ٻئي سال وارن جي سڃاڻ
اسان جي پري ڪلينڪ جي پڙهائي، پوري پني هوندي هئي، استادن ۽ اسٽاف جي شديد کوٽ هوندي هئي. ائناٽامي امين صاحب جي ذمي هوندي هئي، هسٽالاجي سائين حبيب الرحمان صاحب پڙهائيندو هو. فزيالاجي سائين نور احمد صاحب پڙهائيندو هو. بايوڪيمسٽري سائين حليم شيخ صاحب پڙهائيندو هو. ظفر پيرزادو صاحب، عبدالرحيم قريشي، محمد صالح سومرو، ڊاڪٽرشير خان، ڊاڪٽر راڻو صاحب، ڊمانسٽريٽر هوندا هئا. استادن جو احوال استادن واري سيڪشن ۾ ڪبو هاڻي اچون ٿا پڙهائي طرف وڏي ۾ وڏو ليڪچر هال پراڻو آڊيٽوريم هوندو هو جيڪو چانڊڪا جي اصلي بلڊنگ ۾ هوندو هو. جنھن جي ڀڪ سان ئي ٽيليفون ايڪسچيج هوندي ھئي. اهابلڊنگ هاڻي شايد ريسرچ بلاڪ آهي. ان ۾pre clinic جون سڀ ڊپارٽمينٽس هونديون هيون. ائناٽامي، فزيولاجي ۽ بايو ڪيمسٽري شاگردن ۾ پڙهڻ جو انداز روايتي هيو. گريز ۽ گائٽن تي زور هوندو هو. شاگردtext book ضرور پڙهندا هئا. ان وقت چانڊڪا جي شاگردن جي منزل فقط M. B. B. S هوندي هئي ۽ ڪي شاگرد جن جا والدين ڪوPLAN رکندا هئا تہ اهي POST GRADUATION وارو خيال رکندا هئا. چانڊڪا ۾ شروعاتي ڏينھن ۾ POST GRADUATION کي مستقبل ۾ رکڻ لئہ ڪا اهڙي فضا پيدا ئي نہ ڪئي وئي جو شاگرد ان انداز سان پڙهن، سمورن شاگردن جو عزم بس M. B. B. S هوندو هو. ڊمانسٽريشن ۾ صبح جو شروعاتي ڏينھن ۾ چڱي خاصي حاضري هوندي هئي، پوءِ چانڊڪا جي ڪينٽين جي ڊگهين ڪچھرين ۽ اوجاڳن ان حاضريءَ کي اڌ ڪري ڇڏيو باقي ليڪچر ٻڌڻ ڇوڪرا گهڻي تعداد ۾ ايندا هئا. ليڪچر انتھائي غور سان ٻڌندا هئا ۽ ان کي سمجهہڻ جي ڪوشش پڻ ڪندا هئا.
استادن سان ليڪچر ۾ الجهڻ ۽ سوال پڇڻ جو فيشن گهٽ هوندو هو. شاگردن جي گهڻائي درسي ڪتابن کي سمجهہڻ تي وڌ ۾ وڌ ڌيان ڏيندي هئي ۽ ان کي ياد رکڻ جي ڪوشش پڻ ڪندا هئا. ان دور ۾ WORD جي روح تائين ويندا هئا لفظ ۽ system جي معنيٰ کي پوري نموني سمجهہندا هئا. هر شاگرد ڊڪشنرين جو استعمال جهجهي نموني ڪندو هو ۽ ان ڪنھن بہ ڳالھہ کي compare يا ڀيٽ واري انداز ۾ وڌيڪ پڙھندا ھئا.
شاگردن ۾ اھو بہ رجحان ھوندو ھئو تہ ھو گهٽ ۾ گهٽ ھڪ درسي ڪتاب text book پاڻ وٽ ضرور رکن ان لاءِ ڪاٺياواڙ بوڪ اسٽور ۽ لطيف ميڊيڪوز جي فيئر پرائس شاپ تان شآگرد گهٽ ۾ گهٽ ھر سبجيڪٽ جو ھڪ ڪتاب ضرور وٺندا ھئا. گريز ۽ گائٽن تہ تقريبا ھر شاگرد وٽ ھوندي ھئي البتہ بايو ڪيميسٽريءَ ۾ پروفيسر مشتاق صاحب جو ڪتاب جڏھن مان نشتر ميڊيڪل ڪاليج ملتان ۾ پوسٽ گريجوئيٽ ڪندو ھوس تہ سائين اسان کي basic ۾ physiology پڙھائيندو ھو، زندگيءَ جي فلسفي ۽ ان کي پنھنجي وقت تي گذارڻ ۽ خوش رھڻ جو سبق ڏيندو ھو. لسيءَ کي لاھوري انداز ۾ پيئندو ھو. ھن اسان جي test ورتي. مان ڪو ذھين شاگرد نہ ھئس مگر اتي ڪا ڄاڻ سڃاڻ ڪو نہ ھئي. ان ڪري گلگتين ۽ ڪشميرين وانگر پڙھندو ھوس ان test جو جڏھن رزلٽ آيو تہ ھن منھنجو نمبر پڪاريو مان سمجهہيس تہ فيل آھيان، بيعزتي ٿيندي، اسان کي چانڊڪا لئہ خوامخواھ ۾ Inferior complex ۾ وڌو ويو ھو ۽ اسان پنھنجي talent کي under estimate ڪنداھئاسون. مان اٿي بيٺس سائين پڇيو تہ ڪٿان پڙھيو آھين. چيم چانڊڪا مان، تہ سائين حيرت مان چيو ”میں نے سنا ہے وہاں گولیاں چلتی ہیں کیا چانڈکا میں لڑکے پڑھتے بھی ہیں“ جيئن تہ مان حاضر جواب ھوس سائين جي اھڙي رمارڪ تي مون کي شديد صدمو ٿيو ۽ سائين کي چيم ”سر میرا فائنل میں میرٹ نمبر 100 تھا“ يعني چانڊڪا جو جيڪو 100 نمبر ڇوڪرو آھي اھو اوھان وٽ فرسٽ آ.
اھو 90 جو ڏھاڪو ھو سائين انتھائي پيار ڪرڻ وارو شخص ھو مگر ان کي غلط ٻڌايو ويو. سرائڪي بيلٽ جي ان اسپتال جا استاد سنڌين جي گهڻو ويجهو ھئا ۽ اسان جي عزت بہ ڪندا ھئا. پر انھن وٽ پڙھڻ، لکڻ، اٿڻ ۽ ويھڻ جو ھڪ باقاعدہ discipline ھوندو ھو اهي زندگيءَ کي سماجي حالتن ۾ ھن شعر وانگر سمجهہندا ھئا.
زندگی کیا ہے،ظہور عناصر میں ترتیب
موت کیا ہے، انھی اجزا کا پریشان ہونا
اھو شعر مشتاق صاحب جي ڪتاب ۾ لکيل آھي. بھرحال شاگردن وٽ زندگيءَ ۾ ايڏي ترتيب ۽ discipline نہ ھوندو ھو ان جا انيڪ ڪارڻ آھن لکڻ سان ڊيگه ٿيندي ڪجهہ شاگرد تہ ڪافي پئسا خرچ ڪري رنگين atlas پڻ وٺندا ھئا. Library ۽ بوڪ بئنڪ مان بہ ڪتاب اشو ڪرائيندا ھئا مگر شاگرد ڪتاب پنھنجا ورتل پڙھندا ھئا ۽ ڪم وارين شين کي under line بہ ڪندا ھئا.
ائناٽامي ۾ ڊمانسٽريشن ۾ bones تي زور ھوندو ھو ۽ pre-clinic جي شاگرد وٽ ھڪ نہ ھڪ مڙدي جو ھڏو ضرور ھوندو هو. باقي مڙده تہ چانڊڪا جي dissection ھال ۾ ڪو ھڪ اڌ پھتا ۽ انھن جي بہ عضون جي صدقي جي ٻڪري وانگر ورھاست ٿي. ڊائسيڪشن ڪرڻ ۽ سکڻ جو شوق سڀني کي ھوندو ھو. ان لئہ تہ شاگرد ڪتاب practicle کان شروع ڪندا ھئا. قديم دور ۾ انسان جيڪا مڙدن تي کوجنا ڪئي ۽ انھن غارين ۾ لڪي ماڻھن کان مڙدن تي تحقيق ڪئي ۽ ڪن تي تہ آدمخور جا لقب بہ پيا ۽ ڪن تہ انتھائي پنھنجي قريبي عزيزن جي جسم جي وڍ ڪٽ ڪري اسان کي علم تشريح البدن يا anatomy جي ڄاڻ ڏني ان ۾ گريز کي سلام پيش نہ ڪرڻ سراسر زيادتي آھي ۽ اسان جڏھن ھڪ دفعي متل جوڳيءَ (چانڊڪا جو ننڍڙو پتڪڙو شاگرد) جي مٿي تي گريز ڏٺي تہ چوڻ شروع ڪيو تہ گريز جوانيءَ ۾ ئي فوت ٿيو نہ تہ اسان ۽ متل جھڙا جيتامڙا گريز جي بار ۾ ئي ڊسيڪشن ھال جي ٽيبل تي پيا ھجون ھا. اسان کان اڳ وارن شاگردن لئہ ھڪ ڳالھ مشھور ھئي تہ انھن پنھنجي ھڪ دوست سان شرط رکي تہ جيڪو رات جو ڊاسيڪشن ھال جي مڙدن کي اونداھ ۾ کنڊ کارائيندو انھيءَ کي 100 روپيا انعام ملندو. ڇوڪرو راضي ٿيو ان رات ئي ھڪ ڇوڪري ڇا ڪيو جو ڊائسيڪشن ھال جي خالي ٽيبل تي سمھي پيو ۽ رات جو جڏھن شرط رکيل شاگرد ٽن مڙدن جي وات ۾ کنڊ وجهي چوٿين مڙدي کي جڏھن کنڊ کارائي تہ ان ڳالھائڻ شروع ڪيو تہ ابا چپٽي وڌيڪ وجهجانءِ ۽ پوءِ اوندھ ۾ شرط رکيل شاگرد جي رڙ ٿي ۽ ٻاھران ڇوڪرن ڊوڙي وڃي ان شاگرد کي حقيقي مڙدو ٿيڻ کان بچايو.
