ڏيپو ميگھواڙ

(ڏيپلو شهر کي اڏيندڙ) مَن مري، مايا مري، مَر مَر جائي سَرِير، آسا ترشنا ڪڀوئي نه مَري، ڪهه گيا داس ڪبير. (ڪبير) ڏيپئو ميگهواڙ نُک جو واڻيون هو، جيڪو ميرن جي بادشاهيءَ کان اڳ ڪلهوڙن واري دؤر ۾، جتي هن وقت ڏيپلو شهر آهي، اُتي ڏيپو ميگهواڙ جو ننڍڙو ڳوٺ آباد هو. جتي سندس 14 قبولي ٻنيون هيون، جنهن ۾ خاص ونگڙيو، جتي هينئر رينجرس ڪئمپ آهي. ڊاڀي ڏيپلي کان اوڀر پارڪر رستي تي سومراسر لڳ ڇڇي جا، شهر جي ڏکڻ آهي، راڻيويرو شهر جي اتر طرف آهي. شهر ڏيپلو، جتي هن وقت اسپتال، انسپيڪشن بنگلو آهي، اُتي واڙي واري ٻني هئي ۽ وڌيڪ ٽي ٻنيون هُيون، جتي هينئر ڏيپلو شهر ٻڌل آهي. ڏيپلي شهر ٻڌجڻ کانپوءِ، ڏيپي جي پريوار جا واڻيا ميگهواڙ لڏي ڳوٺ ڏاڀڙي اچي رهيا. پوءِ ڏيڙو ۽ لسيو ڳوٺ ۾ آباد ٿيا، جتي اڄ به آباد آهن. محمد عثمان ”اديب“ جي لکيل ڏيپلي جي تاريخ موجب ڏيپي ميگهواڙ جو ننڍڙو ڳوٺڙو 1800ع کان اڳ ڪلهوڙن جي دؤر جو آهي. سال 1800ع ماڻڪاڻي مير ٺارو خان، ڪڇ جي راءِ جي ميري اک کان بچڻ لاءِ گڍ ٺهرائڻ لاءِ، سائيٽ ڏيپي ميگهواڙ جي ڳوٺ واري هنڌ کي موزون سمجهيو. گڍ هينئر جتي مختيارڪار جي آفيس آهي، انهيءَ هنڌ تي ڪچو گڍ تعمير ڪرايو. جڏهن تيار ٿيو ته اُن کي ڏسڻ لاءِ ۽ اُتي سپاهه رهائڻ لاءِ، مير ٺارو خان خود ڳوٺ ويڙهار وٽ منزل انداز ٿيو. انهيءَ وقت ڪڇ کان لڏي آيل ميمڻ، جيڪي جگهاري ڳوٺ ۾ رهندا هئا، انهن وفد ڪري مير صاحب کي عرض ڪيو، ته اسان واپاري قبيلي جا ماڻهو آهيون. هن وقت ٻهراڙي ۾ ٺڪرن جي رحم ۽ ڪرم تي رهون ٿا، ۽ اُهي وقت به وقت اسان کي ستائيندا رهندا آهن، ۽ ناجائز چندا ۽ ٻيا لوازمات مڙهين ٿا. انهيءَ تي مير صاحب صلاح ڏني ته توهان لڏي سندس ٺهرايل گڍ جي ڀرسان بازار ٺاهي، ۽ پنهنجا گهر اڏي رهو. پوءِ سڀ ميمڻ، ڪلر ۽ لنگها، جيڪي ڪڇ مان گڏ آيا هئا، جگهاري مان لڏي اچي ڏيپلي ۾ رهيا. مير صاحب پوءِ ڏيپي ميگهواڙ جون ٻنيون رد ڪري، اُهي شهر لاءِ ڏنيون ويون. پوءِ آهستي آهستي ويڙيجهپ ۽ کاروڙو ۾ رهندڙ ميمڻ ۽ ٻيا ڪامي ڪاسبي قبيلا، ميمڻن سان گڏ لڏي اچي شهر ۾ آباد ٿيا، جتي هينئر هڪ وڏو شهر آهي. پراڻن ۽ وڏن ماڻهن جي ٻڌل ڳالهين موجب، چون ٿا ته ٽالپرن مٿين گڊ تي شير ڪوٽ يا ٻيو ڪو نالو رکڻ چاهيو پي، پر ڏيپي ميگهواڙ، جنهن جو اڳي ئي اهو ننڍڙو ڳوٺ هو، جنهن جون ست ٻنيون خارج