چانڊڪا جي شاگردن جون جدوجھدون
اسان جي ڏينھن ۾ سڀ کان پھرين ڀٽي صاحب جي ڦاسيءَ کان پوءِ محترمہ بينظير ڀٽو ريل ذريعي لاڙڪاڻي آئي ھئي اھو محترمہ جو عظيم الشان آڌر ڀاءُ ھو جنھن ۾ چانڊڪا جي ھزارن شاگردن لاڙڪاڻي جي سمورن ماڻھن کي گهران ڪڍيو ھو. ٽڪا خان ۽ فاروق لغاري ان دور ۾ ppp جا مرڪزي رھنما ھئا. سنڌي ليڊر بہ آيا ھئا. ٽڪا خان کان بنگال جي معاملي تي قوم پرست ۽ ترقي پسند يا کاٻي ڌر جا شاگرد ناراض ھئا مگر انھن ٽڪا خان کي مھمان سمجهي ان کي سوالن سان شرمسار نہ ڪيو. امانت ڪتاب گهر جي اسٽال تي بيٺل اھي ليڊر ڪتاب گهر جو پاسو ڪرڻ تي بار بار بچيا ھئا ان ڏينھن ۾ محترم بي نظير ڀٽو صاحبہ سياسي آکاڙي ۾ نئين داخل ٿي ھئي انتھائي ڪمزور صحت جي مالڪ ان وقت جي ان آڪسفورڊ جي لھجي ۾ ڳالھائيندڙ ڇوڪريءَ لئہ گهٽ ماڻھن کي گمان ھو تہ ھوءَ ڪا پاڪستان جي ٻہ دفعا وزيراعظم ۽ انٽرنيشنل شخصيت ٿيندي. پر چانڊڪا جي شاگردن جي جوش ۽ ولولي pp ڪارڪنن ۾ نئين زندگي ڦوڪي ھئي ۽ محترمہ بي نظير ڀٽو سان سنڌي ماڻھن جي بي انتھا محبت ھئي جو ھن جو سياسي شعور حيرت ناڪ حد تائين تيزيءَ سان اڀري آيو. انھن ڏينھن ۾ ئي ايران ۾ امام خمينيءَ جي ڪار ھجوم کنئي ھئي. پر ھتي تہ ھلندڙ گاڏي چانڊڪا جي جوڌن ڪلھن تي کنئي ۽ چڱو رستو اھا ڪار محترمہ بي نظير سوڌو چانڊڪا جي شاگردن جي ڪلھن تي ھئي. ۽ لاڙڪاڻي اسٽيشن کان وٺي المرتضيٰ تائين چانڊڪا جا شاگرد ئي ان جلوس جا اڳواڻ ۽ متحرڪ ھئا. عجب ڳالھ اھا ھئي تہ ان ۾ چانڊڪا جا مذھبي ۽ قوم پرست شاگرد بہ ايترا سرگرم ھئا جيترا سپاف جا. ۽ المرتضيٰ جي حفاظت تي ڪيترائي ڏينھن چانڊڪا جا شاگرد ئي محافظ ھئا.
چانڊڪا ۾ شاگردن جا بائڪاٽ ۽ احتجاج رھندا ھئا. جيڪي ھاسٽل جي مسئلن ، سھولتن جي کوٽ، استادن جي کوٽ ۽ انتظاميہ سان ھوندا ھئا. ان لاءِ ڪاليج اندر، ڪلاسن جا انفرادي بائڪاٽ، احتجاج، نعرا، ھوڪارا، ھلندا ئي رھندا ھئا ۽ انتظاميہ ۽ شاگرد مڙئي ھر دفعي ٺھي ويندا ھئا. چانڊڪا جي سيڪنڊ بئج جو نتيجو ايڏو خراب آيو جو ھڪ ھڪ مارڪ تي ڇوڪرا ميڊيسن ۾ بہ فيل ٿيا. ان نتيجي خلاف چانڊڪا جي فيل ٿيندڙ ۽ پاس ٿيندڙ شاگردن بک ھڙتال ڪئي.