ڇوڪرا اھو ضرور ڄاڻندا ھئا تہ انھن مڙدن جي اندر ۾ انساني بناوٽ جون انيڪ ڪھاڻيون ۽ راز آھن جيڪي مسيحائيءَ جي منزل تائين رسڻ لئہ ضروري آھن سو ھر شاگرد کي انساني بناوٽ جي راز پروڙڻ جي خواھش ۽ جستجو ھوندي ھئي ۽ پوءِ جڏھن ڪو pre-clinic جو فنڪشن ٿيندو ھو تہ ان ۾ انھن مڙدن مطابق ڪا نہ ڪا خبر ضرور پڙھي ويندي ھئي. مثال طور:
چانڊڪا جي ڊائسيڪشن ھال مان جيڪي پنج مڙدا اونداھيءَ جو فائدو وٺي فرار ٿيا ھئا پوليس انھن کي سخت جدوجهد کان پوءِ گرفتار ڪيو آھي.
پھرين مڙدي کي اسپتال مان دوائون L. p ڪرائيندي، ٻئي مڙدي کي گرلس ھاسٽل ۾ گهمندي، ٽين مڙدي کي کي لئبرريءَ ۾ راڳ ڳائيندي، چوٿين مڙدي کي ليڪچر ھال ۾ چانھہ پيئندي ۽ پنجين مڙدي کي ھاسٽل جي باٿ رومن مان بلب لاھيندي پڪڙيو ويو آھي. استادن جي آنرري ڪورٽ جيڪا جسٽس حبيب الرحمان ابڙي، جسٽس نيڪ محمد شيخ ۽ جسٽس ﷲ بچائي صاحب تي مشتمل ھئي تن مڙدن کي ست ست سال سپليمينٽريءَ جون سخت سزائون ٻڌايون آھن. مڙدن جي ترجمان چيو آھي تہ ھو ايستائين چانڊڪا ۾ داخل نہ ٿيندا جيستائين ھنن جا ھيٺيان مطالبا منظور نہ ٿا ڪيا وڃن.
1. چانڊڪا ۾ ڇوڪرين جي داخلا وڌائي وڃي ۽ انھن کي اسان سان ڳالھائڻ جي کلي عام اجازت ڏني وڃي.
2. اسان کي ڊائيسڪشن ھال جا A. C موٽرائي ڏنا وڃن جيڪي انتظاميا جي گهرن ۾ لڳل آھن اسان آخر انسان آھيون. اسان کي بہ گرمي ٿيندي آ.
3. ٻئي سال جي ڇوڪرن کي ھدايت ڪئي وڃي تہ ھو صبح جو برش ڪري ڊاسيڪشن ھال ۾ اچن اسان کي ھنن جي وات مان ڌپ ايندي آھي.
ھاڻ ھاڻ اطلاع آيو آھي تہ انتظاميہ مڙدن جي مطالبن کي مسترد ڪندي انھن جي چانڊڪا ۾ اچڻ تي مڪمل پابندي لڳائي ڇڏي آھي. ان فيصلي سان ائناٽاميءَ جي استادن ۾ خوشيءَ جي لھر اچي وئي آھي. تہ ھنن جو ڇوڪرن تي دماغ خرچ ٿيڻ کان بچي پوندو ۽ سڀاڻي ليڪچر ھال ۾ جشن جو اھتمام ڪيو ويو آھي جنھن ۾ سائين امين صاحب ۽ حاجي حبيب الرحمان صاحب پڙھائڻ بدران عشق جون قواليون ڳائيندا ڍولڪ تي سندن ساٿ راڻو صاحب ڏيندو ۽ ھارمونيم سڪندر مغل صاحب وڄائيندو. جشن جي آخر ۾ استاد امين خان ائناٽاميءَ جا سمجهہ ۾ نہ ايندڙ سرگم ٻڌائيندو. سڪندر مغل اسان جي pre-clinic کانپوءِ ڊمانسٽريٽر ٿيو. خلائن جي پولارن ۾ سوچيندي. ڪنھن سانئڻ سان گڏ چانھہ جي سرڪي پيئندي ڪنھن شاگرد کان ھي گانو شوق سان ٻڌندو ھو.
جب سے تونے مجهے دیوانہ بنا رکھا ہے
سنگ ہر شخص نے ہاتھوں میں اٹھا رکھا ہے
سندس ڌيان تڏھن مٽبو هو جڏھن ڪنڌ کي جهٽڪو ڏئي وار پري ڪرڻ واري اسٽائل رکڻ واري ڇوڪري ماٺ کي موت ڏئي ٽھڪن جي دنيا ۾ وٺي ايندي ھئي.
سڪندر مغل چانڊڪا جو اھو جينئس ڇوڪرو آھي جيڪو مان تہ چوندس تہ چانڊڪا کي ڪڏھن بہ ٻي روپ ۾ نہ ملندو. ادب، فسلفي، شاعري، سائنس ۽ سبجيڪٽ تي سندس ڏات ۽ ڏاھپ ڪنھن بہ شاگرد ۾ نہ ھئي. ھو چانڊڪا جو سرمايو ھو ۽ فخر پڻ. فائنل ائير ۾ امتحان دوران ڪنھن گهريلو جنگ ۾ ھن سان وڏا ھاڃا بہ ٿيا مگر حوصلو نہ ھاريندڙ اھو شخص منھنجو آئيڊيل ھو. بلاشڪ فائنل ائير ۾ پوزيشن امتياز شاھ کڻي ويو مگر سڪندر واقعي ئي سڪندر ھو.
ائناٽاميءَ ڊپارٽمينٽ جي سرگرمين ۾ تڏھن واڌ آئي جڏھن اسان انساني ڊيڊباڊيءَ بدران پلاسٽڪ جي ڊيڊ باڊيءَ تي اسٽڊي ڪئي ۽ ماڊلن کي چھٽيل شاگرد بس هسٽلاجي جي سمجهہ ۾ نہ ايندڙ سلائيڊن کان ڊڄندا ھئا ۽ اوڏانھن رخ نہ ڪندا ھئا.
فزيولاجي جي پريڪٽيڪل ۾ ڏيڏر جي مسل jerk جھڙو ڌچڪو تڏھن لڳندو ھو جڏھن صالح صاحب اسان کان Skeletal muscle جون پراپرٽيز پڇندو ھو ۽ اسان easy fatigability جو شڪار ٿي ويندا ھئاسون. اسان جو گهڻو بحث All or non law تي ھوندو ھو ۽ ڪڏھن ڪڏھن heart muscle جي Automacity جي ۽ Rhythmcity وانگر پنھنجي ليکي گيت جهونگاريندا ھئاسين ۽ ڏھين جي Lucy gray گرل وانگر اسان W. B. C ۾ وڃائجي ويندا هئاسون ۽ اسان چيمبر ۾ سيل ائين ڳڻيندا ھئاسون ڄڻ ڪو ڌنار پنھنجون رڍون ڳڻيندو ھجي ۽ پويان پڙاڏي ۾ آواز ايندو ھجي تہoh marry go and call the cattle home اھو ڪال تہ ڪيٽل ھوم وارو آواز اسان کي وڳ ورائڻ وارو آواز ايندو ھو ۽ اسان ڪنھن واڙي جي مينھن وانگر ماٺيڻي انداز سان ميس تي ڪڙڪندا ھئاسين.
بايوڪيمسٽري جي پريڪٽيڪل جي ڳالھ نرالي آھي. ظفر پيرزادي ۽ قريشي صاحب جي ڪر ڪر ويندي ئي ڪو نہ ھئي باقي bio جي test جو مون کي ڀرپور فائدو ٿيو ۽ اھا ٽيسٽ جيڪا اسان ويدن ۽ ڌرمي ڪتابن وانگر ياد ڪئي ھئي. اسان کي زندگيءَ جو ٿڪ ڏئي وئي. اسان کي الاھي انتظار کان پوءِ test لاءِ گهرايو ويو اصل رات ٿيڻ واري ھئي حليم صاحب تہ منجهند جي ماني کائي آرام سان ويٺو ھو باقي اسان جي پيٽ ۾ بک جي فوج فساد لڳايون ويٺي ھئي مان سوچيندو ھوس تہ اسان کي آرام سان AC روم ۾ ويھاريو وڃي اسان کي بہ مھمانن وانگر چانھہ، سمبوسا، پڪوڙا ڏنا وڃن، ڇو جو اسان بہ تہ چانڊڪا جا مھمان ھئاسون پر نہ تہ بہ شاگردن کي وقت ۽ ضرورت مطابق انتظار ڪرائجي انھن کي ٿڪائي نہ مارجي.
ان ڇوڪرن جي ٿڪ جو مون ڀرپور فائدو ورتو مان نڪري ميس مان تازو توانو ٿي ماني کائي، ٽيسٽ ڏني ۽ پھريون نمبر آيس ۽ منھنجو حليم صاحب تي پڙھائي وارو تاثر آخر تائين رھيو. ڪجهہ ڇوڪرا تہ جڏهن اھو سڏ ٿيو، جي صبح کان سانجهيءَ تائين بکيا رھيا ۽ ائين بايو جي پھرئين ٽيسٽ جو فاتح مان ٿيس. Pre-clinic جي امتحان جو احوال امتحان واري سيڪشن ۾ ٿيندو.
اسان جو جڏھن نتيجو آيو تہ مان خيرن سان پاس ٿيس ۽ مون اھا خوشي ھر روم ۾ پاس ٿيو آھيان ٻڌائي celebrate ڪئي ۽ congratulation جون ڳٺڙيون مٿي تي کڻي آيو ھوس چانڊڪا جي ڇوڪرن وٽ ننڍڙيون ننڍڙيون خوشيون ۽ انھن لئہ وڏيون وڏيون expressions جو انداز ئي نرالو ھو ھڪدم بانور ڪرائي ويندا ھئا تہ ھو اوھان جي خوشيءَ ۾ گڏ آھن يا اوھان سان پيار ڪن ٿا. جذبن ۽ تاثرن جي ڪنجوسي ڪڏھن بہ نہ ھوندي ھئي. البتہ کيسن جي قلاشي ڪا عام ڳالھہ نہ ھئي، منھنجي ويجهن دوستن جو چڱو خاصو تعداد فيل بہ ٿيو ھو. مگر ان دور ۾ شاگرد امتحان ۾ فيل ٿيڻ کي دل تي ڪو نہ وٺندا ھئا ۽ چوندا ھئا تہ annual نہ تہ بہ suply مگر ھو پاس ڪري ويندا ھئا. Suply واري امتحان کي ھر ڪو ڇوڪرو سيريس وٺندو ھو ۽ گهٽ ئي ڇوڪرن جو سال ويندو ھو.
