ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻي

وڏا نه ڪري وڏائي، وڏا نه ٻولي ٻول، هيرا نه ڪهي مُک سي، ڪي لاک همارا مول. جڳ جو چرخو چلائيندڙ هستي، ڪنهن ڪنهن ميرڙي مٽيءَ جي مُٺ مان محبت ۽ مروت سان مالا مال اهڙا ته مٺڙا ماڻهو جوڙي جوان ڪندي آهي، جيڪي تنهن کان چوٽيءَ تائين سچا ۽ سون سريکا هوندا آهن. سندن رڳ رڳ ۾ انسان دوستي ۽ ماڻهپي جو رنگ رچيل هوندو آهي. مولانا جلال الدين رومي، هڪڙي ڀيري ڏينهن ڏٺي جو ڏيئو ٻاري، ”شهر جي گهٽين ۾ گهمي رهيو هو. ڪنهن پڇا ڪئي ته ”سائين ڏينهن ۾ ڏيئو ٻارڻ جو سبب مطلب ڪهڙو آهي!؟“ مولانا وراڻيو ته ”ٻاگهڙن جا منهن ڏسي ڏسي ڪڪ ٿي پيو آهيان. ڀري بازار ۾ ماڻهوءَ جي ڳولا پيو ڪريان“ سچ ته ستم ظريف زماني ۾ ماڻهو ملڻ ڏاڍو مهانگو آهي. جيڏانهن نيڻ نماڻبا ته ڍورن ڍڳن جي ڌڻ مان، ڪو هڪڙو ماڻهو مس ملندو. جنهن جي پُر رونق پيشانيءَ تي لفظ رقم هجن: ”اڪيلو آهيان آئون ماڻهو نئڙن جي ميڙ ۾!“ واقعي ڀٽائي گهوٽ کي به ”ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ منجهه اچي بوءِ بهار“ ايندي هئي. باقي ”اندر ڪارا ڪانءَ ٻاهر ٻوليون هنج جون“ جتي ڪٿي پيا ڪُتر ٿين. سو ماڻهو اُن کي چئبو آهي، جيڪو ماڻهپي سان مالا مال هجي، انسان ذات جو قدر ڪري هيڻن جو همدرد ٿيئي ۽ هڏ ڏوکي هجي. اهڙو ئي هڪ آدرشي انسان، ٿوهرن جي ديس ٿر سان واسطو رکندڙ، ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻي، جيڪو ٿر جي محڪوم ميگهواڙ برادريءَ سان تعلق رکندڙ، جنهن کي شيڊيول ڪاسٽ ۽ دلت سڏيو ويندو هو. ڊاڪٽر کي چٽي طرح ياد آهي ته ماڻهو انتهائي نفرت ۽ ڌِڪار وچان چوندا هئا ته، ”ڏسو سائين! هڪ ميگهواڙ جو پُٽ به ٿو پڙهي!“ ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻي ڳوٺ سڙهه جوڻيجا، يونين ڪائونسل جهرمريو تعلقه ڏيپلو ضلع ٿرپارڪر ۾ شري والم پٽ کنگهار، ذات گوهيل جي گهر، تاريخ 2 مارچ 1956ع ۾ جنم ورتو. سندس ماتا جو نالو آشا، ڌي ڪرڻو مل ذات پاتاريه ڳوٺ مٺڙيو سومرا تعلقه مٺيءَ جي هئي، جيڪا هڪ بيباڪ، نڍر ۽ سگهڙ ناري هئي. جيڪا ڀڳتيءَ سان پُر هئي، جنهن جي سکشا، محبت ۽ دعائن سان سونو نالي، هڪ آدرشي ۽ مهان پُرش، ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻي مشهور ٿيو. شري والم گوهيل کي چار پُٽ هُئا 1. پنهون مل 2. ڊاڪٽر سونو 3. سيولداس 4. انوڌر. وڏو ڀاءُ پنهون مل شادي بعد تُرت بلا جي ڏنگڻ سبب دم ڌڻي حوالي ڪيو. سيولداس مٺيءَ ۾ PST آهي ۽ انوڌر اسلام آباد ۾ نوڪري ڪري رهيو آهي. ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻيءَ جو جنم پنهنجي ناناڻن جي ڳوٺ، مٺڙيو سومرا ۾ ٿيو. پرائمري تعليم مٺڙيو سومرا مان پرائي، انگريزي تعليم مڊل تائين ڳوٺ کان چار ڪلو ميٽر پري، کالڻهار فقير جان محمد ۾ حاصل ڪئي. جتي روزانه 8 ڪلوميٽر اوٽ موٽ باهه کان وڌيڪ تتل واريءَ تان پنڌ ڪري، اڪيلو المست سرانجام ڏيندو رهيو. انهي وقت ڊاڪٽر سونو جي پڙهائيءَ جو ذمون سندس مامي، لالو مل جي حوالي هو. والدين اُن وقت اٽي اجهي ۾ لاچار هئا. ڪوبه روزگار سواءِ برسات تي کيتي باڙي کانسواءِ ڪوبه پيداوار يا آمدنيءَ جو ذريعو نه هو. ڊاڪٽر سونو ميٽرڪ جو امتحان هاءِ اسڪول مٺيءَ مان، سال 1974ع ۾ فرسٽ پوزيشن ۾ پاس ڪئي. انٽر لاءِ ٽنڊو ڄام يونيورسٽي ويو. پر وٽس هڪ هزار داخلا في جا نه هُئا. تنهنڪري اها في گڏ ڪرڻ لاءِ، ٽنڊو غلام عليءَ ۾ هڪ ذات جي خاصخيليءَ وٽ ڌوٻيءَ گهاٽ تي ڪپڙا ڌوئڻ لڳو. ڌوٻي کيس پنجاهه پيسه في ڪپڙي جا ڏيندو هو. اُتان ڪجهه سوَ گڏ ڪري ”ڪڻڪ جي گدام“ تي حمالي ڪيائين، پوءِ هو سيٺ ڪُندن لال وٽ 150 روپيه ماهوار پگهار تي منشي گيري ڪرڻ لڳو. اتان کان ٿي سيٺ هريرام وٽ مارڪو منشي، يعني ”گدام ۾ ٻورين تي نشان هڻڻ وارو“ مقرر ٿيو. هاڻي ايتري سخت محنت کانپوءِ هن وٽ هڪ هزار روپيه ڪٺا ٿي ويا، ۽ هو سڌو ٽنڊو ڄام يونيورسٽي (ان وقت ڪاليج هوندو هو) آيو، اُتي نور محمد سيال پرنسپال هو، جنهن ڇڙٻ ڏيندي کيس، ”چيو ته ڪاليج ۾ داخلا جو وقت ختم ٿي ويو آهي. هاڻ آيو آهين!“ پوءِ سوني چيو ته ”سائين! مون غريب وٽ داخلا في جا پيسه نه هُئا، مزوري ڪري هزار روپيه ڪٺا ڪري آيو آهيان، تنهنڪري دير ٿي ويئي آهي.