چانڊڪا ۽ ملينيئم گرل (يادگيريون)

غشي يا بيھوشي عام طبي مسئلو آهي. مرض جي سڃاڻپ لئہ ٻئي ڳالھيون مريض جي معلومات ۽ ان جي تپاس ڪارائتيون آهن.

هوش Consciousness:
هوش مغزي قوت جي باقاعدگي آهي. جنھن ۾ مريض پاڻ کان ۽ پنھنجي ڀروارين شين کان باخبر رهندو آهي هي ان ڳالھہ جو اهل هوندو آهي تہ جيڪي تبديليون هن جي اندر ٿين ان جو ردعمل ڏيکاريندو آهي. مثلا هن کي بک لڳندي آهي تہ ماني گهرندو آهي. يا ٻاهرين شين تي پڻ ردعمل ڏيکاريندو آهي، سردي يا گرمي لڳندي اٿس تہ ان جو بچاءُ ڳوليندو آهي.
ننڊ بہ هوش جي بدليل حالت آهي ۽ باقاعدہ هوش جي بدليل حالت پڌري هوندي آهي. ننڊ واري ماڻھوءَ کي اٿاري سگهجي ٿو، هن کي ڪنھن شيءِ سان حرڪت ڏئي جاڳائي سگهجي ٿو يا هو پاڻ اٿي سگهي ٿو.
هوش جي بدليل حالت جيڪا بيمارين سبب ٿيندي آهي ان ۾ منجهيل حالت رهندي آهي. مريض خبردار تہ ٿيندو آهي پر اهو گوڙ ڪندو آهي تڪرار ڪندو آهي، ڊنل هوندو آهي ۽ اهو ماڻھو ڊڄندو آهي، وقت، ماڻھن ۽ ٻين شين کان، اهڙا ماڻھو پنھنجي اردگرد جي غلط بياني ڪندا آهن، اهي ماڻھو سودائي وهمي هوندا آهن ۽ گمراهيءَ واريون ڳالھيون ڪندا آهن يا اهڙين شين جو تذڪرو ڪندا آهن يا انھن کان ڊڄندا آهن جن جو وجود ئي نہ هجي.
مونجهاري واري حالت کي تمام هوشياريءَ سان ڳالھائڻ جي قوت متاثر ٿيڻ واري مرض کان جدا ڪبو آهي. Asphasia پر Asphasia جي واضح سڃاڻپ اها هوندي آهي تہ ٻولي پڻ متاثر ٿيل هوندي آهي.
يا مرگهيءَ کي پڻ ذهن ۾ رکبو آهي. مرگهيءَ ۾ پڻ رويي ۽ برتاءُ ۾ پڻ وڏو تفاوت اچي ويندو آهي. جيڪڏهن مرگهيءَ وارو فوڪس کاٻي پاسي وارو آهي تہ اهڙي حالت ۾ بہ رويي سان گڏ لفظن ۽ ٻوليءَ جو اچارڻ يا ڳالھائڻ ۾ دقت ايندي آهي.
ان کان علاوہ منھن جي مشڪن يا منھن جي چوڌاري مشڪن جي بگاڙ جي صورت ۾ پڻ مريض مونجهاري جو شڪار هوندو آهي ۽ مشڪن کي حرڪتون ڏيڻ کان گهٻرائيندو آهي جيڪو ماڻھو بيھوش ماڻھوءَ کي تپاسي اهو ڪجهہ سيڪنڊ بيھي ۽ مريض کي ڏسي ان کي ڪنھن بہ قسم جو پريشان يا ڊسٽرب نہ ڪري.
مريض ۾ بي قاعده غشي جي حالت ۾ ڏٺو ويو آهي تہ اِهي مريض گهڻو ڪري spaceoccupying lesion وارا هوندا آهن يا ان ۾ تحول (غذا جو جزو بدن ٿيڻ) metabolism جي ڪنھن ڏڦير جي شڪايت هوندي آهي، انھن ۾ موڳائي يا بيھوشي ٿيندي آهي.