مون کي 1st professional ۾ پاس ٿيڻ ڪري گهڻو وقت ملي ويو ۽ مون انھن ڏينھن ۾clinical methods ۽ K-dos سرجريءَ کي دل کولي پڙھيو. اھو مان پڙھڻ وارو نہ ھوس مگر شاگرد ھر ڏينھن بلاشڪ ڇا بہ ھجي پڙھڻ جو ٽائيم ضرور ڪڍندا ھئا ۽ سمجهہندا بہ ھئاسون.
اسان جي شروع شروع ۾ ميڊيسن ۾ پوسٽنگ ٿي ۽ مون کي بہ ﷲ بچائي صاحب سڀاڻي ڪيس present ڪرڻ لئہ چيو مان جيئن تہ گهڻو ڪري طنز مزاح ڪندو هوس تہ مان اهو ڪيس بہ طنز مزاح وانگر پيش ڪرڻ چاهيو. اهو مريض تہ pulmonary tuberculosis جو هئو ۽ مان ان جي جيڪا هسٽري ورتي اها ٿوري هيئن هئي حاضر شڪايتون present complaints
1. زال تہ ستن سالن کان کنگهائيندي اچي ٿي
2. پٽ ٽيون سال آ تپ ڏنو آ
3. ساهرن جي ويلن ڪري سال کان واتان رت اچي ٿي.
4. ستون ڏينھن آ وڏو صاحب رائونڊ تي نہ آيو آهي.
5. ٽئين ڏينھن کان هڪ ٽڪي بہ اسپتال مان ڪو نہ ملي آ
6. باقي اڄ صبح مردان سان نرس دڙڪا ڏئي وئي آ
ﷲ بچائي صاحب پھريان تہ منھن ٺاهيو ۽ پوءِ مشڪيو. ڀلا تنھنجو نالو ڇا آهي.
سائين، اسماعيل ماڪو.
ها، ماڪا هاڻي هن جي auscultation ڪر
جيئن تہ مان چيو آهي تہ چانڊڪا جا شاگرد لفظ جي روح تائين ويندا ۽ ايستائين ان جي جند ڪونہ ڇڏيندا هئا، جيستائين ان لفظ کي چڱي طرح نہ سمجهہندا هئا.
مثال طور: اسان جيڪڏهن vesicular breathing کي پيش ڪيون تہ اسان کي خبر هوندي هئي تہ اهو آواز ائين هوندو آهي جيئن سرءُ ۾ پپل ڇڻي پئي ۽ ان جي سڪل پنن تان هوا گذري ۽ سرسراهٽ جو آواز ٿئي ڇو جو Alveoli بہ سڪل پنن وانگر هوندا آهن ۽ انھن مان جڏهن هوا گذرندي آهي تہ سرسراهٽ جو آواز ٿيندو آهي. ائين bronchical breathing جو آواز Aspiratory هوندو آهي. اهو آواز ائين ٿيندو آهي جيئن سنڌيءَ ۾ ”ھہ“ هرڻي اچارجي هيءِ يي هي يعني (هي هي هي) ڇو جو Bronchi هڪ ٽيوب آهي ۽ جڏهن هوا پائيپ مان گذرندي تہ ائين آواز ايندو هي هي. سو مان سائين جي اجازت سان auscuhaation sound لئہ هي شعر پڙهيو.
(1) پپل ڇڻي پيو پتا جي ڪريا
هوا جي گذري سرسراهٽ جا ساز آيا. Vesicular
اوهان اچڻ جو اسان ٻڌوسين ڄڻ
شھنائين جا آواز آيا
ساھہ سرنگ ۾ هوا جي گذري هي هي ٿي bronchial
ساھہ سرنگ ۾ هوا جي ڦٿڪي درد جي ڪاسيٽي وڳي wheeze
دل نگر ۾ پيار جذبا رت ڦڙن تي،
بلبلن جيان ٽٽي پيا Creptition
اسان لٽڻ جي لوڪ ڪنن ۾
سس پس ڪئي هئيwhispering pectoriloguy
تہ بانوري اسان جي،
مڻي ٿي پئي هڻي Egophony
روح کي جا رڳڙ آئي pleurisy
ساھہ هو سڏڪو ڀريو pleurisy pain
او پرين توکي اسان
هر ويل هو ياد ڪيو.
۽ ائين palpation لئہ شعر پڙهيو:
(2) اسان پرينءَ جو ڇھيو جي سينو
نہ درد ريکا نہ مک پسينو
نہ هڏا نرالا نہ اجايا اڀار آهن،
نہ ئي ڪي دشمنن جا آثار آهن.
(3) Percussion and inspection
لئہ بہ شعر پڙهيم
مثال طور: منھنجو سينو وچين آڱر سان وڄائي ڏس تون
Resonant هڏن جي ويلي آواز منھنجو هيڻو هوندو
Hyper resonant پر ساھہ جي ديرن تي آواز ٻيڻو هوندو.
ساھہ گهرڙن ڊاھہ ۾،
ڪنھن ڳوڙهي ماھہ ۾،
دل حدن ۾ پاسرين ۾،
سڏ منھنجو موڳو هوندو dull
ڀر جي من ۾ هوندو پاڻي،
ائين توکي لڳندو ڄڻ ڪو پٿر ڇھيو ڪو stony dull
(4) Inspection
منھنجو سينو پنھنجي نظر سان جاچي ڏس.
۽ پاسا ٻئي نظرن سان ماپي ڏس.
ساھہ جي تون چال ڏس، رفتار ڏس،
گفتار ڏس،
سيني جو ٻطرفو کڄڻ ڏس،
۽ دل جو ات ڌنوڻ ڏس،
هو سينو منھنجو ڪبوتر وانگر ڏس،
ات تون ڪا بندو ق جي نال ڏس،
ات موچي هنر جو ڪٻ ڏس،
يا مالھا جي لاڙ ڏس،
او پرين اسان ۾ پنھنجا پيار ڏس!
هي سڀ منھنجي لکڻ جو مقصد اهو آهي تہ سالن کان پڙهيل اهي شيون اسان کان وسرن نہ ٿيون ڇو جو اسان ڪتابن جي لفظن کي پڙهڻ بجاءِ انھن کي پروڙيندا هئاسين ۽ اهو چانڊڪا جي ڇوڪرن جي پڙهڻ جو نرالو انداز هوندو هو.
پوءِ ﷲ بچايو صاحب مون سان ڏاڍي مشڪري ڪندو هو. فائنل امتحان ۾ جڏهن ويس تہ سائين صفا serious ٿيندي چيو تہ تون ڪالھہ امتحان ڏئي ويو آهين منھنجا تہ تاڪ لڳي ويا. سائين صفا منھن پڪو ڪري بيھي رهيو تہ تون وڃ! منھنجا پگهر لھڻ شروع ٿيا، اڄ ڀلا سائينءَ سان ڪيئن الجهان، final year اهو بہ ميڊيسن جو پرچو شاگرد بہ ex گوڙ بہ ڪيئن ڪيان. هاڻي تہ سمجيهم حال ئي رلي ويا.
پوءِ سائين ڀڻڪيو
Full bladder جو percussion note ڇا آهي؟
چيومانس سائين stony dull ڇو جو پاڻي ۾ آوازي لھرون تيز سفر ڪنديون آهن.
سائين وراڻيو وڃ،
سائين ٻيو پڇيو ”بابا چيم نہ وڃ، موڊ خراب نہ ڪر!”
سمجهيم اڄ ميڊيسن وارين ڪيل مشڪرين جا سڀ حساب پورا ڪري ڇڏيا. ڀيلو منھن ڪري ٻاهر آيس پويان وڃي نھال نڪتو جيڪو سائين جو رجسٽرار هوندو هو. پٺيءَ تي هٿ رکي چيائين ”سائين ٿو چئي سڀ سال تہ ماڪي اسان سان مشڪري ڪئي آ اڄ منھنجي مشڪري ڪيئن لڳئي، بھرحال ماڪا تون گهٽ ۾ گهٽ ميڊيسن ۾ تہ پڪ سان پاس آهين. “ پوءِ شڪرانا ادا ڪيم.
سرجريءَ جي پوسٽنگ ۾ ڪيتريون ڳالھيون کلڻ جھڙيون آهن انھن ڏينھن ۾ بہ ٿيٽر ۾ ايٿر Ether جا آکيرا هوندا هئا ۽ ٿيٽر ناٿي، برڪت ۽ سلامت جي سھاري هلندو هو. سڪندر صاحب اڃان نئون نئون آيو هو. ٿيٽر ۾ پوسٽنگ دوران هڪ آپريشن هلي رهيو هو. هڪ سينئر رجسٽرار وٽ هڪ هائوس آفيسر ڊوڙندو آيو چيائين ”سائين بيڊ نمبر 1 جو B. P ناهي. No pulse“”ڇا ڪيانس؟”
”آءِ وي لائين لڳائيس”
”سائين لڳائي آ”
”Haemaccel هڻيس سائين هئين آ”
”Solucortif لڳائينس سائين لڳائي آ”
”Adrenaline هڻيس سائين هنئين آ“
”Cardiacmassage ڪريس”
”سائين ڪئي آ”
”پٽ پوءِ هاڻي مريض کي گهٽو ڏيس
تہ ساجهر سوير روانو ٿئي”
هسٽري وٺڻ دوران بہ وڏا وڏا تماشا ٿيندا هئا.