ٿي شهر جي حوالي ٿيون، سو ڏيپو ميگهواڙ ڪجهه سلجهيل ماڻهن سان گڏجي مير صاحب جي درٻار ۾ آيو ۽ عرض ڪيائين، ته سائين مون غريب جون ست ٻنيون خارج ٿي وييون آهن. تنهن تي مير صاحب ڀر پاسي ٻيون ست ٻنيون ڏيڻ جي آڇ ڪئي. پر ڏيپي ميگهواڙ عرض ڪيو ته سائين منهنجو اولاد ڪونهي، مون کي ڪنهن به ٻنيءَ جي ضرورت نه آهي، صرف شهر جو نالو سندس نالي پويان رکيو وڃي، ڇاڪاڻ ته هو بي اولاد آهي انهيءَ ڪري پنهنجو نالو قائم رکڻ چاهي ٿو. مير صاحب سندس اهو عرض قبول ڪيو، ۽ پوءِ شهر جو نالو ڏيپلو سڏجڻ لڳو. ديپ هندي لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ڏيئو. ديپ بگڙجي ڏيپ ٿي ويو. اڳين زماني ۾ ننڍو نالو سڏيندا هئا. پويان ”يو“ لڳائيندا هئا. تنهن ڪري ڏيپ مان ڏيپيو ٿي پيو. ڪڇ ۾ ننڍو نالو ڪرڻ لاءِ پويان لو لڳايو ويندو آهي، جيئن حبيب مان حبلو، ممون مان مملو، آمون مان آملو چوندا هئا. اهڙيءَ طرح ڏيپيو مان ڏيپلو سڏيندا هئا. انهيءَ پويان هن شهر کي ڏيپلو سڏيو ويو. ٻئي ڳالهه هيءَ به آهي ته شاهه ڀٽائي صاحب جن جو بيت آهي: ”پهرين ويندس لوءِ، پوءِ مر پڄنم ڏينهڙا.“ لوءِ معنيٰ ڳوٺ، اهڙيءَ طرح ڏيپ+لو ۽ معنيٰ ڏيپي جو ڳوٺ به ٿي سگهي ٿو. اهڙي نموني ٻيا به ڳوٺ آهن ٻٻرلو، ڀوريلو، ڄاريلو، ڍاڪلو، گابرلو وغيره. ڏيپي ميگهواڙ جي قبر موجوده ٿاڻي مختيارڪار آفيس جي ديوار اندر، دڙي تي بيٺل ڄار ۾ آهي، جيڪو نشان اڄ به موجود آهي ۽ هاڻي اُڊڙي ويل آهي. ڏيپي ميگهواڙ جو کوهه به اتر وٿاڻ ۾ هو، جيڪو هن وقت ڦٽي ويل آهي. ڏيپي جي قبر جي باري ۾، رائيچند راٺوڙ جي لکيل تاريخ ريگستان ڀاڳون پهريون جي چوٿين ڇاپي جي صفحي نمبر 194 ۾ ذڪر ڪيل آهي ته، ”ڏيپي جي قبر موجوده تعلقه آفيس جي ايوان ۾ آهي. جتي اڳي ڪچو قلعو هو، جو هاڻي ڊهي ويو آهي. پر اهڙو ڪوبه رڪارڊ آفيس ۾ موجود نه آهي. سڀ رڪارڊ وغيره ڪڇ ڀڄ ۾ آهي، جو ڍل وغيره اُتي جمع ڪرائي ويندي هئي. بهرحال هيءُ شهر ڏيپي جي نالي پٺيان ڏيپلي سان سڏجي پيو. ديپ+لو روشنائيءَ وارو ڳوٺ. اهو نالو معنوي لحاظ کان تمام سٺو آهي، لفظي معنيٰ سوجهري وارو، علم وارو، سدائين روشنائيءَ وانگر چمڪندڙ، عقل، فهم ۽ فراست ۾ چمڪندڙ، ٻهڪندڙ ۽ ڏيئي وانگر روشن، ۽ انشاءَالله سدائين چمڪندو رهندو.