انھن حالتن ۾ مريض عام ننڊ ۾ هليو تہ ويندو آهي پر ان کي آسانيءَ سان جاڳائي نہ ٿو سگهجي جيڪڏهن هڪ دفعو جاڳي ويو تہ ان کي سمھارڻ مسئلو ٿي ويندو. اهو هميشہ ڳالھائيندو رهندو يا ضد ڪندو رهندو تہ هن سان ڳالھايو يا هن کي تپاسيندا رهو.
موڳائي (stuper) واري غشي جي حالت ۾ فقط طاقتور stimuls سان مريض کي اٿاري سگهجي ٿو. اهو جاڳائڻ اڻپورو ۽ ٿوري مدي لاءِ هوندو آهي.
پر بيھوشي (coma) جي حالت ۾ مريض کي جاڳائي نہ سگهبو آهي ۽ ٻاهريون سڀئي تحرڪ ڏيندڙ ترڪيبون ناڪاره ٿي وينديون آهن. ٻاهريون ڪنھن وسيلي سان اٿارڻ يا جاڳائڻ ۾ مريض جيترو رد عمل ڏيکاريندو ان مان هلڪي يا گهري بيھوشي جي خبر پوندي آهي. اها نھايت ئي ڏکي ڳالھہ آهي تہ ان جي تشريح ڪجي تہ ڪھڙي بيھوشي مريض جي وڌندي پئي وڃي.
بيھوش مريض کي تپاسڻ فقط ان جي بيماريءَ جي تشخيص ۽ ان جي علاج لاءِ پروگرام ٺاهڻ لئہ ڪبو آهي. بيھوشي مريض ۾ فقط جوڙ جيڪي structural يا ان جي اندر ڪيميائي عملن (metabolic) بيمارين جي ڪري ٿيندي آهي. پر تمام ٿورا مريض نفسياتي مسئلن تي پڻ بيھوش ٿي ويندا آهن.

بيھوشي
1 دوائن جو وڌيڪ واپرائڻ گردن ٽوڙ بخار
2 گهڻو شراب پيئڻ مرگهي
3 رت ۾ کنڊ جو مقدار گهٽجي وڃڻ مٿي جو ڌڪ
4 مٺن پيشابن جي بيماري پٽيوٽري جو سڪتي ۾ اچي وڃڻ
5 بڪين جو ڪم کان جواب ڏيڻ دماغ جي جهلي جي سوچ
6 جسم جي گرميءَ جو درجو گهٽجي وڃڻ دماغ جي وچين حصي ۾ رت جو وهي وڃڻ
7 ٿائيراڊ گلينڊ جي رطوبتن جو گهٽ پيدا ٿيڻ دماغي بيماريون
8 دل ۽ ڦڦڙن جو ڪم کان جواب ڏيڻ سيريبرل ۾ رت جو وهي وڃڻ، سيريبرل ۾ سوڄ ٿيڻ ۽ ان جي ڪجهہ حصي جو موت واقع ٿيڻ سيريبرل اندر ڳوڙها پيدا ٿيڻ ۽ ان جي اندر رت واريون ڳوڙهيون پيدا ٿيڻ.

دماغ جو پويون حصو (pons):
مريض متعلق بيان وڏو اهم آهي، مريض جي خاندان جو ڪو ماڻھو يا ان سان گڏ آيل ڪو ماڻھو جيڪو ان صورتحال کي واضح ڪري سگهي تہ مريض ڪيئن بيھوش ٿيو ان کان پڇڻ گهرجي.
بيھوشي عموما دماغ جي اندرين حصن (cerebular) ۽ cerebeller ۾ رت جي وهڻ ڪري ٿيندي آهي. هڪ هسٽري جيڪا ڌڪ ۽ صدمي يا ڪجهہ ڏينھن کانپوءِ ڪمي پيشي سان ٿي هجي ان متعلق ٿورو ذهن ۾ تہ sub dural herniation ان تصور کي هلڪو نہ ڀائنجي نہ ئي وري ذهن مان ڪڍي سگهجي.