هڪ ڇوڪرو family history پڇڻ دوران مريض کان پڇي پيو. ”سائين اوهان جي پيءُ جي مٿان ڪڏهن ڀت ڪري آ؟ ”نہ بابا“ ”ڀلا سائين اوهان جي ڏاڏي مٿان ڪڏهن ڀت ڪري آ؟“ ”نہ بابا سائين“ اوهان جي خاندان مٿان ڪا ڀت ڪرڻ جي هسٽري آهي ڇا؟“ ”نہ بابا“ ڪجهہ ڳالھيون تہ مذاق ۾ ڪيون وينديون هيون مگر ڪجهہ غلطيون نادانستہ بہ ٿي وينديون هيون. اسان جي هڪ دوست جي ڀاءُ جي ڄاڙي بند ٿي وئي. هنگامي بنيادن تي ان جي tracheostomy ڪئي وئي مگر ان وقت بہ اسان کي آڪسيجن ۽ suction machine ملڻ ۾ دقت ٿي هئي. چون ٿا تہ ڄاڙيءَ جو بند ٿيڻ تشنج، دماغي بخار meningitis يا Strychnine poisoning ڪري ٿئي ٿو ۽ اسان واري دوست جو ڀاءُ پاڙي جا حڪيم ٻڌائڻ لئہ سوچي پيو تہ ڪٿي مون واري ڀاءُ ڪو مردانگيءَ ڪمزوريءَ جو ڪُشتو تہ نہ ورتو آ پر اسپتال اندر tetanus جي مريض لئہ بہ ڪو جوڳو بندوبست نہ هو. حقيقت ۾ شين جي سنڀال جي ذميوار نرسن کي ٻين ڪمن ۾ الجهايو ويندو هو. اسان وٽ وقت سان ڪم ڪرڻ، پنھنجو ڪم ڪرڻ، ڌيان سان ڪم ڪرڻ، ذميواري محسوس ڪرڻ ۽ ٻئي جي ڪم ۾ مداخلت نہ ڪرڻ جو اڃان رواج پيو ئي ناهي.
نرسون اسان شاگردن کي ڪو خوامخواه دڙڪا وغيرہ نہ ڏينديون هيون، هنن جا بہ مسئلا ۽ مشڪلات هئا. انھن لئہ بہ society جو sex abuse رويو هاڻي وانگر موجود هوندو هو. اسان جي سماج اندر اڃان مثبت تبديليون آهستگيءَ سان بہ نہ ٿيون اچن. اسان جي فنڪشن ۾ بہ نرسن جو ٿورو گهڻو ذڪر ضرور هوندو هو. مثلا، اسان هيءَ خبر پڙهي تہ:
چانڊڪا اسپتال اندر نرسن ۽ ڪرسين جون شديد جهڙپون ٿيون آهن جن ۾ ڪيترن هائوس آفيسرن جا پيار لڙهي ويا ۽ عشق برباد ٿي ويا آهن ڪيترن ئي هائوس آفيسرن جا نڪ فيوز ٿي ويا آهن البتہ هڪ هائوس سرجن جي ڪن فيوز ٿيڻ جو اطلاع پڻ مليو آهي. انتظاميہ ان جهيڙي کي پھاڄن جو جهيڙو قرار ڏنو آهي.
ڪرسين اڄ انتظاميہ کي آگاھہ ڪيو تہ هائوس آفيسر اسان بدران سڄو ڏينھن نرسن سان ويٺا آهن. انتظاميہ هڪ اعلاميي ۾ اهڙن رجسٽرارن کي هدايت ڪئي آ تہ جيڪي شادي شده آهن ۽ رات جو دير تائين اسٽافن سان چانھہ پيئندا آهن تہ اهي پنھنجي گهرن ڏانھن هيٺيون شيون نہ وٺي وڃن مثلا: وڏي کڙيءَ وارا سينڊل، شيشي جون بوتلن واريون شيون ۽ هٿيار طور استعمال ٿيندڙ ڀاڄيون ۽ ميوا، مثلا: صوف، پٽاٽا، بصر، واڱڻ، گجرون، موريون وغيرہ وغيرہ
بھرحال انتظاميہ هنن کي آنا، ٽماٽر گهر وٺي وڃڻ وقت surf ساڻ وٺڻ جي بہ هدايت ڪئي آ.
انتظاميہ هڪ رجسٽرار جي پڻ نرسنگ اسڪول ۾ پڙهائڻ تي پابندي وڌي آهي جيڪو نرسن کي pelvicanatomy پڙهائيندي پڙهائيندي جذباتي ٿي ويو ۽ بليڪ بورڊ کي ڀاڪر پائي روئڻ لڳو. M. s کيس شادي ڪري اچڻ واري الٽيميٽم سان معاف ڪيو.
اهي طنز مزاح جون ڳالھيون اسان جي زندگيءَ جو هڪ روٽين ۽ حصو هيون ۽ انھن کي ڪو بہ مائينڊ نہ ڪندو هو. حقيقت ۾ انساني instinct ۾ vulgarity, sadism انھن سوچن کي جنم ڏين ٿا، جيڪي حيات جي پٽڙيءَ تي پنھنجي نارمل پٽڙيءَ تي نہ ٿا هلن.
سرجريءَ جي پوسٽنگ دوران اسان کي خوب پڙهايو ويو ۽ انھيءَ جو ڦل اسان کي اڄ بہ ملي ٿو.
اسان کان هڪ سال سينئر ڇوڪرو ڪنھن نرس سال دل لڳائي ويٺو هن جو پنھنجو انداز هو. گيٽ جي ڏاڪي تي ويھي انتظار ڪندو هو تہ جيستائين اها ڇوڪري وارڊ ۾ نہ ويندي هئي هو بہ نہ ويندو هو.
هوڏانھن ڪاليج ۾ اسان جي Pharma cology pathology جي پڙهائي شروع ٿي، سائين غلام رسول جو ليڪچر اسان کان نہ وسرندو جنھن ۾ هن ٻين ڳالھين سان گڏ اسان کي infection جو major cause kiss ٻڌايو هو ۽ ان چميءَ جو بحث اسان جي ڪلاس ۾ ايترو ڇڙيو هو، جو اميتاڀ جي گاني ، چمان چمان دي دي چمان چمان جو بہ نہ ڇڙيو هو.
اسان بہ هڪ ڳالھہ کي وٺي ويھي رهياسون ۽ هر نوٽ بوڪ ۾ چميءَ متعلق ڪو نہ ڪو جملو، پھاڪو، چوڻي، ٽيڙو، چوسٽو، نظم آزاد نظم هوندو هو.
جنھن جا مثال هينئن ڏجن ٿا:
1. مون کي مذهب پاڙهيندي،
ڪانن nun ويچاري،
چميءَ جي سوال تي ڇرڪي وئي!
پوءِ سرندي سرندي،
آرس ڀڃندي،
منھنجي بدن سان چهٽي وئي.
2. او ڇيڏري ڇوڪري،
سونھن جي ڀري گلابن جي ٽوڪري،
رابيل جي پازيب سان،
چندن سان واسجي،
وار پنين ٻڌي،
جوانيءَ جي هٻڪار سان،
۽ پنھنجي پيار سان،
پنھنجي پيرن هيٺان ڪڍي، ڳل جو لاتو هيئي،
۽ وڏي چاھہ سان،
جوان اتساھہ سان،
گلابي چپن رس،
جا اندر ۾ هاري ڇڏيئي،
جيءَ زندان مان اڏامي اچي،
ڄڻ امرت جو ن سرڪيون ڀري،
حيات جي زم زم سان ويو ڌوپجي،
او پوپري، ڪيئن حيات،
جي ميلي ۾،
گهڙي ممات تائين،
ڪيئن ٿو توکي وساري سگهان!
۽ ٻيو ذلالت جي خول ۾
تون بہ مھذب مان بہ مھذب.
تون بہ مقدس مان بہ مقدس.
تون مدرس مان مسيحا،
ڏوھہ منھنجو ڀي نہ ڪوئي،
تون سراسر آهين حيا،
پر اڄ شھر جي باغ ۾،
پنھنجي چپن کي گڏ،
شھر وارن ڏسي ورتو،
هو ڏاهو بہ ڀڻڪيو،
هو ملو بہ ڦتڪيو،
شھر ۾ پنھنجي
سنگساريءَ جا اعلان ٿيا،
هر زانيءَ هٿ ۾ پٿر کنيا،
حجري جي ڏوهيءَ لفظ چيا، سنگ ماريو، سنگ ماريو،
شريف ماڻھو،
رهن ٿا ذلالت جي خول ۾،
پر تون تہ ڄاڻين ٿي،
پنھنجي ان ذلالت جي خول ۾،
پنھنجا ڪيڏا پيار لمحا،
رنگين گهڙيون حسين يادون،
امر چميون قيد هن!
سرجريءَ جي پوسٽنگ کان پوءِ اسان جي پوسٽنگ شيخ زيد گائني ۾ ٿي، ٿيوري ۾ اسان جڏهن بيڪٽريلاجي ۽ پيٿالاجي پڙهڻ شروع ڪئي تہ سمجهيوسين تہ سڀ بيماريون اسان ۾ آهن گهڻن تہ پنھنجا بسترا اس ۾ رکي انھن کي solarenergy سان sterlize ڪرڻ شروع ڪيا. هر شاگرد پيٿالاجي پڙهي پاڻ کي بيمار سمجهندو هو. پر جڏهن سائين رحيم صاحب فارما پڙهائي تہ سمجهيوسين تہ انھن بيمارين جو علاج بہ آهي. انھن ڏينھن ۾ ڊاڪٽر سليمان شيخ صاحب جو بيڪٽيريالاجيءَ تي سنڌيءَ ۾ ڪتاب ”انسان جا پراسرار دشمن“ ٽئين سال ۾ شوق سان پڙهيو ويندو هو. Therapeutic وزير صاحب پڙهائيندو هو. ليڪچر کانپوءِ پريڪٽيڪل ۾ بہ ويندا هئاسون ان وقت فارماڪولاجي ۽ پيٿالاجي ڊپارٽمينٽ هاسٽل 2 ۽ 3 جي پويان واري بلڊنگ ۽ مسجد ڀرسان هونديون هيون هاڻي خبر ناهي ڪٿي آهن.