مزي جي ڳالھہ آھي تہ پاس ٿيل دوست ناپاس دوستن لئہ بک ھڙتال تي ويٺا ان بک ھڙتال کي انتظاميہ بہ پروٽوڪول ڏنو ۽ شاھ بيگ چانڊيو ان وقت آر ايم ھو. بک ھڙتالي شاگردن کي روز تپاسيندو ھو. نظر ايندڙ ناانصافيءَ آڏو انتظاميہ گوڏا کوڙيا ۽ شاگردن کي گريس مارڪون ڏئي انصاف ڪيو ويو.
جيئن تہ مان لکيو آھي تہ ون يونٽ واري شاگرد جدوجھد ايوب خان جي دور ۾ ٿي. ڀٽي صاحب جي دور ۾ شاگرد سياست پروان چڙھي. ان دور ۾ سائين جي ايم سيد جي قومي سياست نئين جوش جذبي سان ٿي، ڀٽي صاحب کي ڦاھي ڏيڻ کان پوءِ جنرل ضيا جي دور ۾ پيپلز پارٽي ۽ مذھبي پارٽيون پنھنجي عوامي طاقت رکنديون ھيون پر قوم پرست پارٽيون خاص طور تي شاگرد سياست ۾ وڌيڪ مضبوط ٿيون ۽ خاص طور تي پروفيشنلن ڪاليجن ۾.
ان دور ۾ ھن خطي جي سياست ۾ ٻن وڏين طاقتن روس ۽ آمريڪا جي سرد جنگ پنھنجي عملي روپ ۾ اچي وئي. روس پنھنجون فوجون افغانستان ۾ موڪليون ۽ آمريڪا پاڪستان معرفت مجاھدن ذريعي روس سان مھاڏو اٽڪايو. جنرل ضيا جي دور ۾ پاڪستان ۾ پرڏيھي ڊالرن ڪري اقتصادي مضبوطي نظر آئي. انھن مان ڪجهہ ڊالر شاگردن کي قرض حسنہ ۽ زڪوات جي اسڪالر جي روپ ۾ ملندا ھئا ان سان شاگردن جي مالي مسئلن ۾ بہ ڪمي آئي ھئي ھا ڳالھہ پئي ڪئي سون عالمي طاقتن جي ٽڪراءَ جي تہ پاڪستان ۾ کاٻي ڌر جون طاقتون خاص طور تي ترقي پسند شاگرد عتاب ھيٺ ھئا ۽ DSF جا شاگرد خفيہ نموني ڪم ڪندا ھئا. انھن سلسلن ۾ نذير عباسي شھيد ٿي ويو ۽ ان مرحوم جا تعزيتي ميڙاڪا چانڊڪا جي رومن ۾ انتھائي خفيہ نموني ڪيا ويا. پليجو صاحب پاڪستان جي ڳالھہ ڪندو ھو ۽ اھو سامراجي قوتن کي للڪاريندو ھو ۽ اھو پنجابين جي ويجهو ھو. ان کي قوم پرست پسند نہ ڪندا ھئا ۽ خود پليجي صاحب جي سنڌي شاگرد تحريڪ بہ پنھنجي ارتقائي دور ۾ ھئي باقي شاگرد سياست ۾”سنڌوديش“ جو تصور ڪنھن خاص طبقي ۾ عروج تي ھو ۽ سامراجي پنجابين کي ڪوٺيو ويندو ھو ۽ اھا نفرت تعليمي ادارن ۾ مختلف روپن ۾ موجود ھئي. ھوڏانھن ايل، ايم، سي ۽ s. m. c ۾ ”پنجابي اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن“ وجود ۾ آيون. سنڌ جي اندر رھندڙ پنجابين جيڪي گهڻي ڀاڱي سنڌي ڳالھائيندا ھئا ۽ قوم پرستن ۽ پنجابي شاگردن وچ ۾ جهڙپون بہ ٿيون ان وقت قادر مگسي صاحب قوم پرستن جو ھيرو ھو.
