پرمانند صاحب جي ڀڄنن جو ستسنگ جي وچ ۾ ويهي، جڏهن کولي گيان ٻڌائيندا هئا، ته دنگ رهجي ويندو هو. اُتي ٻڌندڙ پريمي اُنهي گيان ڀريل گفتار سان ويراڳي روپ ۾ مگهن ٿي ويندا آهن. ڀڳت صاحب جن ڪال ڪروڌ کي اهڙو ته ختم ڪيو، جيڪو سندس شيرين زبان سان هڪ دفعو ملندو هو ته اهو کانئس ڏاڍو متاثر ٿيندو هو. اسان جي ڳوٺ ويڙهار ۾ هريجن ڪالوني اسڪول منظور ٿيو، تڏهن انهيءَ وقت ڀڳت صاحب جن چيو ته اها اسڪول جي جاءِ منهنجي ڀؤنري واري هنڌ ٺاهيو ته اهو اسڪول ڏينهون ڏينهن وڌندو ويندو. ڇاڪاڻ ته ڀؤنري واري جڳهه هڪ يوگ آستان واري زمين هئي. هاڻي واقعي اهو اسڪول پرائمري مان برانچ مڊل ۽ انهي مان فُل مڊل تائين پهچي ويو آهي. اُميد ته اهڙن سنتن جي دُعا سان هاءِ اسڪول جي صورت ۾ بدلجي ويندو. سنت جن جو پنهنجو رهائشي ڳوٺ اڄڪلهه پورو تعليم سان سجايل آهي. ڀڳت صاحب پنهنجي شاعريءَ ۾ ڇند سندس ۽ ڀڄن وغيره چيا آهن، جيڪي سندس جِيوَن جرنند ڪتاب ۾ ڏنا ويا آهن. جڏهن آخر ۾ ڀڳت صاحب جن گرهستي آشرم ڌارڻ ڪيو، تڏهن سنسار ۾ رهي ڪجهه فني تعليم حاصل ڪئي. 1. جوتش ٽپڻي ۾ وڏن مهاراج پنڊتن ۾ شامل ٿيندا هئا. 2. آير ويدڪ طب و حڪمت ۾ به سُٺي مهارت رکندا هئا. جيڪو فن پيشه هيو جنهن کي گورنمينٽ پاڪستان تسليم ڪري رجسٽرڊ ڪيو. اهڙي طرح سان هڪ سئو سالن جي ڄمار ۾، تيرهين جون 1990ع پرهه باک ڦٽيءَ جو ساڍي 5 وڳي هن فاني سنسار کان موڪلائي، پنهنجي حقيقي مالڪ سان وڃي مليا. هر سال ورسي ڪري ملهائي ويندي ته ياد تازي رهندي، ۽ پونئين لاءِ به هڪ سٺو سبق رهندو. ٻيا به انهي طرح ايشور ڀڳتي ڪري پنهنجي پاڻ کي مُڪت ڪن. ڌنڪار هجي انهن سنتن کي. ايشور اهڙا سنت هن ڀوميءَ تي پيدا ڪري ته جيئن ايشور ڀڳتيءَ جي پرچار سان، پنهنجي گيان چرچا جي پريم رس ۾ انهي پريما ڀڳتيءَ جي ”ديپ“ سان ٻين کي عام روشن ڪن.