اهي ڏينھن هيا جڏهن ملڪي حالتون بگڙڻ شروع ٿيون هيون ۽ انھن جا تعليمي ادارن تي اثر پھتا هئا. پرو چانڊيي ۽ جلال چانڊيي جو ذڪر ضرور نڪرندو هو. جلال شاگرد ان حوالي سان ٻڌندا هئا تہ ان پنجابي ۽ سرائڪي موسيقيءَ جو سنڌي حلقو گهٽايو هو ۽ ماڻھن عطاءُ ﷲ نيازي ۽ عنايت حسين ڀٽي ٻڌڻ ڇڏي ڏنو هو. پروءَ لاءِ بہ چوندا هئا تہ هو سنڌ جو رابن هڊ آهي جيڪو اميرن کان مال ڦري غريبن ۾ ورهائي ٿو. چانڊڪا ۾ ھڪ شاگرد سينئر چانڊيو ھيو. جنھن جي شڪل شبيھ، قد بت، بناوٽ ڊي . ايس. پي کان گهٽ ڪو نہ هوندي هئي. ان سان ملڻ لئہ جيءُ جگر گڙدو کپندو هو. سمھندو انڊر ويئر سان هو ڪڏهن ڪڏهن اهو تڪلف بہ نہ ڪندو هو. ٽوال ٻڌي باٿ روم ۾ ويندو هو ۽ اڪثر ڪري اهو ٽوال باٿ روم ۾ ئي وساري ايندو هو. هڪ دفعي لاڙڪاڻي اسٽيشن تي هڪ صوبيدار کي رهڙ ڏيندي چيائين ”اڙي ڇورا وڃ گولڊليف جو پاڪيٽ وٺي آءُ“. صوبيدار سمجهيو هي پڪ سان ڪنھن ضلعي جو ايس پي هوندو سو سلوٽ ماري هن کي سلام ڪري گولڊليف جا پاڪيٽ وٺي آيو. سو دليري ۽ همت ان وٽ بي تحاشا هوندي هئي پر نيازمنديءَ جو تہ شھنشاھہ هو.
اسان جي انتظاميا وٽ ان چانڊئي ڇوڪري جو روم بہ وڏي اهميت رکندو هو. هاسٽل لئہ سفارشون ٿينديون هيون مگر accomodation نہ هوندو هو. هڪ گلگتي ڇوڪري مٿان کان سفارش ڪرائي تہ انتظاميا چيس تہ ٻيون تہ هاسٽل سڀ ڀريل آهن هڪ ڇوڪري جي روم ۾ جاءِ خالي آهي. ان سان ڪو بہ ڇوڪرو رهڻ لئہ تيار نہ آهي جي اوهان چئو تہ اوهان جي الاٽمينٽ ان ۾ ڪيون گلگتي ڇوڪرو بہ athlet ۽ sports man هو ، چيائين ”سر مين رھہ لون گا“ ۽ جڏهن هو سامان کڻي ڪمري ۾ آيو تہ ان سينئر ان جي ڏاڍي عزت ڪئي ڇوڪري سمجهيو تہ ڇوڪراان سان هروڀرو نہ رهندا هئا.
مگر جڏهن رات ٿي ۽ گلگلتي سمھڻ جي تياري ڪئي ۽ هو ٽاپ ليس ٿي پنھنجي بستري تي سمھي پيو گلگتيءَ چيس ”پارٽنر آپ ايسي سوتي هين!”
”جي جناب مجهي گرمي بھت لگتي هي اور مين فطرتي لباس مين رهنا پسند کرتا هون!”
صبح جو سوير گلگتي ٽپڙ ويڙهيا ۽ ڇھہ مھينا لاڙڪاڻي جي هوٽل ۾ ترسيو.
اسان مان ڪجهہ ڇوڪرا تہ پوسٽنگ دوران انجيڪشن روم ۾ هليا ويندا هئا ۽ اتي انجيڪشن سکڻ سان گڏ ڪو عشق جو تير، محبت جو پيغام اڇلائي ايندا هئا.
جلال جو هي گانو چانڊڪا جي شاگردن کي برزبان ياد هوندو هو.
کلڻ تي ڪو بہ خوش ناهي روئڻ تي آهي پابندي
ڪيئن محبوب سان ملجي ملڻ تي آهي پابندي.
گائني جي پوسٽنگ وقت شيخ زيد عروج تي هئي ۽ ان جو ac پلانٽ باقاعدہ ڪم ڪندو هو. ميڊم بلقيس جو وڏو نالو ۽ ڏهڪاءُ هوندو هو ان تي استادن واري سيڪشن ۾ لکبو.
گائني جي پوسٽنگ دوران اسان ڏاڍا ريگيولر، پنڪچوئل، اوبيڊنٽ ۽ good looking ٿي ويندا هئاسون. گائني ڪافيDisciplined ڊپارٽمينٽ هوندي هئي پر اتي بہ ميڊم سان ڪجهہ ئي ڊاڪٽرياڻيون اٽيچ هيون. باقي وچاريون ليبر روم کان o. t ، o. t کان ward، وارڊ کان پيئنگ وارڊ، پيئنگ وارڊ کان سيمينار روم، حتيٰ ڪه ڊاڪٽرياڻيون ويچاريون ليبارٽري ۽ ايڪسچينج تائين سمورو ڪم پاڻ ڪنديون هيون. هنن کي ايترو وقت ئي نہ هوندو هو جو ڪنھن سان ڳالھائن اسان انھن سان ڳالھائڻ جي آس روز دل ۾ کڻي ويندا هئاسون ۽ آس ساڳي ئي صورت ۾ واپس آڻيندا هئاسون.
هڪ ڏينھن ڏٺم تہ هڪ پوڙهي هڪ ڊاڪٽرياڻيءَ جي ايپران ۾ چيونگم وانگر چنبڙي پئي آ. ڪنھن مھل هٿ پئي ٻڌيس، ڪنھن مھل پئسا پئي ڏيکاريس، هن جي ڳالھہ ٻڌڻ کان پوءِ ان فرشتہ صفت هائوس آفيسر جي منھن تي پريشاني ائين اچي ڪڙڪي جيئن ڪڏهن ڪڏهن سانوڻ جو مينھن ڳڙي سان وسندو آهي. مان وارڊ مان نڪري هڪ مريض جي هسٽري وٺڻ ويس. ڪلاڪ کان پوءِ اها ادڙي مون وٽ آئي ۽ ان منھنجي اندر ۾ هڪ اهڙي ڳالھہ اوتي ڇڏي، جھڙي سائنائيڊ بہ نہ اوتيندو آهي ۽ مان ڳيت ڏيندو رهجي ويس.
هن چيو هو تہ تون بس اسان کي دوائون وغيرہ اسٽور تان آڻي ڏي يا ٻاهر جي ڪم ڪار ۾ مدد ڪر، مون کي ايترو بہ ياد آهي تہ ان ويچاريءَ ان معذور ڇوڪريءَ جي علاج جا پئسا بہ پاڻ ڏنا هئا جيڪا جوانيءَ جي اڏيءَ تي چڙهي اچي شيخ زيد پھتي هئي.
۽ جڏهن مان ليبر روم جي ٻاهران بئنچ تي ويھي هي نظم لکيو هو:
من اندر جي آتما،
جڏهن ٿي جوانيءَ،
جي اڏيءَ تي چڙهي،
حرڪتون جسم جون،
ٿڙٿڙ ڪندڙ چپ،
ٿا بي حيائيءَ لئہ ،
بيقرار ٿين.
فطرت پنھنجي،
بقا جي چڪر ۾،
ڪيئن ٿي جوڙا ڳولي،
ٿا نسل ناپيديءَ،
کان ڊڄن.
شھوتون ذهن تي،
سوار ٿين،
لفظ وعدا پيار جا،
پنھنجي ماديت گهرن،
سونھن سوڀيا، من
اندر جون خواهشون،
دريءَ کان ليئا پائي ڏسن،
واٽ ويندڙ جوان جڏهن،
ٿا متوجهہ ٿين.
زبانون خاموش بنجن،
۽ اشارا ٻولي ٿين.
وجود جي بقا لئہ،
جڏهن انسان ٿو،
جاکوڙ ڪري ،
پريت پيار سنيھا،
نينھن جا رڪن ٿين،
۽ جڏهن جسم،
اذيت جي دوري،
ڇڏي هڪ ٻئي سان گڏجن،
پوءِ ڪيئن ٿو سماج،
ڪرکڻي،
تهمتون، سازشيون،
چغليون،
پنھنجي چوٻولن سان،
گهٽيءَ گهٽيءَ،
گردش ڪن.
مذهب، ماڻهپا،
سماجي قدر،
ذات پات جا چڪر،
۽ اسان جي وڏيرن جي،
پڳڙين جا ور،
ڪيئن اڀا ٿي پون،
انا ۽ عزت جي نانءُ تي،
شان ۽ شوڪت جي نانءُ تي،
ماڻھن جي مقدر جا،
فيصلا ٿا مقدم ڪن.
جت ڪوٽن ۾ بند امانتون،
هردم پنھنجي قيد جي،
قيمت ڀرن.
اتي، سوچ، ڏاهپ،
ڪوٽن جون اوچون ديوارون،
سڀ بنجي خاموش تماشائي،
نانءُ انسانيت جي ماتم ڪن.
هي لفظن جا ڪوڙا معزز،
هي مڇون وٽيندڙ معزز،
هي ڏاڙهيءَ جا وار پٽيندڙ معزز،
هي جنس جا پڄاري،
انڌا ۽ منڊا،
جسمن جا بکاري،
شرم کان هميشہ نا آشنا رهن ٿا.
نہ هي سوچن،
نہ هي سمجهہن،
زمان هن ۾ انسان جي آمد،
سڀئي راز ڪائنات جا سھيڙي آئي،
نہ پولارن تي پھرو،
نہ خلائن تي پھرو،
نہ چنڊ تي پھرو، نہ ستارن تي پھرو،
نہ ڪا سج ڪرڻ پنھنجي،
اچڻ جا پئسا گهري ٿي،
نہ هوا ئي ڪنھن سان،
تعصب ڪري ٿي،
زمين بہ پنھنجي مرضيءَ سان،
گردش ڪري ٿي،
نہ کيتن تي پھرو،
نہ باغن تي پھرو،
نہ ندين تي پھرو،
نہ پھاڙن تي پھرو،
نہ عملن تي پھرو، نہ جذبن تي پھرو،
پوءِ هي ڇو حق اسان،
کان گهمڻ ۽ ڦرڻ جو،
باغن ۾ نچڻ ۽ ڪڏڻ جو،
ندين ۾ ترڻ، کلڻ جو،
۽ سرعام هڪ ٻئي کي،
چمڻ جو حق،
کسيو ڇو ويو آ.
