شيخ زيد جون چار بيعزتون
شيخ زيد ۾ ان وقت درگاهي صاحب بيھوشيءَ جو انچارج هو ان جو دٻدٻو رعب هلندو هو، ميڊم بلقيس کان پوءِ ٽيون نمبر سگهارو شخص درگاهي صاحب هو، هن سنڌيءَ ۾ Anaesthesia بابت ڪتاب لکيو ۽ هونئن بہ ميڊيڪل مضمونن جو سنڌي ترجمو ڪندو رهندو هو کيس آفيس مليل هئي سائين جي وڏي لئہ هئي، ۽ ائين هڪ Death ٿي وئي جيڪا اسان جي ڪلاس فيلو جي ڀاڻيجي هئي، سشيل ڏهرڪي واري جي ان جو پھريون C- Section هو، هن کي شايد پٽ بہ ڄائو هو، پر اُها ادڙي نشي ڏيڻ کان پوءِ روم ۾ يا آپريشن ٿيٽر ٻاهران شفٽ ڪرڻ دوران ديھانت ڪري وئي، غلطي ڪنھن جي هئي، نشي جي ڊاڪٽر جي يا سرجن جي، پر انڪوائريءَ ۾ ڊاڪٽر درگاهي کي سول هاسپيٽل موڪليو ويو ۽ شيخ زيد ۾ سائين سڪندر خاصخيلي کي موڪليو ويو. ان موت شيخ زيد ۾ ماٺار ڪري ڇڏي، شيخ زيد ۾ مون کي ان ڪري ڏکيائي گهٽ اچي پئي جو سڀ هائوس جاب ڪندڙ منھنجون ڪلاس فيلو هيون. سواءِ ٻن جي جيڪي PMC جون هيون ۽ ائين مستقيم ۽ جي رام بہ ڪلاس فيلو هئا، سائين سڪندر صاحب بہ دوستن وانگر هوندو هو پوءِ ڊاڪٽر جهامنداس منجاني بہ شيخ زيد ايندو هو، هو چانڊڪا ۾ Anaesthesia ڊپارٽمنٽ جو هيڊ هو. پاڻ FF.A۽ MRCP ميڊيسن هو ۽ Anaesthesia ۾ مھارت هوندي هئس. سائين اڪثر ڪري گهٽ ايندو هو، ڪراچيءَ ۾ رهندو هو اسان سان ڪا گهڻي ڊيگهہ نہ ڪندو هو پر مون کي ڏاڍو ڀائيندو هو، هميشہ چوندو هو يار ڪجهہ ڪر F. F. A ئي ڪر تون هوشيار آهين Active آهين ڪري ويندين سائين جو صلاحون سون هيون، پر اسان کي ڪٿي ٿيون سمجهہ ۾ اچن، ان وقت شيخ زيد ۾ پڙهڻ پڙهائڻ وارو ماحول هوندو هو، بس تعليمي بحث هوندا هئا. ڪا ڇوڪري C-Section اسسٽنٽ ڪرائيندي هئي تہ خوشيءَ ۾ نہ ماپندي هئي، پوءِ اچي ان جي شامت ايندي هئي ڪجهہ کاراءِ Treat ڏئي. C-Section ۾ ڇا آهي ڪھڙي عربي فارسي اسان کي C-Section سمجهاءِ ۽ ڇوڪرين جو مشاهدو مطالعو غضب جو هوندو هو اسان Anaesthesia جلدي سکي وياسون، ڇوڪريون هائوس جاب ۾ بہ C-Section ڪرڻ لائق هيون اهي سخت سيءَ جا ڏينھن بس رات دير تائين اسان بہ شيخ زيد ۾ ويٺا هوندا هئاسين، ماني ٽڪي کائڻ پيئڻ جي کوٽ نہ هوندي هئي پرائيويٽ رومن ۾ ڊاڪٽرياڻيون هائوس آفيسر رهنديون هيون انھن وٽ رڌ پچاءُ، چانھہ ۽ ريفريشمنٽ جو سامان هوندو هو اسان بہ انھن جي سھيلين وانگر رومن ۾ ايندا ويندا هئاسين انتھائي عزت ڀريو ماحول هوندو هو جنھن ۾ اخلاقي حدون، سماجي فاصلا، معتبر گفتگو شامل هيون. مجال آ ڪنھن وٽ بہ ڪو ايري غيري نٿو خيري جھڙو خيال اچي، اخلاقيات جو ايترو خيال ڪيو ويندو هو جو هر ڪو لفظ بہ سنڀالي ڳالھائيندو، ان دور جي ماڊرنائيزيشن اها هئي تہ جنسي متڀيد کان سواءِ هر ڪو سمجهو ڀينر ڀائرن وانگر رهندو هو. مون تي نيزن جي ذميواري هوندي هئي ڇو جو ڇوڪريون ٻاهر پٺاڻ کان ڊراءِ فروٽ نہ وٺڻ وينديون هيون ۽ ان وقت نيزا بہ سستا هئا سو منھنجي جيڪٽ ۽ ڪوٽ جا کيسا نيزن سان ڀريا پيا هوندا هئا ۽ اُها چڳ چڳ انتھائي اهم علمي، فني ڪچھرين جو سبب هوندي هئي ۽ ڪا ڇوڪري چئي وٺندي هئي اڄ ”ماڪا“ C-Section تہ سمجهاءِ مان مھا سرجن وانگي پنھنجي علمي لياقت جي شوبازي شروع ڪري ڏيندو هوس.