“ انهيءَ تي نور محمد سيال کي ترس ۽ رحم آيو، هن کي فورن داخلا ڏني ۽ خرچيءَ لاءِ ڏيڍ سو روپيه پڻ هٿ ۾ ڏنائين، ۽ 80 روپيه ماهوار اسڪالرشپ به منظور ڪئي ويئي. هو پڙهندو به هو ۽ شام جو ٻارن کي ٽيوشن به پڙهائيندو هو. آخر ڪار ڊي. وي. ايم ٿي ويو. نوڪري به ملي ويئي. پر هن نوڪري نه ڪئي ۽ اڳتي پڙهڻ يعني ماسٽرس ڪرڻ جو ارادو ڪيو. ٽنڊو ڄام يونيورسٽيءَ جي وائيس چانسلر عبدالقادر انصاري هن کي ليڪچرار مقرر ڪيو. هاڻ هن وٽ پگهار به هو. هن جي پڙهائي به هلي پئي. ٻارن کي ٽيوشن پڙهائيندو هو ۽ شام جي وقت ۾ پرائيويٽ ڪلينڪ کولي. انهي کانسواءِ هن کي ڪيترن ئي پرائيويٽ ادارن پنهنجو ڪنسلٽنٽ ڪري مقرر ڪيو. ڊاڪٽر سونو 1982ع کان 1987ع تائين ليڪچرر Animal Repreluction Agriculture ڊپارٽمينٽ يونيورسٽي ٽنڊو ڄام ۾ نوڪري ڪئي، 93-1992ع ۾ فري ٽينس ڪنسلٽنٽ ايگرو لائيو اسٽاڪ حيدرآباد، ڪولمبيا لائيو اسٽاڪ ۽ ايگرو ڪلچرز فارمس ڪراچي، راجپوت ڊائري فارم ڪراچي، انصاري ڊائري فارم ٽنڊو ڄام ۽ جتوئي ڊائري فارمس ۾ ڪم ڪيو. انهي کانپوءِ انهي ۾ وڏي صنعت ڪار فاروق سومار کان ويندي نيبلي ڪمپني تائين، ۽ آصف زرداريءَ جي پرتم آباد جي ڪيٽل فارم کان ويندي نواز شريف جي رائيونڊ جي فارمن لاءِ ڪنسلٽنٽ ٿي رهيو. هو اڄ به دعويٰ سان چوي ٿو ته ڪوبه ڍور، چاليهه ڏينهن جو حامله هجي، ته هو رڳو هٿ هڻي بنا ڪنهن ٽيڪنيڪل جي اهو ٻڌائي سگهي ٿو، ته اهو ڍور حامله آهي يا نه. ان ۾ هو اڄ به وڏو ماهر آهي. هن 18 گريڊ ڪميشن جو امتحان ڏنو، پر پبلڪ سروس ڪميشن جي هڪ ٽيڪنيڪل آفيسر، اڍائي لک روپيه (سندس چوڻ موجب) رشوت وٺي ٻئي اُميدوار کي پاس ڪيو! ايڪيڊيمڪ ڪيريئر ۾ ٻه دفعا فرسٽ ڪلاس کڻڻ جي باوجود، کيس ائڊوانس سئلريءَ نه ڏني ويئي. ان تي هن کي ڏاڍو صدمون رسيو، ۽ 1987ع ۾ نوڪري تان استعفيٰ ڏيئي ڇڏي. جس کھیت سے دھکان کو میسر نہ ہو روئی، اس گوشہ گندم کو جلا دو۔ (اقبال) ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻي شادي 24 اپريل 1984ع ۾، شريمتي لڇمي، ڌي هڪ آدرشي استاد کيتارام، ذات سنجو ڳوٺ ڀوريلو، تعلقه ڇاڇرو سان ڪئي. شريمتي لڇمي هڪ سگهڙ ۽ پتي ورتا ناري آهي، جنهن ڊاڪٽر سونو سان زندگيءَ جي هر موڙ تي ساٿ ڏنو ۽ نڀايو. کيس اولاد هڪ نياڻي امرتا، جيڪا MBBS لمس ڄامشورو، لياقت يونيورسٽي آف ميڊيڪل سائنسز ۾ پڙهي پئي. هڪ پٽ امر شام، جيڪوBSC ايڪانامي، لمس لاهور يونيورسٽي آف مئنيجمينٽ سائنسز مان ڪري، هن وقت گرانٽ آفيسر Youth Initiative