ڀلا جوانيءَ جون،
خدا قيد ڪيون،
ڇو نہ سوچون،
اسان لمحي لاءِ جي،
بدليون سوچون،
تہ پوءِ ڌرتيءَ جي ناري،
نہ ٿيندي ڪاري!
۽ ڪلاڪن جا ڪلاڪ ليبر روم جي بئنچ تي ويھندي لکندي هر ڪو مون کي معنيٰ خيز نظرن سان ڏسندو پئي ويو منھنجو منھن ڪتابن ۾ هو ۽ پوءِ ساڳي ڪراڙي زندگيءَ جي چيٽ کانسواءِ ميري ڪپڙي ۾ ڪو ٿڌڙو جيون کڻي ڄڻ شيخ زيد مان اڏامي وئي ۽ ساڳي ڊاڪٽرياڻي ٻاهر نڪري چيو ”ادا تون بلاشڪ وڃ تنھنجي مھرباني!“ جنھن ڪرب، درد، پيڙا ۽ ڀوڳنا مان اها سندر ڊاڪٽرياڻي نڪتي اها خود اها ئي ڄاڻندي هوندي ۽ مان شام واري بس ۾ چڙهي ڪاليج آيس. الائي ڇو مون وٽ ٿڪ، بيزاري، بيقراري ڪو نہ هئي ۽ رات جو حسب معمول ڊائريءَ ۾ لکيم.
“حرامي ٻار”
جڏهن جواني مرگهہ جيان،
چالون هڻي ٿي،
۽ ترڇي نظر،
ڇالون هڻي ٿي.
جڏهن رات اونداھہ ٿئي ٿي،
جڏهن روشن پرين راھہ ٿئي ٿي،
اجرڪ ۾ ويڙهيل جواني،
ڇو اڱڻ پرينءَ جي اچي ٿي،
ڇا اها ڇڪ پيار جي آ؟
يا سھڻي يار جي آ.
يا اندر جون گهرجون،
جوانيءَ جا لوڏا،
هو عضون جو سيسراٽيون،
جسمن کي چقمق،
جيان گڏائي ڇڏن ٿيون،
۽ جڏهن ساھہ ماٺار ٿئي ٿي،
۽ ڀاڪر ڍرا ٿي پون ٿا.
جڏھن لب پيوست،
پنھنجي مستي وڃائي،
ڇڙا ٿي پون ٿا،
جڏهن عورت جو،
عورت پڻي جو ڦيرو،
رڪجي وڃي ٿو.
اتان درد نئون،
شروع ٿئي ٿو،
ممتا ۽ مامتا،
اندر ۾ صليبن تي،
لٽڪي
ڪا نئين زندگيءَ ،
جي چيٽ ٻڌن ٿيون.
ڪو ڪھاڙين ڦرها،
بندوقن جون ناليون،
خوف ۾ ڏيک،
موت جو ڏين ٿيون.
۽ ڪراڙيون سرٻاٽن،
۾ ڪڇن ٿيون.
ڪا دائي ڪا مائي،
ڪا منڊم معتبرياڻي،
يا ڪا نئين پڙهيل ڊاڪٽرياڻي،
هن نئين جيون کي،
سلي ۾ ئي رولي وٺي،
پوءِ ماٺ ئي ماٺ ۾،
خدا جون خلقيل جوانيون،
رواجن جي اڏيءَ چڙهن ٿيون.
ڪئي مائرون، داين کان،
سيکڙاٽ، ڊاڪٽرياڻين کان،
مرن ٿيون.
هو پيرن ۾ رلندڙ روا مامتا جا،
هو سوريءَ تي چڙهندڙ،
جذبا مامتا جا،
جي ويڄن جي جٺ مان بچي ٿا پون،
مگر اندر ئي اندر ۾ پچي ٿا پون،
ڪي پيار جون نشانيون،
ڪي محبت جا تحفا،
گٽرن ۾ گم ٿيا،
ڍيرن تي اڇليا،
يا ڪتن جي واتن،
۾ چچريا!
شھر جي
معزز جي خالي پينگهن ۾،
شھر وارا ئي پھتا.
پر ڳوٺ وارا ٻارڙا،
حرامي ئي نڪتا،
ان لاءِ نہ تو ڏٺا
نہ مان ڏٺا.
شيخ زيد ۾ جڏهن گائنيءَ جي هسٽريءَ وٺڻ وياسون تہ اسان سان ذڪيہ ميرونا جي ڪارٽون جھڙو ڇوڪرو بہ هو. ڊاڪٽر ذڪيہ ميرونا ان وقت ڪارٽون ٺاهيندي هئي ۽ انھن ڪارٽونن ۾ اڪثر ڪردار چانڊڪا جا ئي هوندا هئا. اسان جڏهن پنھنجي هڪ مئگزين لئہ ڪارٽونن لئہ عرض ڪيو تہ هن انڪار ڪيو. ڪارٽون جو عنوان هڪ پروفيسر هو. ڊرامي جي ان سين تي ڪارٽونن جو خيال تڏهن آيو جڏهن واقعي ڪنھن سائينءَ جي نرس سان دل ڏيڻ جي ڳالھہ چانڊڪا ۾ زير بحث آئي.
ڊرامي جو سين هو
”هڪ ڊاڪٽر ڪنھن پروفيسر جي مٿي تي هٿ رکندي چوي ٿو ”سائين اوهان پروفيسر آهيو مريض اڇلي پوي ٿو سائين اوهان کي ڪئين خبر پئي؟”
”سائين اوهان کي ميڄالو ڪونھي؟”
پروفيسر: ”سائين اوهان جو ميڄالو بہ مون جي ميڄالي وانگر شاگردن چٽي ورتو هوندو!“ پوءِ ڊاڪٽر پروفيسر جي ساڄي پاسي تي اسٽيٿ رکي اڇلي ٿو تہ ”سائين اوهان کي دل ئي ڪونھي“.
ڀڪ سان بيٺل نرس ڊاڪٽر کان سوال ڪري ٿي ”ڊاڪٽر هن کي دل نہ هجي ۽ هي زندہ هجي اهو تہ ناممڪن آهي“.
ڊاڪٽر: ”اسٽاف، هن دل ڪنھن کي ڏئي ڇڏي هوندي! “.
نرس: ”سر دل بہ ڪا ڏيڻ جي شيءِ آهي ڇا؟”
ڊاڪٽر: ”جيئن مون توکي ڏئي ڇڏي آهي!”
اهو ڪارٽون جھڙو ڇوڪرو جڏهن هڪ ڪراڙيءَ کان هسٽري وٺڻ ويو تہ ان وقت mensturation cycle متعلق سنڌيءَ ۾ لفظ ڪو نہ هئا ۽ اسان ان مناسبت سان ان جي مناسب رهنمائي ڪئي هئي.
ڇوڪري ڪراڙيءَ کان سوال ڪيو.
”امان: اوهان کي ڪپڙا ايندا آهن؟”
ڪراڙي جواب ڏنس ”ڇو ڪپڙا پڻھين موڪليا آهن؟”
وري ڇوڪري شرمندہ ٿيندي ڪراڙيءَ کي چيو تہ
”امان اوهان کي ماهواري ايندي آهي؟”
وري ڪراڙي رهڙ ڏيندي چيس ”وڃ ماڻھين کان پڇ ان کي ماهواري ايندي آ، ڪو نہ، وڃ بي شرم ماءُ جيڏيءَ سان عشق ڪرڻ آيو آهين ڇو ٿو اهڙا بي حيائيءَ وارا سوال پڇين؟”
پوءِ اسان ان ڪارٽون جھڙي ڇوڪري جون سڀئي ڪارٽون جھڙيون شڪليون ڊاڪٽر ذڪيہ ميرونا جي مدد کانسواءِ ئي live ڏٺيون.
گائني ۾ پوسٽنگ دوران باقاعدہ ڪلاس ٿيندا هئا ۽ باقاعدہ اسان بہ وينداهئاسون. شيخ زيد جي ٻاهرين لان ان وقت شھر جي عاشقن جو مسڪن هوندي هئي. چوڪيدار انھن کي ائين ڊوڙائيندا هئا جيئن رات جو پوليس وارا فوٽ پاٿن تي ستل فقيرن کي ڊوڙائيندا آهن.
پيڊيا ٽرڪس جي پوسٽنگ دوران اسان گهٽ وياسون ۽ اهو دور بہ شيخ زيد ۾ گذاريوسين. پيڊياٽرڪس ڊپارٽمينٽ جيتامڙن سان ڀريل هوندي هئي ۽ اڪثر gastro جا ڪيس ايندا هئا. مستقبل جي معمارن سان اسان جا ڊاڪٽر پوري پوري جنگ ڪندا هئا ڇو جوان دور ۾ بہ چانڊڪا جي اسٽيج تي ٽيگور جو هي بيت خوب ٻڌايو ويندو ھو.
جڏهن مان نئين ڄاول ٻار جي چيٽ ٻڌندو آهيان
تہ سمجهندو آهيان تہ خدا اڃان انسان مان مايوس نہ ٿيو آهي
۽ جيستائين معصوم ٻار ٽھڪ ڏيندا رهندا جيستائين مائرون مرڪنديون رهنديون، تيستائين شاعرن ۽ اديبن لاءِ تخليق ۾ ميدان تنگ نہ ٿيندو.
ٽئگور جي گيتانجليءَ جو ان وقت شايد سنڌي ترجمو ڇپيو هو پوءِ شايد اسان کان پوءِ وارين بئنچن ۾ ڊاڪٽر رند ان جو سنڌي ترجمو ڪيو آ.
رابندر ناٿ ٽيگور کانسواءِ ان وقت شرميلا ٽيگور بہ آرٽ فلمن جي حوالي سان چانڊڪا ۾ مشھور هئي خاص طور تي گلزار جي فلم ”موسم“ ۾ جنھن ۾ هوءَ ڪنھن ڊاڪٽر جي محبوبا هئي.
سوپيڊيا ٽرڪس ڊپارٽمينٽ جا ڊاڪٽر وسيلن جي اڻھوند هوندي بہ ننڍڙين زندگين کي بچائڻ ۾ مصروف هوندا هئا ۽ پيڊس ڊپارٽمينٽ جي رات انھن لاءِ عذاب ۽ اوجاڳي جي رات هوندي هئي ڇو جوmortalility rate وڌيڪ هو، هر هائوس سرجن چاهيندو هو تہ هن جي نائيٽ ۾ گهٽ ۾ گهٽ موت ٿين ۽ انھن ڪمزور، نٻل ٻارن مان بہ ڪو روسي ڪھاڻيءَ جو ڪردار ٿئي.