اڙي C-Section ڇا آهي؟
ٽي عمل آهن.
1. صفائي 2. وڍڻ 3. سبڻ
پھريون مريض جو پيٽ صاف ڪيو، اوهان کي Spinit, Swab هولڊر، Towel clip, Swab کپندا، بس پھريون ڏاڪو پورو، پوءِ وڍڻ شروع ڪيو کل وڍبي Knif Holder ۽ Surgical Blade کپندو، چمڙي وڍيو، رت نڪرندي ان کي Artery Forceps سان پڪڙيو ۽ ڪئنچي کڻو Rectus وڍيو، اڙي Allies بہ Tissueپڪڙڻ لئہ کپندا، رت کي Swab سان صاف ڪيو Cautry استعمال ڪيو پوءِ اچو Perit tonium ڪٽڻ تي ذرا مٿي جهليو متان آنڊو گونڊو نہ وڍيو، هاڻي Uterus ڏسو هيڏو هنداڻي جيڏو اڙي ٻار جو مٿو محسوس ڪيو، اڙي هاڻي چير ڏيو Uterus کي هيٺين پاسي Lower Segment ۾ اتي ٻنھي پاسن کان Uterine arteries کي آڱر سان محسوس ڪيو ڪٽ اهڙو لڳايو جو Uterine يا ڪنھن بہ Arteries کان پر ڀرو هجي. Suction سان پاڻي Suck ڪيو. ٻار جي مٿي هيٺان هٿ ڏيو، ٻار ڪڍو، ناڙو وڍيو، ٻار، ٻارن جي ڊاڪٽر يا نرس کي ڏيو اُور ڪڍو. ٻچيداني کي صاف ڪيو، پوءِ اچي ٿو سبڻ جو عمل Uterus ٽن ليئرس ۾ سو ٻہ ليئر Catgut2 سان مٿيون پريٽونم هڪ سان Uterus اندر وجهو PeritoniunCatgut Oسان سبو Rectus Vicryll سان ۽ کل جا ٽاڪا Silk يا Prolene سان هڻو ها ڌاڳن جا رنگ ناسي يا ڀورا Gatgut, واڱڻائي Vicryl، سلڪ ڪاروSilk، نيروProlenc ۽ پوءِ مون تي ڪا برسي پوندي هئي، تو Retractor جي ڳالھہ نہ ڪئي Koches جي ڳالھہ نہ ڪئي ها بابا Retractor صحيح ڏسڻ لاءِ ۽ ڪاڪر ٻچيداني سبڻ وقت پڪڙڻ لئہ، تو Needle Holder جي ڳالھہ نہ ڪئي، نابين ڪجهہ پاڻ بہ ڪم ڪر سڀ تہ مان نہ پڙهائيندو مانءِ، وڏو ٽھڪڙو لڳي ويندو هو. پوءِ تنقيد نگار بہ اٿي پوندا هئا، تو Equipement جي تياري جي ڳالھہ نہ ڪئي ها بابا Cautery Suction Machine O. T light چيڪ ڪبيون تہ ڪم ڪن ٿيون يا نہ ڪا چوندي هئي تہ Syntocnon and Ergo meterine جي ڳالھہ نہ ڪئي ڪا چوندي هئي تہ تو مريض جي Prepration جي ڳالھہ نہ ڪئي ½Canula رت جو بندوبست وغيرہ ائين مون واري ڊاڪٽري منٽن ۾ مليا ميٽ ٿي ويندي هئي. سکڻ جي حوالي سان سڀڪو اڳتي هوندو هو، مون کي اهو ڀوت هوندو هو جلدي Anaesthesia سکان ۽ سکر ڀڄان. شيخ زيد جي بلڊنگ نئين هئي، ايئرڪنڊيشن هلندا هئا، وارڊن ۾ هيٽرن جو بندوبست بہ هوندو هو، گل گلزار لڳي پئي هوندي هئي، مٿي ٿيٽر ۽ Labour ۾ زندگي برق رفتار هئي ٿيٽر وڏو ۽ عاليشان هو، ان ۾ ٽي آپريشنون هڪ ئي وقت ڪري سگهبيون هيون، Ventilators هلندا هئا. ميڊم جي انتظامي سختي ڪجهہ ڊاڪٽرياڻيون ميڊم کان راضي ڪجهہ ناراض Anaesthesia جو ڪم مان، مستقيم، جي رام ئي سنڀاليندا هئاسين، ڊاڪٽر سڪندرخاصخيلي، جان محمد صاحب، جهامن داس منجاني صاحب، بس ائين ٻار ڄمندا هئا، ويم، آپريشن ٿيندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن Hyste rectomy ۽ ڪڏهن U. V Prelapse ۽ ائين ڊاڪٽر جلباڻي ان جا وارڪٽيل هوندا هئا ۽ ڇوڪرو لڳندي هئي، خادم، اڪبر سڀ ويچارا ڀڄ ڀڄان ۾ هوندا هئا. ٽي ٽي رجسٽرار ڊيوٽي تي هونديون هيون هڪ گروپ ۾ ڊاڪٽر ميمونا، ٻئي ۾ وري ڊاڪٽر شمع، ثريا، نسرين، ائين ڊاڪٽر رشيدہ ٻيراڻي ۽ ذڪيہ ميرونا بہ پنھنجي ڪم ۾ مگن هونديون هيون. بھرحال شيخ زيد جو ماحول انتھائي Ideal هو، سڀ کان وڌيڪ اهم ڳالھہ مريض هوندا هئا جنھن لاءِ سڀ جان ڏيڻ لاءِ تيار هئا.