يا وري مٿي جي سور جي مريض شڪايت ڪئي هجي ۽ يڪدم بيھوش ٿي وڃي جو اهڙي صورتحال هيٺ intra cranial space oceupying بيمارين کي نظرانداز نہ ٿو ڪري سگهجي ان جو ڪو بہ سبب ٿي سگهي ٿو. بيھوشيءَ ۾ اوچتو گرفتار ٿيڻ سيريبرل بيمارين جي نشاندهي ڪن ٿا. جيڪي ڳوڙهي، دماغ جي جهلي جي سوڄ، دماغ اندر ڌڪ يا ڦرڙي. دوائون واپرائيندڙ مريضن متعلق ان جا مائٽ، پاڙي وارا ان جا شخصي ڊاڪٽر ڪجهہ ڄاڻندا آهن يا ايمبولينس ڊرائيور ڄاڻندو آهي، جنھن هن کان شراب ۽ ٻيون دوايون هٿ ڪيون هجن.
مريض جي متعلق پڇائجي تہ ڀوءَ کان تہ نہ بيھوش ٿي ويو آهي، ان کان علاوہ مريض جي ڪپڙن، ان جي کيسي ۾ پيل دوائن جي پرچين، سببن يا ٻين ڳالھين ڏي پڻ توجھہ ڏيڻ کپي، ۽ مريض کي ڳولجي. مٺن پيشابن وارا يا مرگهيءَ جا مريض پنهجو پاڻ ۾ ڪجهہ نشانيون رکندا آهن. جيئن بيھوش ٿيڻ جي صورت ۾ ڊاڪٽر کي خبر پئجي سگهي. انھن جي هٿن ۾ ڪجهہ ٻڌل هوندو آهي، انھن جي ڳچيءَ جي هار ۾ ڪجهہ هوندو آهي. يا ان جي ڪپڙن مان ڪا نشاني ملندي آهي جيڪڏهن اوهان کي شڪ پوي تہ مريض رت ۾ کنڊ جي گهٽتائيءَ hypoglycemia سبب بيھوش ٿيو آهي تہ ان صورت ۾ ان جي رت جو هڪ نمونو sample ڪڍي ان کي رت ۾ کنڊ جي مقدار لئہ تپاسيو، جيڪڏهن کنڊ گهٽ هجي تہ اهڙي صورتحال ۾ %50، ويھہ ملي لٽر 20ml،glucose 50% مريض جي رڳ ۾ سئيءَ سان هڻو، ڪنھن ٻي ٽيسٽ کان اڳ ۾، رت اندر کنڊ جي گهٽتائيءَ ڪري موڳائي، نيم بيھوشي يا بيھوشي ٿي سگهي ٿي. اهڙين حالتن مان مريض کي بيدار ڪري سگهجي ٿو. پر مريض ڪافي چڙچڙو ۽ تشدد پسند لڳندو، انتھاپسند لڳندو ۽ ٿورو ٿورو جاڳيل هوندو. مريض جو رنگ زرد ٿي ويندو پگهر لھندس، نبض بہ ائين هلندس جيئن ڪنھن شيءِ سان ٻڌل اٿس. ان ڳالھہ کي چٽي طريقي سان سمجهڻ کپي تہ مريض يڪدم بيھوش ٿي ويو آهي يا آهستہ آهستہ ڍرڪندو ويو ۽ بيھوش ٿي ويو. جيڪڏهن يڪدم بيھوش ٿي ويو هجي تہ پوءِ ان ڳالھہ کي ذهن ۾ رکجي vascular diseases رت جي نالين جي بيمارين ڪري بيھوش ٿي ويو هوندو.