روسي ڪھاڻي هئي
”هڪ ڊاڪٽر وٽ هڪ ماءُ هڪ ضعيف نٻل ٻار کڻي آئي جنھن جي پٺيءَ ۾ وڏو ڳوڙهو هو. ڊاڪٽر ماءُ کي چيو تہ هي ڇا ڪندو. هي ڇا بچندو. هي تہ اپاهج ٿيندو، بھتر ٿيندو تہ تون هن لاءِ ايڏي تڪليف نہ ڪر ۽ هن ٻار کي آرام سان مرڻ ڏي.
ڪافي سالن کان پوءِ اهو ڊاڪٽر هڪ نوجوان ڪٻڙي ڊاڪٽر کان پنھنجي هڪ پيچيدہ آپريشن ڪرائي ۽ ان ڊاڪٽر جو دوست ٿي ويو. ڪٻڙي ڊاڪٽر هڪ ڏينھن ان ڊاڪٽر کي پنھنجي بچپن وارو قصو ٻڌايو جيڪو هن جي ماءُ هن کي ٻڌايو هو تہ هڪ ڊاڪٽر هن جي ماءُ کي صلاح ڏني هئي تہ هوءَ هن کي آرام سان مرڻ ڏي. ڳالھہ ٻڌڻ کان پوءِ وڏو ڊاڪٽر ڏاڍو لڄي ٿيو ڇو جو صلاح ڏيندڙ ڊاڪٽر اهو خود هو“.
۽ اسان فورٿ ايئر ۾ فائنل ايئر ۾ بہ آءِ ۽ اي اين ٽي جي پوسٽنگ کي ڪا لفٽ ڪو نہ ڪرائي پر گائني جي پوسٽنگ جو ڪو ڏينھن هوندو جو اسان گسايو هجي نہ تہ بہ اچي سيمينار روم ۾ پڙهائي ڪندا هئاسون. انھيءَ ئي سيمينار روم ۾ لکيل هڪ پيار پتر اوهان لئہ عرض آهي.
”هي اهو تخليقاتي خط آهي جيڪو فائنل ائير جو شاگرد پنھنجي محبوبا کي گهر جي ائڊريس تي اماڻي ٿو ۽ حتيٰ الامڪان اها ڪوشش ڪري ٿو تہ هي خط ان جي پيءُ کي سمجهہہ ۾ نہ اچي“.
”او منھنجي ايسپرن aspirin جھڙي اڇي.
سيڪرن (saccharin) جھڙي مٺي،
ڪارٽيڪو اسٽيرائيڊ corticosteried جھڙي ڪارائتي،
ايڊرنلين جھڙي اثرائتي adrenaline،
مارفين morphine جھڙي غشيلي،
ڪلور پرومازين chlorpromazine جھڙي نشيلي،
هيلوٿين جھڙي بي حس،
آرسينڪ جھڙي خطرناڪ،
پينسلن جھڙي چڙاڪ،
۽ surfactant جھڙي مھانگي محبوبا!
جيڪڏهن مان تنھنجي فگر figure فارماڪولي ۾ نہ بدلايان ها تہ لوڪ توکي ٻولاهي ڪوٺي ها.
مان جڏهن توکي پھريون دفعو ڏٺو تہ تنھنجو عڪس ريٽينا retina کان ٿيندو آپٽڪ نرو optic nerve ۾ پھتو. آپٽڪ ڇئازما Optic chisma چيريندو آپٽڪ ٽريڪ optic tract لتاڙيندو، آڪسيپٽيل occipital جي ايريا 17، 19 ۾ پھتو ۽ مون توکي thalamus ۾ سانڍي ڇڏيو ان وٽ منھنجي هائپو ٿيلميس جو پوسٽيرر نيوڪلاءِ تڙپي اٿيو هو،شابس آvaga;escpe کي جنھن دل جي رفتار تي ڌاڙو لڳڻ نہ ڏنو.
تنھنجون مٺڙيون مٺڙيون ڳالھيون منھنجي سيني ۾ پڪنچرڊ punctured wound ڪنديون پيريڪارڊيم pericardium ڪٽينديون، مايوڪارڊيم myocardium ۾ پھتيون ۽ مون کي grevious injury گريويس انجري ٿي پئي، شابس آهي سرجريءَ وارن کي جن هرٽ لنگ مشين heart lung machine تي رکي اوپن هارٽ سرجري open heart surgrry ڪري ڪورونري آرٽيز coronary arteries مان اهو ايمبولاءِ emboli ڪڍي ورتو نہ تہ منھنجي زندگيءَ جو ٽراءِ پاڊ tripod بيھي رهي ها.
رسپائريشن respiration برين brain ۽ سرڪيوليشن circulation جي سزيشن cessation ٿئي ها. باڊي ٽيمپريچر body temperature ختم ٿئي ها، آءِ بال فڪس eyeball fix ٿئي ها. رائگرمارٽس rigor mortis اچي وڃن ها. اڃان بہ پيوٽريفيڪشن putrefaction ايڊيپوسر adipocere يا مميفڪيشن mummification ۾ هليو وڃان ها.
مان تنھنجي ڪري پنھنجي گلائڪوجن glycogen واري وجود کي ٽوڙي ڇڏيو، بابي جي دٻ سان گلوڪوز ون فاسفيٽ glucose I phosphet ٿيس پوءِ گلوڪوز سڪس فاسفيٽ glucose 6 phosphet ٿيس آخر وڃي پائريويٽ pyruvate تي پھتس شابس آ تنھنجي امڙ آڪسيجن oxygen کي جنھن مون کي سٽرڪ ائسڊ سائيڪل ۾ citric acid cycle ۾ داخل ڪري ڇڏيو نہ تہ مان تہ ليڪٽيٽ lactate ٿيان ها. رات مون کي تنھنجي ياد جا ليبر پين labour pains شروع ٿيا بستري تي ائين تڙپيس ڄڻ فارسيپ ڊليوري forceps delivery ٿيندي هجي صبح جو اٿڻ وقت منھنجو رنگ نيئونيٽل جانڊس neonatal jaundice جھڙو ٿي ويو. شابس آهي psychology جي سوچن کي جن تنھنجي گهر جو اتو پتو ڏسي ورتو نہ تہ مان راهن ۾ ئي رلي وڃان ها.
مان ڊرمس dermis مان پيھي epidermis ۾ آيس اپي ڊرمس کان ٿيندو هاپئو ڊرمس hypodermis ۾ پھتس، سپر فشيا super fascia لتاڙي ڊيپ فيشيا deep fasia ۾ پھتس، اپيٿيليم epithelium ۽ ڪنيڪٽوٽشو connective tissue مون کي ڪجهہ بہ نہ چيو، مان هيليوس بريوس hallius brevis ۽ لانگس longus جي بلڊ سپلاءِ blood supply ڳوليندي آرٽيرل ايناسٽموسس rterial anastmosis ذريعي اينٽيريل ٽيبل آرٽري تي پھتس anterior tibialتان پاپليٽيل papliteal تي پھتس پوءِ فيمورل femoral ۾ داخل ٿيس.
فيمورل آرٽري femoral artery کان ايڪسٽرنل اليڪ external iliac آيس بعد ۾ ڪامن اليڪ commoniliac کان ورندو تنھنجي گهر واري وڏي شاهراھہ ايبڊومينل ايئارٽا abdominal aorta ۾ گهرِيس اتان ٿوريسڪ ايئارٽا thoracic aorta ۾ پناھہ ورتي پوءِ ٿوريسڪ thoracic aorta کان ٿيندو تنھنجي گهر واري وڪڙ آرچ آف ايئارٽا arch of aorta کان مڙندو تنھنجي گهر جي دوازي ايئارٽا aorta وٽ آيس. اتي مون فارين باڊي foreign body ٿي دروازو کڙڪايو. تنھنجي امڙ هسٽمين histamine موسان دوکو ڪيو تنھنجي پيءُ ڊبليو، بي، سي w. b. c کي سڏي آئي جن تنھنجي ڀائرن بيسووفل basophil، ايزينوفل eosinophil، نيوٽروفلneutroplus لمفوسائيٽ lymphocyte ۽ مون سائيٽ monocyte کي سڏي منھنجو گهيراءُ ڪيو. پوءِ تہ انفليميشن inflammation واري لڙائي ٿي. ڏي فيور fever ڏي ٽيومر tumor ڏي پيلر pallor ڏي ريبور rubor تو وارا همراھہ لاس آف فنڪشن loss of function ۾ هليا ويا مان بہ نود ٿي بيٺس، آخر جائنٽ سيل giant cell ٿي ڀڄايائون.
مان سمجهہان ٿو ان جهيڙي ۾ تنھنجي گهر جي ديوار ۾ وونڊ wound ضرور ٿيو هوندو. جتان يا مان اچي سگهان ٿو يا تون ٻاهر نڪري سگهين ٿي. پر تو وارو ڏاڏو برين brain بہ ڏاڍو سياڻو آ. جنھن تنھنجي چاچي ڪلاٽنگ clotting کي چيو آهي تہ هوءَ مون کي تنھنجي وجود ۾ اچڻ نہ ڏي. ۽ تنھنجي ڀينرن فبرينوجن fibrinogen ۽ پروٿرمبن prothrombin چوڪيداري شروع ڪئي آهي تہ جيئن مان تنھنجي اندر اچي نہ سگهان.
پر پياري ٻڌي ڇڏ مان تنھنجي اندر مليريل پيراسائيٽ malarial parasite وانگر سوڊيو پارٽ psendo part بنجي تنھنجي سموري اميونٽي immunity کي دوکو ڏئي سگهان ٿو پر مان تو کي ڊزيزڊ diseased ڪرڻ نہ ٿو چاهيان، جڏهن کان تنھنجي پيار جي پيراسائيٽ parasite چڪ پاتو آهي لو love جي ان لاروا larva ڪري مون کي تہ مليريا malaria ٿي پئي آهي. سيءُ، تپ، بخار، لڱن ۾ سور پر ان باوجود بہ مون توکي جگر ۾ جاءِ ڏني آهي. اتي جيڪڏهن تو آر، بي، سيز R. B. CS کي مارڻ شروع ڪيو يا اسپلين spleen کي انلارج enlarge ڪيو تہ مان وڃي ميڊيسن کي دانھن ڏيندس جتان ريسوچين resochin ايندي ۽ توکي پاڻھي ڀڄائي ڪڍندي.
