ڊاڪٽر ٿانوَرداس ڏانواڻي

(1942-7-1 کان 2009-12-25) گوندر گذاريم ڪاپڙي، پڌر وڃن نه پاڻ، تن آيل آديسين جي، رئان ڪاڻ رهاڻ، هت نه پسجن هاڻ، ويا ويراڳي نڪري. سماجي شيوڪ، سرڳواسي ڊاڪٽر ٿانوَرداس جو جنم، هڪ غريب گهراڻي جي ڀڳت ڏانو مل ڀڍو، ڳوٺ سِهائو جي گهر، تاريخ 1942-7-01 ۾ ٿيو. سندس ماتا جو نالو اوما گوهيل آهي. پاڻ شادي شري مورو مل سنجوٽ، شهر ٽنڊو باگو جي سُپتري ٻايا سان ڪئي. جنهن مان کيس 4 نياڻيون ۽ 3 پُٽ آهن. 1. جئه پرڪاش مليريا انسپيڪٽر آهي. 2. جئه جئه ساٿي پرائيويٽ ڌنڌو ڪري پيو ۽ 3. چمن لال، جيڪو ميڊيڪل پريڪٽس ڪري رهيو آهي. سندس پتا ڏانو مل انتهائي سادو، سنت ۽ گياني پُرش هو. ڊاڪٽر ٿانور داس جي پيدا ٿيڻ کان تُرت پوءِ سندس ماتا سرڳواس ٿي ويئي. تنهنڪري پهريائين سندس پتا کيس پڙهائي وڏو ڪري پوءِ ٻي شادي ڪيائين. سرڳيه ڊاڪٽر ٿانور داس پرائمري تعليم مقامي اسڪول مان ورتي، ۽ مئٽرڪ جو امتحان هاءِ اسڪول ٽنڊوباگو مان پاس ڪيائين. شاگردي واري دؤر ۾ سياست ۾ سرگرم رهيو، جنهن سبب کيس ٽن سالن لاءِ رسٽيڪيٽ به ڪيو ويو. اُن بعد حيدرآباد مان B.A ڪرڻ بعد Law ڪاليج حيدرآباد مان LLB به ڪيائين، ۽ ڪافي عرصو وڪالت ڪرڻ کانپوءِ ميڊيڪل ڏانهن لاڙو ڪيائين. ميڊيڪل جون اُن وقت سيٽون گهٽ هونديون هيون، ۽ غربت سبب سليڪشن ڪونه ٿي سگهي. جنهن بعد هوميوپيٿڪ جو ڪورس ڪيائين ۽ ٿوري ئي عرصي ۾ ميڊيڪل ٽيڪنيشن جو ڪورس به مڪمل ڪيائين اُن وقت پاڻ اسٽوڊنٽ ميڊيڪل تنظيم جو اڳواڻ به رهيو، بعد ۾ پاڻ ڊاڪٽر مائيڪل سان گڏجي، جيڪو سندس استاد به ٿي رهيو هو، ڪلينڪ هلايائون، جيڪا سندس آخرتائين ڊاڪٽر مائيڪل جي فوتگي بعد به جاري رهي. ٿانوَر داس جي والد جي ٻي شاديءَ مان کيس ٻه ڀائر ٿيا، جن ۾ وڏو ڀورو مل ۽ ٻيو لالچند، پاڻ سياسي ۽ سماجي سرگرميون ڪرڻ سان گڏوگڏ پنهنجي ڀائرن جي والد وانگر پرورش ڪيائين. ان وقت ننڍا ڀائر ڀورو مل ڏهه سال ۽ لالچند چار سال جا هُئا، ته سندس پتا سرڳواس ٿي ويا. بعد ۾ ڀائرن کي محنت ۽ شفقت سان پڙهائي، انهن کي گورنمينٽ ۾ نوڪريون وٺي ڏنيون، ۽ گڏوگڏ سندن شاديون به ڪرايون 1996ع ۾ سندس ڀاءُ ڀورو مل جا گڙدا فيل ٿيڻ سبب موڪلائي ويو، جنهن جو کيس وڏو صدمو رسيو. ڊاڪٽر ٿانور داس پوءِ ڳوٺ سِهائو تعلقي ٽنڊي باگي مان لڏي، ڏيئي شهر لڳ ڳوٺ شادي جماليءَ ۾ رهائش اختيار ڪئي. اخبارن جي نمائدي طور مختلف رسالن ۾، مضمون سنڌي هندن سان ٿيندڙ زيادتين، جبري پورهيي سميت مختلف موضوئن تي لکڻ تي، کيس سٺي موٽ ملندي رهي. ڪجهه عرصي بعد سندس ملاقات پيپلز پارٽيءَ جي قائد ذوالفقار علي ڀٽو صاحب سان ٿي، جنهن سندس آجياڻي تقرير مان سندس عقلمنديءَ ۽ ڏاهپ کي سارهائيندي، پنهنجي پارٽيءَ ۾ سليڪٽ ڪيو، جو اهو وقت سندس زندگيءَ جو خوشگوار لمحو هو. پاڻ ذوالفقار علي ڀٽو صاحب کي سياسي مُرشد سمجهندا هئا. کيس وڏي آس هوندي هُئي جيڪا آس پوري ٿيڻ سان گڏوگڏ هڪ اميد جي ڪرن پيئدا ٿي. ان کانپوءِ ڊاڪٽر ٿانوَر داس حيدرآباد راڻي باغ جي لکين ماڻهن جي جلسي عام ۾، پنهنجي خطاب دوران ڀٽي صاحب سان مخاطب ٿيندي اهو مطالبو ڪيو، ته اسان هندن جي هڪ غريب جاتي ”سامي“، جيڪي پاڪستان جا اوترائي شهري آهن، پر افسوس آهي جو هنن کي ملڪ جي شناخت ئي نه ٿي ڏني وڃي. جنهن تي ڀٽي صاحب سندس تقرير دوران فورن گُهر پوري ڪئي. پاڻ ڪانڀو فقير (جيڪو ان وقت سامين جو سردار هو) کي گڏ وٺي ويا هُئا، ۽ اسٽيج تي گهرائي، اهو مطالبو مڃرايو ۽ سامي جاتيءَ کي پاڪستان جي شناخت ملي. ان کانپوءِ ڊاڪٽر ٿانوَرداس هڪ پروگرام ۾ پاڻ، ڀٽي صاحب کي چانديءَ جي تلوار تحفي طور ڏنائون. جنهن ملاقات ۾ ڀٽو صاحب ايترو ته متاثر ٿيو، جو کيس صلاحڪار طور مقرر ڪرڻ جو فيصلو ڪيائون، پر افسوس ته اُن وقت جي حاسد اقليتي ميمبرن اهو اعتراض ورايو، ته توهان جنهن شخص کي صلاحڪار مقرر ڪيو پيا، اهو تمام غريب آهي ۽ گڏوگڏ سندس ڳوٺ ۾ وڃڻ لاءِ ڪوبه سٺو روڊ نه آهي. لائيٽ جو ڪوبه انتظام به نه آهي. ڪا بهتر آفيس به نه آهي. توهان جا ڪروڙين روپيا سندس سهوليتون پوريون ڪرڻ ۾ لڳي ويندا، ۽ پوءِ مختلف ڳالهيون ٿيون، جنهن بعد ذوالفقار علي ڀٽي صاحب اُن کي سروس لاءِ آڇ ڪئي، پر پاڻ انڪار ڪري هڪ سماجي ورڪر ۽ پنهنجي پارٽيءَ جو وفادار ڪارڪن رهڻ پسند ڪيو، ۽ گڏوگڏ پنهنجي جاتيءَ لاءِ هر ست سنگ پروگرام ۽ عام جلسن ۾، پنهنجين تقريرن ذريعي ماڻهن ۾ جاگرتا پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا رهيا. پاڻ پهريون ڀيرو اقليت، خاص ڪري شيڊيول ڪاسٽ سان ٿيندڙ ڇوت ڇات، اوچ نيچ، ڀيد ڀاءَ، ظلم ۽ ڏاڍاين، منافقتن، روزگار ۽ نياڻين کي زوري مسلمان ڪرڻ وارن عملن خلاف جناب چيف جسٽس آف پاڪستان کي اپيلون داخل ڪرايون، ۽ اهڙو هڪ بوڪليٽ پوري