مريض جي تپاس کان اڳ ۾ ڊاڪٽر اهو ضروري ڏسي تہ مريض ساھہ سولائيءَ سان کڻي ٿو، يا هن جي ساھہ ۾ ڪا گڙٻڙ تہ نہ ٿي لڳي. ان کان پوءِ هن جي نبض ۽ رت جي دٻاءَ کي ڏسڻ گهرجي تہ اهي ٺيڪ آهن، اهو پڻ تپاسڻ گهرجي تہ مريض مان رت تہ نہ ٿو وهي. جيڪڏهن ساھہ کڻڻ ۾ دقت محسوس ڪري ٿو تہ ان کي آڪسيجن ڏني وڃي، جيڪڏهن مريض ۾ مرگهيءَ جون نشانيون واضح آهن تہ اهڙي حالت ۾ مريض جي تپاسڻ کان اڳ ان جو مرگهيءَ وارو علاج ڪجي.

General Examination
ان کان علاوہ ڪيتريون ئي ظاهري ڳالھيون طبي دنيا ۾ وڏي اهميت رکن ٿيون، اهو ڏسجي تہ مريض صاف سٿرو نظر اچي ٿو، کاڌل پيتل نظر اچي ٿو. ان کان علاوہ اهو ڏسجي تہ هن پاڻ متعلق احتياط ڪيو آهي يا نہ. پاڻ کي صاف سٿرو رکيو آ يا نہ. يا هن جي وارن جي ترتيب پڻ بگڙيل آهي، وار کنڊڙيل اٿس يا پاڻ گدلو آهي. ڪمزور آهي يا گهڻي تڪليف ۾ آهي.
ان کان علاوہ هڪ تڪڙي جانچ شروع ڪيو تہ هن جا هڏا تہ ڪٿان ڀڳل نہ آهن، خاص طور تي اهو ڏسو تہ هن جي مٿي تي ڪو ڌڪ تہ نہ آهي. رهڙون مٿي تي ڳولڻ ٿوريون مشڪل هونديون آهن پر مٿي تي سوڄ يا رت جي ڳوڙهي ڇھي ڪري (palpable هونديون) محسوس ڪري سگهبيون آهن. ان کان علاوہ pinna جي پويان رهڙون عموما ميدان جنگ جي نشاني سڏبيون آهن ۽ اهي عموما مٿي جي Temporal يا basal هڏي جو ڀڄي پوڻ يا ڪريڪ ٿيڻ واضح ڪنديون آهن. ساڳي طرح ڪن جي اندران رت جو وهي اچڻ کوپڙي اندر ڌڪ جي نشاندهي آهي ۽ عموما Basal هڏي جو ڀڄڻ واضح ڪنديون آهن.
زرد ٿيڻ، دل جي سرشتي جو متاثر ٿيڻ ۽ ٻيون بيھوشيءَ واريون علامتون پڻ ڳولجن، ان کان علاوہ ان ڳالھہ جي تصديق ڪجي تہ رت جسم جي ٻاهرين حصن مان وهي ويو آ يا اندر وهي ويو آ. يا ڪٿي وهي وڃي جمع ٿيو آ.
دوائون واپرائيندڙ ۾ بيھوشي وقت اها ڳالھہ ممڪن ٿئي ٿي تہ هنن رڳن اندر بيجا دوائن واريون سيون هڻايون آهن. اهي پوري طرح صاف نہ هيون انھن جي ٻانھن يا ٺوٺ جي اندر رڳن ۾ ڪو دڳو ڄمايو هجي (clot) يا ڪو اهڙو مواد ٺاهيو هجي (thrombus) جنھن رت جي شريان کي بند ڪيو هجي.
ان کان علاوہ شراب، رت اندر پيشابي مادا (Uremia) جو وڌي وڃڻ، مٺن پيشابن واري تيزابيت dilabetic ketoacidosis جيري واري بيھوشي، helpatic coma ان جي ڌپ، بدبو يا خوشبو ڪڏهن ڪڏهن محسوس ڪري وٺبي آهي. کونگهرا هڻڻ ۽ تکو ساھہ کڻڻ (تيزابي ساھہ کڻڻ acidic breathing) عموما مٺن پيشابن واري بيھوشي جي ڪري ٿيندي آهي.