سنڌي ۽ پنجابي شاگردن ۾ سواءِ ليڊري ۽ نظرياتي اختلافن جي چانڊڪا ۾ ڪا خاص يا عام نفرت موجود نہ ھئي ۽ ھتي سنڌي پنجابي شاگردن جا جهيڙا نہ ٿيا ڇو جو چانڊڪا ۾ جيڪي پنجابي ڇوڪرا آيا ھئا اھي لوڪل ھئا ۽ انھن ضلعن جا شاگرد انھن جا دوست ھئا. باقي پنجاب جون سيٽون بہ ھيون. جتان جا شاگرد بہ چانڊڪا ۾ پرامن ۽ حفاظت سان گذاريندا ھئا ڇو جو انفرادي طور تي جيئي سنڌ جا شاگرد بہ انھن پنجابي شاگردن جا دوست ھئا جيڪي سنڌي پڙھي آيا ھئا. چانڊڪا ۾ حبيب نالي شاگرد انھن پنجابين کي گڏ ڪيو ۽ شھر ۾ انھن جون ڪي خفيہ ميٽنگيون بہ ٿيون پر اڪثر پنجابي شاگرد سنڌين سان چانڊڪا ۾ ڪنھن ٽڪراءُ ۾ نہ آيا. مگر مٿين ليول تي اھي نفرتون وڌنديون ويون ۽ ھڪ دفعي سنڌ جي تعليمي ادارن ۾ پنجابي شاگردن لئہno go area جو نعرو ھنيو ويو. اھو سڄو ڪجهہ حيدرآباد جي تعليمي ادارن ۾ ٿيو ۽ چانڊڪا جي شاگردن پڻ نظرياتي مجبورين تحت چانڊڪا ۾ پنجابي شاگردن کي چانڊڪا خالي ڪرڻ لئہ چيو.
ان دور ۾ بہ سياسي پارٽيون جيڪي انقلابي نعرا ھڻنديون ھيون اھي پنھنجي سموري طاقت شاگردن کي سمجهنديون ھيون، ڇو جو پاڪستان ۾ ٽريڊ يونينس ايتريون مضبوط نہ ھيون. ھاري بہ منظم نہ ھيا ۽ عوامي حلقا پيپلز پارٽيءَ جي سحر ۾ ھئا سو انقلاب جو سمورو سرچشمو شاگردن کي سمجهيو ويو. ھتي بہ بيجنگ يونيورسٽيءَ واريون اميدون رکيون ويون مگر شاگرد ھڪ تہ پروفيشنل ھئا ۽ ٻيو اھي خود سماجي تبديليءَ تحت پنھنجو ڪلاس مٽائي رھيا ھئا جتي خود انھن کي پنھنجي شناخت ظاھر ڪرڻ لئہ پنھنجي ھنر تي ڀاڙڻو ھو ۽ اھي پنھنجي پروفيشنل زندگي ۾ ھليا ويا ۽ انقلاب لئہ گهربل پنھنجو ڪردار نڀائي نہ سگهيا.
پنجابين شاگردن کي سنڌ جي تعليمي ادارن مان تڙڻ جي ردعمل ۾ تعليمي ادارن اندر فوجي آپريشن بہ ڪيو ويو. جنھن کي ڇاپو چيو ويو. اھو پھريون دفعو ھو جو چانڊڪا ۾ بلڪل فوجي انداز ۾ گهيراءُ ڪيو ويو ۽ پاڪستاني فوجين ھر روم جي تلاشي ورتي. پر ان ڇاپي ۾ فوجي جوانن بلڪل اھڙو ورتاءُ ڪيو، جيڪو فوجي نہ ھيو. انھن باقاعدہ اخلاق سان ھر شاگرد سان ورتاءُ ڪيو، ڪنھن کي بہ ڌڪ چنبو گار گند نہ ڪيو ويو. ڪنھن بہ روم مان ڪا بہ شيءِ نہ کنئي بند پيل رومن کي ٽوڙي ان جي تلاشي تہ ورتي وئي مگر انھن مان بال پين بہ غائب نہ ھئي. ننڍي وڏي سياسي مواد کي نظرانداز ڪيو ويو ۽ ڪنھن بہ شاگرد کي ھروڀرو هراسان ۽ گرفتار نہ ڪيو ويو ۽ چانڊڪا جي قوم پرستن شاگردن فوجين جي ڪيل ان ورتاءُ کي ساراھيو. ان آرمي ايڪشن چانڊڪا ۾ فوج خلاف نفرت کي ٿڌو ڪيو جيڪا خود عام سپاھي نہ پر مٿين ليول تي ھئي. اھو تلاشيءَجو سلسلو اسر ويل شروع ٿيو ۽ منجهند تائين ھليو مگر شاگرد روڊ تي نڪري ڪرڪيٽ کيڏڻ لڳا ۽ ان ايونٽ کي بہ انجواءِ ڪيو. مگر فوج کانسواءِ جتي f. c ۽ پوليس وئي اتي ڪجهہ شڪايتون مليون. تہ انھن شاگردن سان چڱو ورتاءُ نہ ڪيو. باقي فوج خلاف شاگردن کي ان ڇاپي جي سلسلي ۾ ڪا بہ شڪايت نہ ھئي ۽ فوج جو اخلاقي ڊسپلين نہ فقط معياري ھو پر شاگردن جي توقع کان وڌيڪ سٺو برادرانہ ھيو. آرمي پنھنجو تلاشيءَ وارو ڪم مڪمل ڪيو ۽ پوءِ f. c چانڊڪا جي دروازن تي مقرر ٿيڻ بعد نيڪالي ڏنل پنجابي شاگرد واپس آيا. اھو ڇاپو حقيقت ۾ ھڪ طاقت جو نماءُ ھو مگر ان ۾ طاقت رتيءَ ڀر جي بہ استعمال نہ ڪئي وئي.