ڪراچيءَ ۾ آهي. ٻيو پٽ امر ديپ MBA ZABIST, ڪراچيءَ مان ڪئي، ۽ هن وقت Financial Rualyst آئي. ايس. بينڪ ڪراچيءَ ۾ ڪم ڪري رهيو آهي. ٽيون پٽ امر پريت BBA اقرا يونيورسٽي ڪراچيءَ ۾ پڙهي رهيو آهي. ڊاڪٽر سونو 1987ع کان 1992ع تائين پروجيڪٽ مئنيجر، عُقاب بريڊنگ فارمس لميٽيڊ اين انٽگريٽيڊ ايگرو ٽيڪنالاجي پروجيڪٽ ۾ ڪم ڪيو. 1993ع کان جون 1996ع تائين سينيئر پروگرام آفيسر، نيچرل ريسورس مئنيجمينٽ (NRM) سيڪٽر، نيشنل رورل سپورٽ پروگرام (NRSP) اسلام آباد ۾ ڪم ڪيو. جولاءِ 1996ع کان سيپٽمبر1998ع تائين پروجيڪٽ ڊائريڪٽر ٿرپارڪر رول ڊيولپمينٽ پروجيڪٽ Project of Save the Children (UK) ۾ ڪم ڪيو. 1 آڪٽوبر 1998ع کان مارچ 2013ع تائين چيف ايگزيڪيٽو آفيسر ٿرديپ رورل ڊيولپمينٽ پروگرام (TRDP) ٿرپارڪر سنڌ پاڪستان ۾ ڪم ڪيو. ڊاڪٽر سونو کي ٻهراڙين جي ترقياتي ڪمن ۾ ڪافي تجربو آهي ۽ هن ٿر، سنڌ، پنجاب ۽ بلوچستان ۾ ترقياتي منصوبن جي پروجيڪٽس ۾ ڪم ڪيو، ۽ ڪافي ڄاڻ حاصل ڪئي. هن اعزازي ڊائريڪٽر طور ڪافي تنظيمن جي منصوبن جي ڪم ڪيو، جنهن ۾ خاص ڪري مائڪرو فنانس نيٽ ورڪ، رورل سپورٽ پروگرام نيٽ ورڪ، پراونشل اسٽيئرنگ ڪاميٽي آن ڊينٽر لائيزيشن ائنڊ ڊيولپمينٽ پلان، ۽ ميمبر آف نيشنل ڪاميٽي آف مائڪرو فنانس سيٽ باءِ اسٽيٽ بينڪ آف پاڪستان. انهي کانسواءِ هن کي مُلڪي ۽ غير ملڪي ٽرينينگون به وڏي تعداد ۾ مليون، ۽ گڏوگڏ سمر اسڪول آف Save the Children کٽمنڊو به ويو. 1999ع ۾ ٿر ۾ سخت ڏڪار دوران ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻي، ٿر جي ماڻهن جي ڪافي مدد ڪئي. خاص ڪري مال جي چاري لاءِ سپورٽ ڪئي، ۽ کاڌي پيتي لاءِ ماڻهن جي ساهتا ڪئي. ڊاڪٽر صاحب ڪافي مُلڪن جا دورا ڪيا جن ۾ انڊيا، UK، آمريڪا ۽ سُئيزرلينڊ وغيره وغيره. ڊاڪٽر صاحب انٽر نيشنل دلت سالڊرٽي نيٽ ورڪ جو ميمبر به ٿي رهيو، جيڪا ذات پات جي مت ڀيد خلاف ڪم ڪري رهي هئي. هن غربت، ماحوليات، فوڊ سيڪيورٽيءَ کي ختم ڪرڻ لاءِ (VN) هيومن رائيٽس ڪائونسل جا هر سال جا سيشن اٽينڊ ڪيا. ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻيءَ کي ٿر جي ماڻهن ۾ شعور آڻڻ جو گهڻو شوق هو. تنهنڪري ڊيولپمينٽ ڪاميٽين ۽ لوڪل سپورٽ آرگنائيزيشن ذريعي ماڻهن کي هيٺين سطح تي منظم ڪري، کان متحرڪ ڪردار ادا ڪرايو. انهي جدوجهد جو اهو ڪمال آهي جو 15 سال اڳ ۾، ٿر جون عورتون پاسي واري ڳوٺ ۾ وڃي ڪونه سگهنديون هيون پر هاڻي اُهي ڪراچي ۽ اسلام آباد تائين پروگرامن ۾ شريڪ ٿين ٿيون، ۽ تعليم ۽ صحت جي صورتحال به بهتر ٿي آهي. ان کانسواءِ ٿر ۾ هزارين ماڻهو روزگار سان لڳا آهن. سندس سحر انگيز شخصيت قائدانه صلاحيتن هتي جي اٻوجهه ۽ عام ماڻهن کي ڳالهائڻ سيکاريو. منهنجي خيال ۾ ٿرديپ هڪ يونيورسٽي آهي، جتان سماجيات تي ڪيترائي ديس واسي Ph.D ڪري نڪرن ٿا. ٿر جي ڳوٺن، ڍاڻين، پاڙن ۽ شهرن ۾ پي. ڊي. سيز ٺاهڻ ۽ انهن ماڻهن ۾ جاڳرتا جي جوت جلائڻ ۾ ٿرديپ جي اهڙن سپوتن به پاڻ ملهايو آهي. ڊاڪٽر صاحب ٿر جي غريبن کي آواز ڏيئي، ترقيءَ ڏانهن ويندڙ شاهراه جو گس ڏسيو، اهوئي سبب آهي جو اڄ ٿر ۽ ڊاڪٽر سونو هڪ ٻئي جي سڃاڻپ آهن، ۽ پوري دنيا ۾ جتي به ٿر جو ذڪر اچي ٿو، ته اُتي سوني جو ذڪر اڻٽر ٿيو پوي. اڄ جيڪڏهن ٿر جي ڪنهن به ڳوٺ ۾ شمسي توانائيءَ جي ذريعي ڪا جوت جلي ٿي، ته اها ٿر جي ٻاريل لاٽ آهي. جيڪڏهن ڪو ٻار قالين جي کُڏيءَ جي بدران، ڪُلهي ۾ ڪتابن جو ٿيلو کنيو اسڪول وڃي ٿو، ته اهو ڪمال ٿرديپ جي سماجي جاگرتا جو آهي پاڻيءَ جي ڳوٺ ڳوٺ ۾ دستيابيءَ کي، انتهائي ڪامياب حڪمتِ عمليءَ سان ممڪن بنايو ويو آهي. هاڻي ٿر ۾ اهڙو ڪوبه ڳوٺ نه آهي جتي کوهه، هينڊ پمپ يا ٽيوپ ويل نه آهي. انهي کانسواءِ زيرِ زمين برساتي پاڻيءَ گڏ ڪرڻ جا ٽانڪا تعمير ڪرڻ واري، ڊاڪٽر سوني مل جي حڪمت عمليءَ سان، ٻارنهن مهينا برساتي پاڻيءَ جي دستيابي ممڪن ٿي سگهي آهي. ٿر جي نانگ جي ڏنگڻ جي وئڪسين جي اڻهوند ڪري، ڪيتريون ئي جانيون زيان ٿينديون رهنديون هيون. ڊاڪٽر صاحب جي ڪوششن سان يونيسيف مان 500 وائل ويڪسين جا ڏيرايا ۽ انهن جو پول قائم ڪيو ويو، جو اڄ ڏينهن تائين ماڻهن لاءِ فائديمند ثابت ٿيو آهي، ڊاڪٽر سوني کنگهاراڻيءَ جي ڪيل خدمتن جو ذڪر ڪبو ته ڪتاب ڀرجي ويندا. ڊاڪٽر سونو ڪنهن به لوڀ لالچ کانسواءِ، سماجي تبديليءَ لاءِ ڏينهن رات جي فرق کانسواءِ اڄ به ساڳئي توانائي سان جدوجهد ۾ رُڌل آهي. ٿر کانسواءِ ڄامشورو، دادو ۽ خيرپور ضلعن ۾ پڻ ساڳئي حڪمت عمليءَ تحت، سماجي ناسُورن سان مهاڏو اٽڪايو اچي. ڊاڪٽر سونو جو فوڪس ڳوٺاڻن ادارن جي امداد ۽ انهن جي تربيت، ۽ سندس جديد معلومات تائين پهچ کي ممڪن بنائڻ آهي. ڇو ته اهو اصول آهي ته جديد معلومات سان سلهاڙيل قوم ئي پنهنجي تقدير پاڻ لکڻ جي لائق هوندي آهي. ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻي هڪ سماج سڌار شخصيت آهي، جنهن مختلف ادارن ۾ رهي، پنهنجي صلاحيتن جي آڌار تي سماج جي تعمير ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو آهي. انهي ڪري حڪومت پاڪستان طرفان، ڊاڪٽر سونو کي مڃتا طور، تاريخ 23 مارچ 2010ع تي صدارتي ايوارڊ، ”تمغهء امتياز“ سان نوازيو ويو آهي. انهي ايوارڊ ملڻ سان سڄي سماجي دنيا جي ماڻهن جي سامهون، هن شخصيت جو وڏو قد ٿي ويو آهي، ۽ هن پوري ٿر توڙي ميگهه ونس جاتيءَ جو ڳاٽ، هماليه جبل جيڏي اوچائيءَ تائين پهچايو، جو صدين تائين ميگهواڙ جاتي کيس هيرو طور ياد ڪندي، ۽ سندس نانءُ تاريخ ۾ سونن اکرن ۾ لکيو ويندو. انهي کانسواءِ ٻين لاءِ به وڏو سبق آهي ته اُهي به اهڙي لگن، محنت ۽ سچائيءَ سان پنهنجي سماج ۾ ڪردار ادا ڪن، ته جيئن اُهي به سڀاڻي جا ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻي ٿي سگهن. پاڪستان جي سونهن ڪروڙ ماڻهن مان فقط 174 ماڻهن کي ملندڙ صدارتي ايوارڊ ۾، ڊاڪٽر سونو جو شمار به ان ڳالهه جي گواهي آهي، ته نه فقط ٿرديپ ٽيم ۾ سنڌ جا ماڻهو ڊاڪٽر جي خدمتن جو اعتراف ڪن ٿا، بلڪ سرڪار پڻ کيس Tribute پيش ڪري، سندس سماجي خدمتن جي عيوض کيس مڃتا ڏني آهي ۽ ٿر جي 13 لک عوام لاءِ به اهو هڪ اعزاز آهي. ٿر ۾ رڳو ٽوهه نه آهن، رڳو ڀُرٽ برپٽ بيابان ڪونهي، رڳو بک بيماري ۽ تباهي ڪونهي، ٿر ۾ وڏو تهذيبي ورثو موجود آهي، ڪارو سون به آهي، مسڪين جهان خان کوسو به آهي، ته ڊاڪٽر سونو به آهي. ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻي بابت ٻه ڪتاب به لکيا ويا آهن، هڪ ”اميد جو ڪرڻو“، جنهن جو سهيڙيندڙ عباس کوسو آهي، ۽ ٻيو ڪتاب ”رُڃ مان رڙ ٿي“. ٿرديپ ڇڏڻ کانپوءِ، هن وقت ڊاڪٽر سونو کنگهاراڻي حسار فائونڊيشن ڪراچي ۾ چيف ايگزيڪِٽوَ آفيسر طور ڪم ڪري رهيو آهي.

شخصيتون ۽ خاڪا

ميگهه ونس مالها (ڀاڱو پهريون)