سائيءَ جو هجڻ Liverpalm:
هن ۾ هٿ جي تري ڳاڙهي ٿي ويندي آ عموما تري جي هيٺين حصي ۾ spidernavei purlple رت جون ننڍڙيون ناليون هڪ ڳڇي جي شڪل ۾ چمڙيءَ جي ويجهو هونديون، يا اهي مڪڙيءَ جي ڄاري وانگر ڳاڙهيون رت جو ناليون هونديون آهن. ان ۾ بلاشڪ جيرو وڌيل نہ هجي تہ اهو ذهن ۾ رکي سگهجي ٿو تہ مريض جي بيھوشي جيري واري آهي.
گردن ٽوڙ بخار Meningitis واري بيھوشيءَ ۾ مريض غشيءَ جي حالت ۾ هوندو آهي موڳائي ۽ سستي سان گردن ٽوڙ بخار بہ هوندو اٿس. ان کان علاوہ گردن ٽوڙ بخار واريون نشانيون پڻ مريض ۾ هونديون آهن.
نبض غير ضروري طور گهٽ هلندي آهي پر ساھہ کڻڻ ۾ تکائي هوندي آهي. ان کان علاوہ ڳچيءَ جو سخت ٿيڻ ۽ مٿي جي سور جي شڪايت بہ هوندي آهي. پر ڪڏهن ڪڏهن الٽي جي شڪايت بہ هوندي آهي ان کان علاوہ چمڙي تي داڻا نڪتل، ان کان علاوہ ڪن جو سور پڻ واضح هوندو آهي.
ان کان علاوہ اک جو معائنو ڪرڻو هوندو آهي تہ ڪٿي pupil oedema آهي يا اک جي اندرئين پردي retina ۾ رت تہ نہ وهي ويو آهي. يا ڪو گند وغيرہ ٺھيو آهي ۽ ان کان علاوہ ڪا ڌارئي شيءِ تہ اک اندر نہ هلي وئي آهي. اهو چمڪندو آهي. Highly refrealile يا ڪو اهڙو مادو تہ نہ آهي جنھن اک جي ناليءَ کي بند ڪري ڇڏيو آهي.

هوش Consciousness:
بيھوش ماڻھوءَ جي جائزي وٺڻ وقت اڳ ۾ هوش جي حالت جي خبر پوڻ ضروري آهي. جيئن مٿي ٻڌايل آهي ۽ اهو ڏسجي تہ مشاهدي وقت ان جي هوش جي حالت وڌي ٿي. ان جو بگڙجڻ گهٽجي ٿو يا وڌي ٿو.
هوشمندي ۾ فرق اچڻ ان ڳالھہ جي علامت هوندو آهي ڪم جي ڪھڙي تبديلي ڪجي (Treatment) ان لاءِ ضروري آهي تہ صحيح طور تي stimuli جي خلاف رد عمل معلوم ڪجي.
متعلق ڳالھہ ٻولھہ: مريض جو نالو وٺڻ ۽ هڪدم وڏي آواز ۾ ڳالھائڻ، روشنيءَ جو هڻڻ، ڇھڻ وارا يا عذاب يا سور وارا stimuli ڏجن.
عام رواجي طور تي حرڪتون ڄنگهہ ٻانھن limbs جو ڏسڻ گهرجن، يا وري tendon Achilles کي ٿورو زور ڏجي، يا وري ڇاتيءَ جي هڏي sterum تي سخت شيءِ سان دٻاءُ وجهجي يا supra orbital pressure جانچيندڙ جي آڱوٺي جي زور سان ڏجي ۽ اک جي پتلي ۽ اک جي حرڪت تي خاص ڌيان ڏجي.