ڪاليج ۾ ڪجهہ شاگردن کي ريسٽيڪيٽ بہ ڪيو ويو. جنھن ۾ برڪت شاھ، شريف پنھور غالباً اديب ۽ ٻيا دوست جن جا نالا ياد نہ آھن. ان جي رد عمل ۾ چانڊڪا ۾ روز احتجاج، مظاھرا ۽ ميڙاڪا ٿيندا ھئا. اسان کان اڳ واري سيڪنڊ ايئر امتحانن جو بائڪاٽ ڪيو ۽ ان سڄي بئج کي اخباري سرخين ۾ ريسٽيڪيٽ ڪيو ويو يا انھن جو سال وڃايو پر پوءِ انتظاميہ ۽ شاگردن وچ ۾ ڪامياب ڳالھيون ٿيون. ھي اھو دور ھو جنھن ۾ شاگردن وٽ شاگردن جي ٽارچرن جون ڪھاڻيون ھونديون ھيون. ھڪ تہ ملڪ اندر فوجي نظام ھو ۽ ٻي جنگ عظيم کان وٺي ويٽنام وار ۽ موساد ۽ ساواڪ جي ظلمن جون ڪھاڻيون شاگرد وٽ خود نئين ھيرو ازم جو نئون تخيل هيون ۽ مون بہ ھڪ ٽارچر سيل جي انھن ڪھاڻين تي نظم لکيو ھو.
ٽارچر سيل جون اذيتون
ھو طرحين طرحين طعام ڏين ٿا.
۽ جيئرا جيئرا جام ڏين ٿا.
ڪنواري ڪلالڻ جي ڪڇ تي،
مي جي مٽڪي تار ڏين ٿا.
دل ۾ھلڪي گار ڏين ٿا.
مئخاني مان ماڻھو اٿاري،
ارھن اگهاڙي سامھون بيھاري،
رنگين اڪيلي شام ڏين ٿا.
۽ ان جي بدلي مون کان ڌرتيءَ جو پيار گهرن ٿا.
پر منھنجو ڪنڌ انڪاري ٿئي ٿو.
ھنن جو رويو بدلجي وڃي ٿو.
پوءِ سنگينن سان سوچ چٿن ٿا.
ڀاري بوٽن سان ڪُچلن ٿا.
منھنجي ٻاھر ڄڀ ڇڪي ھو،
سگريٽن جا ڏنڀ ڏين ٿا، ابتو ڇت ۾ لٽڪائي،
ڪوسي پاڻيءَ ۾ ٽھڪائي،
منھنجي اکڙيل کل تي،
ڪوڙن جا انبار ھڻن ٿا.
رت ٽمندڙ زخمن تي،
تيزابن جي ڌار وجهن ٿا.
جنبورن سان ننھن ڇڪن ٿا.
ھڏن تي ڊرل ڪن ٿا.
پوءِ مونکي ڌرتيءَ سان پيار جي بدلي،
ان ھلڪي ھلڪي مارجي بدلي،
گهري مٺڙي ننڊ اچي ٿي.
وري جڏھن اک کلي ٿي.
ھو ڳوري ڳوري گار ڏين ٿا.
مون کان ڌرتيءَ جو پيار گهرن ٿا.