جاتيءَ جي ماڻهن ۾ ورهايو، جيئن منجهس اُتساهه پيدا ٿيئي. ڊاڪٽر ٿانوَرداس قومي اسيمبلي (اقليت واري سيٽ) تان هڪ دفعو، ۽ صوبائي سيٽ تان ٻه دفعا اليڪشن به وڙهيو، جنهن ۾ کيس شڪست ملي. برادري مسئلو هجي، شهر ۽ شهرين جو مسئلو هجي، قوم جو مسئلو هجي، ڊاڪٽر ٿانوَرداس اُن به پيش پيش نه هجي، اهو ناممڪن آهي. پر جيئن ته سنڌي ماڻهو مشڪل وقت اچڻ تي قوم پرستن ڏانهن ڏسندا آهن، ۽ ووٽ وري وڏيري، سرمائيدار ۽ جاگيردار جي چوڻ تي يا کيس ڏيندا آهن. اهڙيءَ طرح اقليتي برادري به ڏکئي وقت ۾ ڊاڪٽر ٿانوَر کي ياد ڪندي آهي، ۽ ووٽ ڏيڻ وقت کيس وساري ويهندي آهي، تنهن ڪري اسان جي قوم پٺتي پيل آهي. پاڻ پاڪستان هندو شيڊيول ڪاسٽ سنڌ ايسوسيئيشن جا صدر رهيا، جنهن دوران اقليت جي بنيادي مسئلن کي ايوان جو موضوع بنايو، ۽ مينارٽي ڪميونٽي سنڌ جا ميمبر پڻ رهيا. سال 1988ع ۾ سندس ملاقات محترمه بينظير ڀُٽو صاحبه، ان وقت جي وزيراعظم سان ٿي، جنهن دوران غريب اقليتن کي نوڪريون ۽ مختلف اسڪيمون ڏيرايائون. سندس تعلقات سڄي ملڪ جي مهان شخصيتن، ڪامريڊ، ايڪٽو سياسي اڳواڻن، ذوالفقار علي ڀٽو، محترمه بينظير ڀٽو صاحبه، نواز شريف، عمران خان مير مرتضيٰ ڀٽو، ارباب غلام رحيم، فهميده ذوالفقار مرزا، سائين جي. ايم. سيد، رسول بخش پليجو سميت ٻين اهم سماجي ۽ سياسي ورڪرن سان رهيا. ڊاڪٽر ٿانوَرداس ڀلي پنهنجي ٻارن لاءِ ڪا پڪي بلڊنگ نه ٺهرائي ڏيئي سگهيا، پر هُن پنهنجي قوم جي تاريخ ۾ مستقل جاءِ ضرور ٺاهي آهي. ڊاڪٽر ٿانوَرداس جو پيپلز پارٽي ۽ ڀٽي خاندان سان وفاداري ۽ محبت جو آخري مثال، جڏهن 29 ڊسمبر 2007ع تي محترمه جي شهادت دوران کيس به صدمي ۾ دل ۾ تڪليف ٿي، جو هو ٻن سالن بعد 25 ڊسمبر 2009ع شهادت کان اڳ جا پروگرام محترمه جي ڏسڻ دوران ۽ سندس سياسي مرشد جي وڇوڙي جو صدمو ۽ افسوس سبب تڪليف وڌي ويئي، ۽ آخر 25 ڊسمبر 2009ع شام 5 وڳي سندس زندگي جو ڏيئو هميشه لاءِ اُجهامي ويو، ۽ سندس پويتر آتما وڃي پرماتما سان ملي. پر سندس اولاد کي اهو افسوس ضرور ٿيو ته پارٽي اڳواڻ مان ڪير لڙي سندس تڏي تي نه آيا. سندس فرزند سندس ڏسيل واٽ تي اڄ به پنهنجي جاتي ۽ قوم جي هر خدمت سرانجام ڏيئي رهيو آهي. منهنجو ساهه سمونڊ ۽، لهر لهر ۾ تون، ڪڏهين نه ڀانيو مون، پري توکي پاڻ کان.

شخصيتون ۽ خاڪا

ميگهه ونس مالها (ڀاڱو پهريون)