ان ۾ ڏسجي ساھہ کڻڻ جي طريقي ۾ ڪيترو حڪميه رد عمل motor response ٿئي ۽ يا وري ڪي خود ساختہ reflexes پيدا ٿين ٿا.

اک جو تارو يا پتلي Pupil:
اک جي پتلي جي ماپ ڏسڻ گهرجي ۽ انھن جو روشني سان پڻ ردعمل ڏسجي. ٻنھي تارن ۾ گهٽ وڌائي ۽ هڪجھڙائي ڏسجي، جي نہ آهي تہ پوءِ ڏسو تہ ڪھڙو abnormal آهي ۽ ڪھڙو نارمل، پتلين جو وڏو هجڻ ٽئين تنت جي اڌ رنگ کي ظاهر ڪندو آهي. Occulomoter Nerve paralysis يا وري ظاهر ڪندو آهي تہ ٽئين تنت جي جاءِ بدلي آهي يا ان جي دٻاءَ ڪري نقصان ٿيو آهي.
ڪڏهن ڪڏهن ننڍو تارو Horner’s Syndrome ڪري هوندو آهي.
تاري جو وڏو هجڻ: mesen cephlan ۾ ڪو نقص پڻ ٿي سگهي ٿو جيڪڏهن وڏو تارو (ماڻڪي) (dilated pupil) روشنيءَ سان ڪو ردعمل نہ ٿو ڏيکاري تہ ان پاسي واري ٽئين تنت جو ٿورو فالج يا اڌ رنگ ٿي سگهي ٿو ۽ جيڪڏهن تارو ننڍڙو آهي ۽ روشنيءَ کي ڪو بہ ردعمل نہ ٿو ڏيکاري تہ اهڙي صورتحال ۾ اهو سوچڻ کپي تہ sympathetic ۽ parasympathelic نقص آهي. ۽ ميڄالي واري ڏانڊي کي سخت نقصان رسيو آهي. ڳچيءَ جي ڍري ٿيڻ جي ڪري اک جي تاري جو ويڪرو ٿيڻ، يا ڳچيءَ جي چمڙي کي جهپڻ ڪو قابل اعتماد طريقو ناهي.
جيڪڏهن دوا واپرائيندڙ بيھوشي هوندي تہ ان ۾ اک جي تاري جو روشني سان ردعمل عام رواجي هوندو آهي. يا وري ميٽابولڪ بيھوشي ۾ ائين ٿيندو آهي مثلا: مٺن پيشابن واري بيھوشي. جيڪڏهن گلوٿامئڊ دوا جو زهر اثر هوندو آهي تارو ويڪرو ٿي ويندو. ان کان علاوہ تمام گهڻي ميٽابولڪ بيھوشي پڻ مٿين قانون کان آجي آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن اک جو تارو روشنيءَ سان ڪو بہ ردعمل نہ ڏيکاريندو آهي.
Pons ۾ رت جو وهڻ ۽ thalamic ۾ رت جو وهڻ ڪري اک جي پتلي تمام سنھي پن جي منھن جيتري ٿي ويندي آهي pin point pupil ۽ روشنيءَ سان ڪو بہ ردعمل نہ ڏيکاريندي آهي.

اک جون حرڪتون:
ocular moveunts بيھوش ماڻھوءَ جون اکيون ٿوري آرام ڪرڻ واري ماڻھوءَ کان مختلف ڏسبيون آهن جيڪڏهن ڄائي ڄم جون اکيون ٽيڙيون آهن congenital squint اک جي ڇيڙڻ جو فرق پڻ واضح هوندو آهي آرام وقت ۽ حرڪتي اک جي حرڪت ڪرڻ وقت، جيڪڏهن مريض تمام گهڻو غشي جي حالت ۾ آهي يا موڳائيءَ جي حالت ۾ آهي تہ پوءِ voluntary حرڪتون ڏسڻ گهرجن.