پر منھنجو ڪنڌ انڪاري ٿئي ٿو.
ھڪ وقت ان ٽارچر سيل ۾،
ھڏن ڀڳل منھنجو ڍانچو،
بک، اڃ ۾ تڙپي مايوس ٿئي ٿو.
۽ مون کي ديس دروھي ٿيڻ جو خيال اچي ٿو.
پوءِ ان ٽارچر سيل جي ڀتين تي،
شھيدن جي رت جون لڪيرون،
۽ اگهاڙن مارن جون تقديرون،
منھنجو ٽٽل حوصلو جوڙي وٺن ٿيون.
دشمن جو ڪنڌ مروڙي وٺن ٿيون.
منھنجي اذيت سان پر وجود ۾ سگهہ اچي ٿي.
سئمسن وانگر وار ٻڌي بند دروازو ٽوڙيان ٿو.
ٻاھر پھريدار کان بندوق ڦريان ٿو.
پوءِ ٿو منھنجو ذھن بغاوت جي نئين خيال تي سوچي،
پنھنجي روشن حال تي سوچي،
حقيقت ۾ ٽارچر سيل جون اذيتون،
مون کي نئون حوصلو ڏين ٿيون!
چانڊڪا ۾ شاگرد سياسي طور تي نہ فقط سجاڳ ھئا مگر اھي ڪافي عملي طورتي سرگرم ھئا ۽ ملڪ گير تحريڪن ۾ ھو ڀرپور حصو وٺندا ھئا چانڊڪا مان شاگردن جون گرفتاريون گهٽ ٿيون ۽ شاگردن تي تشدد يا ٽارچر، ڪو ھروڀرو استعمال نہ ڪيو ويو. انھن ڏينھن ۾ ئي ڪوارٽر نمبر 24 ۾ ھڪ ديسي قسم جي بم جو ڌماڪو ٿيو جنھن ۾ منٺار سولنگيءَ نالي ھمراھ سخت زخمي ٿيو. ان جو تعلق چانڊڪا سان نہ ھو مگر ھو قوم پرست ڌرين جو حامي ھو.
جيئن تہ اھو ڪوارٽر ”ن“ نالي شاگرد جو ھو ان کي ۽ جيئي سنڌ جي ھڪ ٻئي ڪارڪن ”ھ“ کي گرفتار ڪيو ويو. ھڪڙو مھاجر ڇوڪرو جيڪو روھڙيءَ جي سيمنٽ فيڪٽريءَ جو ھو ۽ ”ن“ جو روم پارٽنر ھو ان کي بہ گرفتار ڪيو ويو. ان دور ۾ apmso ”آل پاڪستان مھاجر اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن“ ٽيوب ۾ ھئي ۽ ھن جون خفيہ سرگرميون ڪراچيءَ ۾ ھيون. اوائلي ستر واري ڏھاڪي جي سنڌي مھاجر فساد جون يادگيريون ڇوڪرن وٽ نہ ھجڻ برابر ھيون. ان دور ۾ مھاجرن پنجابين ۽ پٺاڻن سان ڪراچيءَ ۾ مھاڏو اٽڪايو ھو. سنڌي قومپرستن جون ھمدرديون مھاجرن سان ھيون ۽ اھي انھن جي لڪ شپ ۾ مدد بہ ڪندا ھئا ڇو جو ايڏي عرصي گذرڻ کانپوءِ سنڌين قومپرستن مھاجرن کي مقامي وارو ھڪڙو عبوري حق ڏنو ۽ پنجابين ۽ پٺاڻن کي ڌارين ۾ شمار ڪيو ۽ مھاجرن ۽ پنجابين، پٺاڻن جي جهيڙي ۾ مھاجرن جو ساٿ ڏنو. ان دور ۾ سنڌ ۾ ڌارين جي ايڏي يلغار نہ ھئي ۽ افغان مھاجر، برمي، بنگالي، بھاري سنڌ ۾ گهٽ ھئا. مھاجرن پنھنجي اندر بہ ھڪ قسم جو احساس ڪمتري ۽ ناانصافيءَ جو پٽڻو پٽڻ شروع ڪيو مگر حقيقت ۾ ائين ھو نہ، سنڌ جي ھندن جون خالي ڪيل ملڪيتون، ديوانن جون زمينون ۽ سنڌ جي سول بيوروڪريسي پاڪستان ٺھڻ وقت مھاجرن کي مفت ۾ ملي. مگر جڏھن ڀٽي صاحب ڪوٽا سسٽم رائج ڪيو ۽ تعليمي سڌارا آندا تہ ھڪ سنڌي ٽيلنٽ اڀري آيو ۽ سنڌ ۾ ڪلاس جي تبديلي اچڻ لڳي جيڪا مھاجرن کي ڪنھن بہ حال ۾ قبول نہ ھئي ۽ پاڪستان ٺاھڻ ۾ پنھنجو اباڻو حق جتائڻ لڳا. حقيقت ۾ پاڪستان تحريڪ ۾ سنڌي ماڻھن جو مھاجرن کان وڏو ڪردار آھي. اھي خود پنھنجي لساني، تمدني، تھذيبي ۽ مڪانيءَ آبادي سان ٽڪراءُ ۾ آيا ۽ ھندن جي گهڻي آبادي ھتان لڏي وئي. مقامي طور تي ماڻھن ۾ مذھبي فرق کان وڌيڪ معاشي عنصر شامل ھو. ھڪ تہ ھندن وٽ وياج جو نظام ھو ۽ ٻيو تہ مقامي ماڻھن جون زمينون ھندن وٽ گروي ھيون. خود ھندو ڏاھن ان ڳالھ کي نہ سمجهيو ۽ مقامي طور اھا سوچ اڀري آئي تہ ھندن جي وڃڻ کان پوءِ اھي انھن ٻنھي ڳالھين ھڪ تہ وياج واري قرض کان آزاد ٿيندا ۽ ٻيو تہ کين زمينون جيڪي گروي آھن اھي ملنديون. مگر لياقت علي خان ائين نہ ڪيو ۽ اھي ملڪيتون مھاجرن کي ڏئي ڇڏيون.
سنڌين ان کي اسلامي تاريخ جي واقعي ھجرت جي تاثر ۾ وساري ڇڏيو مگر لياقت علي خان ايتري قدر پابندي ھنئي جو مقامي ماڻھو ھندن کان بہ اھي ملڪيتون خريد ڪري نہ ٿي سگهيا. اھو وڏو بحث آھي تہ سنڌي ماڻھن کي ننڍڙي نانگ بجاءِ وڏو ازدھا ڳچيءَ ۾ وڌو ويو. مگر چانڊڪا جا شاگرد ان دور ۾ بہ سنڌي مھاجر اتحاد کي ڪڏھن بہ پائدار نہ سمجهندا ھئا ۽ چوندا ھئا تہ مھاجرن جو پٺاڻن ۽ پنجابين سان ٽيلر آھي اصل دنگل اھي سنڌين سان ڪندا ۽ پھرين آڪٽوبر واري واقعي چانڊڪا جي شاگردن جي اھا پيشنگوئي سچي ثابت ڪئي.
”ن“ ”ھہ“ مھاجر شاگرد ٽائون ٿاڻي تي رکيا ويا منٺار سولنگي اسپتال ۾ زير علاج رھيو انھن شاگردن کي ٽائون ٿاڻي تي ڪنھن بہ تشدد جو نشانو نہ بنايو ويو ۽ ھو آزاديءَ سان پنھنجي دوستن ۽ مائٽن سان ملندا ھئا. انھن سڀني تي مارشلا ڪورٽ ۾ ڪيس ھلايو ويو ۽ مھاجر شاگرد کي بري ڪيو ويو. ”ن“ ”ھہ“ ۽ منٺار سولنگيءَ کي ھڪ ھڪ سال قيد ۽ ڪجهہ ڪوڙن جي سزا ٻڌائي وئي. انھن شاگردن کي پھريائين سکر ۽ پوءِ لاڙڪاڻي جيل رکيو ويو. ان وقت ۾ سنڌ جا جيل سياسي قيدين سان ڀريل ھئا ۽ ھي ڇوڪرا بہ سياسي قيدي ٿيا. مگر چانڊڪا جي شاگردن انھن شاگردن جي آزاديءَ لئہ جدوجھد جاري رکي ۽ ان وقت جي پرنسپل نيڪ محمد شيخ بہ پنھنجي طور ”ڊي . ايم. ايل. اي“ ڊويزنل مارشل ائڊمنسٽريٽر تي دٻاءُ وڌو ۽ اھي شاگرد ٿوري عرصي ۾ ئي جيل کان آزاد ٿيا. انھن گرفتارين ۾ خ. م بچي ويو جو ھو پنھنجو سامان ڪوارٽر ۾ سليقي سان رکندو ھو. ڌماڪي ٿيڻ وقت ھن پنھنجي شناخت جون سڀ شيون ڪوارٽر 24 مان گم ڪري ڇڏيون. انھن شاگردن جي ڇڏائڻ ۾ انھن جي پوڙھن والدين جو بہ وڏو حصو ھو جن واقعي ئي وڏي جدوجھد ڪئي تہ ھنن جا پٽ آزاد ٿين.