اڄ مان توکي ٻڌائي ٿو ڇڏيان تہ منھنجي رستي ۾ ڪنھن بہ ڊي اين اي DNS وانگر ايس آبسٽرڪشن obstruction ڪئي تہ مان ان جي ايس، ايم، ار S. M. R ڪرائي ڇڏيندس جيڪڏهن ڪنھن Rhinitis بڻجي منھنجو رستو روڪيو تہ مان ان جي ڪارٽري caurtery ڪرائي ڇڏيندس. پياري اچ تہ تون ۽ مان سنجيدہ ٿي محبت جي ميڊيا media تي قرب جون ڪالونيون ٺاهي گرام رنگت جي ميندي لڳائي pneumacocci وانگر جوڙو بنجي وڃون، شادي ڪري ڇڏيون پر اي دلربا جيڪڏهن تون مون سان پيار ڪرڻ ۾ سچي ناهي تہ پوءِ مان تنھنجي اندر ميلگننٽ malignant ٿي ايندس ۽ توتي سڄي ڪيموٿراپي chemotheraphy ريڊيو ٿراپي radiotherapy ۽ سرجري surgery ناڪام ٿي ويندي پر جيڪڏهن تنھنجي بچڻ جا ٿورا بہ چانس ٿيا تہ پوءِ مان تنھنجي اندر aids ٿي ايندس تنھنجي سموري اميونٽي immunity کي سپريزsupress ڪري توکي مھينن ۾ ماري ڇڏيندس.
تنھنجي منھنجي ملاقات اڳي پوءِ ڊائسيڪشن هال dissection hall ۾ تہ ٿيڻي آهي. بھتر آ تہ پاڻ اهڙي نوبت کي اچڻ ئي نہ ڏيون پر شادي ڪري ڇڏيون.
پياري هي خط پڙهڻ کان پوءِ ڪول coal جھڙي ڪاري نہ ٿجان ۽ sodium جھڙي کاري نہ ٿجان، ايٽروپين atropine جھڙو گرم اثر نہ ڏيکارجان ۽ پراسپرٽ وانگر ٿڌڙي ٿي هوائن ۾ اڏري منھنجي ڳولا ڪجانءِ.
هي خط مون ٻہ دفعا پڙهيو هڪ s. s. t سنڌي شاگرد تحريڪ جي ڪنھن فنڪشن ۾ ۽ ٻيو سپاف جي فنڪشن ۾ سنڌي شاگرد تحريڪ واري فنڪشن ۾ جڏهن مان هي خط ٻڌائي رهيو هوس تہ ان وقت ريفريشمينٽ جو سامان سامعين ۾ ورهايو پئي ويو ۽ منھنجو خط ڪنھن بہ نہ ٻڌو پر جڏهن سپاف جي فنڪشن ۾ گلوڪار نہ پھتا تہ عطا چانڊئي چيو تہ ماڪا ڪجهہ منٽ هنن ماڻھن کي الجهائي رک، ان فنڪشن ۾ ان خط جي هر لفظ سان هوڪارا ٿيا ها. جيڪي منھنجي ڪنھن بہ تخليق تي نہ ٿيا ها ۽ ايترو داد مون کي ڪڏهن بہ نہ مليو هو.
هوڏانھن اسان کي ڪاليج ۾ فورٿ ايئر ۾ هائجن ۽ اسپيشل پيٿالاجي بہ پڙهائي ويندي هئي. جيوروپروڊنس بہ شاگرد شوق سان پڙهندا ھئا. انڪوئسٽ کان وٺي سوڊوميءَ تائين شاگردن موديءَ ۽ صديق حسن جو ڪتاب اکر اکر پڙهيو تنھن ڪري جيورس ۾ فيل ٿيڻ جو تہ سوال ئي پيدا ڪو نہ پئي ٿيو. باقي فارما سڀني شاگردن جون کوپڙيون اڏائي ڇڏيون. اهو فارما ڪوڊائنا مڪس ۽ ڪائنيڪٽڪس سڀني کان وسرندو ويندو هو رحيم صاحب جو خوف بہ هو پر جڏهن رحيم صاحب بدلي ٿي ويو تہ پوءِ نظير سولنگي صاحب آيو. نوراحمد عباسي صاحب جڏهن اسان کي پوسٽ مارٽم پڙهايو تہ اسان وڏي ضد ڪئي تہ ڪنھن لاش تي اسان کي سيکاريو وڃي هاڻي لاوارث لاش ڪٿان اچي ۽ جي ڪو وارثن وارو لاش هوندو هو تہ مالڪ تڙ تڪڙ ۾ هوندا هئا ۽ اسان ان لاش تي پڙهڻ کان رهجي ويندا هئاسون. هڪ گرم منجهند جو هڪ لاش واقعي اسان کي رئاري ۽ رجائي وڌو هو. اهو لاش هڪ عورت جو هو جنھن کي ڪاري ڪري ماريو ويو هو رلھيءَ ۾ ۾ ويڙهيل اهو لاش بہ امر جليل جي ڪردار سرد لاش جو سفر وانگي پئي لڳو، يا وري اهو لاش ”چوٽيھون در“ واري لاش جو سکر کان لاڙڪاڻي تائين سفر هو ۽ موهن جي دڙي وٽ لاش پنھنجي آڳاٽي تھذيب ڏي واپس ورڻ لئہ ڪناري تي آيو هو. جتان کيس پوليس پڪڙي آئي هئي ۽ ان لاش جي پس منظر ۾ ئي هي آزاد نظم لکيو ويو هو:
اڙي هي پراڻي رلھيءَ ۾ آ لاش ڪنھن جو،
نہ پٽڪو نہ سٽڪو،
نہ دانھون نہ ڪوڪون،
نہ آلاپ نہ ڪي پار آهن.
نہ ڪي شھر وارا، ڳوٺ وارا سوگوار آهن
بس هي جيجل جي،
واتان گجر جي،
نان هڪڙو ئي سڏڪو،
هي امان جي اکين ۾،
خشڪ ٿيل ڳوڙها،
هتي خوش خوش ڇو پوڙها،
هي ورديءَ وارن جي،
گاڏيءَ جو کڙڪو،
۽ ماٺ لئہ وڏيري جو دڙڪو،
هي ڇو گهر ۾ لنگهڻ جي،
چانورن بدران ڪڪڙ جو ٻوڙ،
هتي اڄ آ اڇن ڪبوترن
جو شور،
ها هتي نہ مُلو نہ مُلياڻي،
هتي ڇو نہ ڪڇ جو ڪانو،
نہ دلو نہ صاف پاڻي،
هتي ڇو نہ تختي تي تڙ،
۽ ڪفن جي تياري،
هتي ڇو نہ ڪنھن سامي سنواري،
هتي ڇو نہ تڏو،
۽ تڏي تي مڙدي جون ڳالھيون،
هتي ڇو نہ ڪنھن گل خريديا،
نہ اجرڪ ئي آندي،
نہ خاڪ مدينہ نہ زم زم جو پاڻي،
نہ ڪائي پوتر چادر،
نہ ڪنھن خوشبو گهرائي،
هن بي ڪفن لاش کي ڀلا
ڪير تڙ ڏيندو،
۽ ڪفن تي عنبر ڇڙيندو،
هن مھڪندڙ مُک جون،
اکيون ڇو نہ ورتيون،
عضون کي ٺاهي پٽيون ڇو نہ ٻڌيون!
اڃان ڇو نہ هٿڙن جي،
مھنديءَ پنھنجي مھڪ وڃائي،
اڃان ڇو نہ هت آنڌي آ آئي،
هتي گهٽيءَ ۾ ڊوڙندڙن،
ٻارن جي دز سان،
ڀلا ڌوڙ ڇو ٿيا آهن، ڳوٺ وارن
جا چھرا،
هت مٺ ۾ پئسا وٺي،
ٿيو عملدار روانو،
۽ ائين ڳوٺ وارن،
ڪاريءَ جو لاش بي ڪفن دفنايو!
اڳ ۾ لاش جي پوسٽ مارٽم لئہ ڊاڪٽر يا ليڊي ڊاڪٽر بہ پوسٽ مارٽم ڪندا هئا مگر هاڻي عورت جي لاش جي پوسٽ مارٽم لئہ ضروري آهي تہ ليڊي ڊاڪٽر ئي ڪري. ان لاش جي جيڪا حالت هئي اتي مون کي بس پنھنجن ماڻھن سان ناراضگي پيدا ٿي، تشدد ۽ اذيت وارو موت ماڻھوءَ جي نفسيات جي ڪھڙي نشاندهي ڪري ٿو. وحشت ۽ حيوانيت بہ پنھنجا اصول رکي ٿي مگر اسان وٽ ان غيرت جي نانءُ جي قتلن پٺيان اها نامردانگي آهي جنھن کي اسان مڙس ماڻھو ڪوٺيون ٿا. انصاف جي تارازيءَ ۾ ڪڏهن اسان پنھنجي عملن کي نہ ٿا توريون. اهو لاش منھنجي ذهن ۾ ڪئي سوال ڇڏي ويو. بس مون کي تہ ان لاش جو رت ۾ ڀريل چھرو هميشہ ياد رهندو. اسان جي ڪلاس جي سمورن ڇوڪرن ان لاش تي ڪجهہ سکڻ بجاءِ ان کي عزت جي ڀيٽا ڏني هئي ۽ جڏهن ڊاڪٽرن ۽ پوليس پنھنجو ڪم پورو ڪيو تہ هڪ ڇوڪري رئو ڦاڙي ان سان سڄي لاش تان رت صاف ڪئي هئي ۽ هڪ ڇوڪريءَ پنھنجي مٿي تي رکيل اها هرمچي واري ڪاري چادر لاش مٿان وڌي ۽ پاڻ کي مٿي اگهاڙو ڪري پوسٽ مارٽم روم مان هلي وئي هئي ۽ پوءِ اسان ڪڏهن بہ سائين نوراحمد کان پوسٽ مارٽم لاءِ ڪنھن لاش جي ضد نہ ڪئي هئي