“ ڏيپي ميگهواڙ جي ڀومي ڪيترائي هيرا موتي جنم ڏنا آهن، جيڪي اڄ دنيا جي هر خطي ۾ چمڪندا نظر اچن ٿا. ڏيپلي شهر جا 300 ڊاڪٽر ۽ 200 انجنيئر هن وقت ڪم ڪري رهيا آهن. سنڌ جو ٻيو نمبر پڙهيل لکيل ماڻهن جو شهر آهي. پهريون پاٽ شريف ۽ ٻيو نمبر ڏيپلو. مشهور اديب محمد عثمان ڏيپلائي هن ڌرتيءَ تي جنم ورتو، جنهن جا 150 ڪتاب لکيل آهن. انهي کان سواءِ شهر جا معزز ماڻهو حاجي ابوطالب، ڊاڪٽر حاميد، قاضي احمد، غلام حسين طاهراڻي، قاضي علي محمد، حاجي غلام محمد لاٽ، حاجي محمد رمضان، غلام محمد مخدوم، محمد عثمان مجاهد، ڊاڪٽرن ۾ ڊاڪٽر محمد صالح، ڊاڪٽر محمد سڄڻ صاحب، ڊاڪٽر حاجي شفيع محمد، ڊاڪٽر نظير ميمڻ دل جو اسپيشلسٽ، ڊاڪٽر انور صديقاڻي ۽ ٻيا ڪيترائي مشهور ڊاڪٽر آهن. استادن ۾ سائين صاحبڏنو، سائين حاجي ڀليڏنو، محمد عثمان صديقاڻي، محمد عثمان کٽي صاحب، مولوي حاجي محمد عمر جوڻيجو صاحب مشهور رهيا آهن، ۽ شهر کي تعمير ڪندڙ مهان رازا شري ٺارو مل ڌاراڻي، لڌارام ڌاراڻي، سومجي ولاسائي، نانڪ ٻڙهيو، انهن سڄي شهر جون جايون تعمير ڪيون، جي 100 سالن جو جايون اڄ ڏينهن تائين آباد آهن. 1856ع ۾ ايس. رئڪس مئجسٽريٽ مقرر ٿيو، جنهن پنهنجي ڪتاب ٿر ۽ پارڪر جي احوال ۾، ان وقت تعلقو هو، هتي اهو به ضروري لکڻ آهي، ته 1855ع ۾ سنڌ جي ڪمشنر، ٿر ۽ پارڪر ۾ ٽي اسڪول منظور ڪيا. هڪ ننگرپارڪر، اسلام ڪوٽ ۾، ۽ مٺيءَ ۾ ٿيو. جن لاءِ استاد احمد آباد مان آندا ويا. ٻئي سال هر هڪ جاءِ تي اسڪول جي مناسبت سان ڪمرن جوڙڻ جو بندوبست ڪيو ويو. ان وقت اسڪولن جي داخلا هن ريت هئي: ننگرپارڪر 101 شاگرد، اسلام ڪوٽ 34 شاگرد ۽ مٺي 35 شاگرد. انهيءَ وقت گهر گهڻو ڪري ڪچا هوندا هئا. ڏيپلي ۾ 122 پڪا گهر، مٺيءَ ۾ 266 پڪا گهر ۽ اسلام ڪوٽ ۾ 50 پڪا گهر هُئا، باقي سڀ ڪچا گهر هئا. سنه 1860ع کان 1873ع تائين ليفٽيننٽ ڪرنل تروٽ، ٿر ۾ امن امان قائم ڪرڻ لاءِ پوليٽيڪل سپرنٽينڊنٽ ٿي رهيو، ۽ 1873ع تائين رهيو. ان بعد ليفٽيننٽ ڪرنل آر. آءِ. ڪرافورڊ آيو، جو 12 سال ضلع جو سربراهه رهيو. ان جي بعد واٽسن آيو جو هڪ سال رهيو، ان کانپوءِ ڊاڪٽر پالن آيو جنهن مٺي، ڇاڇرو، ڏيپلو ۽ ننگرپارڪر ۾ پالن بازارون ٺهرايون، جي هاڻي ڊهي ويون آهن. اهڙي پالن بازار ڏيپلي ۾ به هئي. اسان جا وڏڙا ٻڌائيندا هئا ته اها پالن بازار، هن وقت ڊاڪٽر ڪمال جي گهر کان اولهه طرف ويندڙ صديقاڻي روڊ تي واقع هئي.

شخصيتون ۽ خاڪا

ميگهه ونس مالها (ڀاڱو پهريون)