سو ضيا جي دور ۾سياسي ھلچلون ھلنديون ھيون ۽ چانڊڪا جا شاگرد لاڙڪاڻي جي ھلندڙ ھر تحريڪ ۾ حصو وٺندا ھئا. اھي احتجاج مزدورن جا ھجن يا سياستدانن جا استادن جا ھجن يا مقامي ماڻھن جا چانڊڪا جا شاگرد لاڙڪاڻي ڇا سنڌ ۽ پاڪستان جي ھر تحريڪ جو حصو رھيا.
بک ھڙتالن کان وٺي جيل ڀريو تحريڪن تائين چانڊڪا جا شاگرد ڪنھن بہ طرح پوئتي نہ رھندا ھئا. ايم. آر. ڊي جي تحريڪ ۾ بہ ھنن ڀرپور حصو ورتو ۽ سپاف جا شاگرد ڀڃ ڊاھ جي ڪارروائين ۾ اڳڀرا رھيا. باقي ڪٿي بہ ڪو واقعو ٿيندو ھو تہ چانڊڪا ۾ احتجاجي ميڙاڪا ۽ جلوس نڪرندا ھئا. اھو چانڊڪا جو ڪو مسئلو ھجي يا ديوانن جا ٽڪاڻا ساڙڻ جو مسئلو ھجي، ڪنھن شاگرد کي سزا اچڻ جو سوال ھجي يا سياسي پارٽين جو سڏ، انھن سڀني تحريڪن ۾ چانڊڪا جي شاگردن نہ فقط حصو ورتو بلڪ عملي طور پنھنجو ڪردار بہ نڀايو.
چانڊڪا ۾ گهڻو ڪري ٻين ادارن ۾ ٿيل واقعن تي وڏا احتجاج ٿيندا ھئا انھن ڏينھن ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي ھاسٽلن ۾ھڪ شاگرد سرڪاري ڌرين جي فائرنگ ۾ احسان ميمڻ مارجي ويو. چانڊڪا جي فنڪشن ۾ ايندڙ شاگردن جي بسين تي ڪيل فائرنگ ۾ بہ ”ٺوڙھي جا شھيد“ شھيد ٿيا. انھن ٻنھي واقعن تي چانڊڪا ۾ ڀرپور احتجاج ٿيا. انتظاميہ شاگردن جي انھن احتجاجن کي ڪمزور ڪرڻ لئہ ڪاليج بند ڪري ڇڏيندي ھئي، ھاسٽلون خالي ڪرڻ جو فرمان جاري ڪيو ويندو ھو ۽ چانڊڪا جا شاگرد مھينن تائين اھا ڪاليج بند ٿيڻ جي اذيت ڀوڳيندا رھيا ۽ انھن جا ڪيترائي قيمتي سال ان تعليمي سفر ۾ ضايع ٿيا. چانڊڪا ۾ ڪاليج بند ٿيڻ خلاف بہ وڏو احتجاج ٿيندو ھو ۽ انھن احتجاجن ۾ مائوزي تنگ جو اھو مڪالمو ورجايو ويندو ھو تہ ”ڪنھن بہ قوم کي تباھ ڪرڻو آھي تہ انھن جون يونيورسٽيون بند ڪريو“. انھن ئي مسئلن جي احتجاجن ۾ ھڪ دفعو چانڊڪا جي شاگردن ڪاليج جو سمورو انتظام پنھنجي حوالي ڪري ورتو ۽ حافظ گلاب چانڊڪا جو غير آئيني ۽ غير سرڪاري پرنسپال بہ رھيو. ھن پنھنجي آفيس ھلائي ۽ آرڊر جاري ڪيا ۽ تدريس جو عمل بہ جاري رکيو. اھو انوکو احتجاج بہ ڏسڻ وٽان ھو. ايم آرڊي تحريڪ ۾ شاگردن گرفتاريون ڏنيون ۽ ڪجهہ ڪاروايون بہ ڪيون هي ان سلسلي جا نظم آهن:
چانڊڪا جا باغي ڇوڪرا
هي سلوڻا، سٻاجهڙا
چانڊڪا جا ڇوڪرا
باهين مان ڇا ڄاڻن
تيلا، ڪانا تن هٿن ۾
ڪيئن ڀلا هي گاڏيون ساڙن
آمر ساڻ، احتجاج ڪارڻ
روڊن تي آيا، ٽائر ساڙي
ويٺا سوچن، ويٺا لوچن
ڪنھن تن کي، تئو نہ اچي شل
پوءِ کڙڪي سان،
بيدن وسڪارن ۾ هي ڪٽجي ڪٽجي
ڦٽجي ڦٽجي
لاڪپ ۾ ٿا مرڪي مرڪي لارون لاڙن
هي نازڪ، نازڪ
سھڻا سھڻا
پل کن پھڻ بڻي
جي ٿا آمر
واٺن نھارن
سرٻاٽن جي سس پس ۾
ويٺا آمر واٺا سوچن
ڪو نہ مڃيندا آزي هاڻي
ڀل بڻون اسان نازي هاڻي
دادو واسي
هي دور درين مان
دادو واسي
ڪرفيو ۾بند اباڻا
ڀڀڪي ڀڙڪي، اوچن
آوازن سان
آمر کي للڪارن ٿا
هر ساھہ ۾ ڀٽو سارن ٿا
هو موت کي مرڪي ڳولي
پنھنجو اندر ٺارن ٿا
هو ٿُڪن ڀونڊن سان
حاڪم وقت کيڪارن ٿا
آمر وقت اياڻو بڻجي
پنھنجي بزدل ساٿين
کان ٿو، راز ۾
ڄاڻي
هي ڇا ٿا چاهن.
ڇرڪي ڇرڪي
ڏڪندي ڏڪندي
حاڪم وقت جو
بزدل ساٿي،
هيڻائي ۾ ورجائي ٿو
هي تہ ڀٽي جا ماڻھو آهن
توتي ٿا لعنت برسائن.
دادو ۽ بيروت
دادو ۽ بيروت ڄڻ ڀائر
هن ۾ ديس آزاديءَ هيرا
هن ۾رهن، ڀٽي وارث
هي آمر سان بہ اٽڪڻ ڄاڻن
هي سينو تاڻي
ڇلجي گولين سان
ڦتڪڻ ڄاڻن
ارڏا اوچا ڪنڌ هنن جا
راھہ جمھوريت پنڌ هنن جا
هي ڦرڻا گهرڻا ماڻھو ناهن
وعدا پنھنجا پاڙڻ ڄاڻن
هر ماڻھو ڀٽو ٿيڻو آ
هت ظلم نہ رهندو، نہ ئي ظالم رهڻو آ.
تون بہ ٻڌي ڇڏ ڪن کولي هر ماڻھو ڀٽو ٿيڻو آ.
تون جيڏي رستي روڪ ڪندين، ٽيڏو تن کي تاءُ ايندو.
تون جيڏيون ڦاهيون ٺاهيندين، ايڏا مرڪي مرڪي ڪنڌ ايندا
ڪيڏا مروڙي ٽوڙيندي، سرڪي سھڻا سھڻا سنڌ ايندا.
جيڏو تون جوش ڪندين، ارڏا ماري ماري بيھوش ڪندين،
هو مرڪي مرڪي اٿندا ۽ تنھن جي منھن تي ٿوڪيندا!
تنھنجا جلاد بہ ٿڪجي ٿڪجي روئيندا.
هو ڦاهي گهاٽ ڏي ڪاهيندا.
ڀل تون ميڙ لڳائي ماڻھن جا،
ڪوڙن جا اعلان ڪندين.
انگ اگهاڙن مارن تي ڪوڙن جي وسڪار ڪندين،
هو نعري نعري ٻوليندا.
۽ ڀٽي کي ڳوليندا. . . !