بيعزتي نمبر2: شيخ زيد جو اندروني ماحول انتھائي تيز رفتار چست ۽ Active هوندو هو ڪنھن کي فرصت ئي ڪانہ ملندي هئي، باقي ٻاهر لان تي ڪي پريمي جوڙا بہ ڪھي اچي ڪچھري ڪندا هئا ۽ تاڙو ڀائر بہ پيا لامارا هڻندا هئا. هڪ ڏينھن تہ هڪ عاشق ڪمال ڪري ڇڏيو، ايپران پائي، اسٽيٿواسڪوپ لڳائي اچي مريض پيو ڏسي اسان کي شڪ پيو وڃي ميڊيڪل جو انٽرويو ورتو سين، پوءِ هو بجلي وانگر گم ٿي ويو. ائين اتي منھنجي هڪ دوسٽ اسحاق جو هڪ دوست مليو هو بہ ”تاڙو“ هيو چانھہ جي صلاح ڪئي مانس چيائين اچ تہ ٻاهر ٿا پيئون، هِت ٿا پئيون، هُت ٿا پيئون، ڀائو ڪو مائي جي پيچهي ۾ هئو ۽ مون کي سنگت ۾ گھليو پيو وڃي، مان ٿورو محسوس ڪيو مائي جا هٿ پير اڇا هئا پر هئي برقعي ۾ آخر ادا ان مائي جو گهر اچي ويو، برقعو مٿي ڪري چيائين ”ڊاڪٽر صاحب يه بيغيرت تو روز ميرا پيچها ڪرتا هي آج ديکھہ ميرا چھرا“. اُها مائي شيخ زيد جي ماسي هئي مٿي جو برقعو کنيائين تہ ”جهور پوڙهي“ يار جو مٿو ڦري ويو. ائين ئي ڪڏهن وارڊ ۾ بحث شروع ٿي ويندا هئا، علمي اڄ هڪڙو ننڍڙو ٻار ٿيٽر ۾ ڄمڻ کان پوءِ مري ويو پوءِ تہ ان جي موت جا Causes ڪاز، بدڪون سڀ بحث هيٺ اچي ويون. Neo- natal Resuscitationجو بحث هليو، مان بہ ڪتاب کڻي پڙهيم پوءِ عقل سليم سان مختصر ليڪچر ڏنم، اڙي ٻارن کي ڄمڻ کان پوءِ سنڀالڻ سولو آهي جنھن ۾ ڪنھن مشين دوا جي ضرورت ناهي هوندي پر عقل سليم استعمال ڪرڻو پوندو آ.
بابا ٻار چئن قسمن جا پيدا ٿين ٿا.
1. هڪڙا نارمل، انھن کي ابتو جهليو
ٻيو انھن جو وات صاف ڪيو.
ٽيون ان جي پٺي تي يا پيرن تي چنبڙو هڻو.
2. ٻيا ٻار اهي ٿا پيدا ٿين جيڪي ساھہ صحيح نہ ٿا کڻي سگهن انھن لاءِ:
هڪ انھن کي ابتو جهليو
ٻيو انھن جو وات صاف ڪيو
ٽيون چنبڙو هڻو پٺي يا پيرڙن تي
چوٿون آڪسيجن ڏيو نہ تہ ٻہ ٽي ڦوڪون ڏيوس وات ۾
3. ٽيون اهي ٻار جيڪي ساھہ نہ کڻي سگهندا هجن:
هڪ، تن کي بہ اونڌو ڪيو
ٻيو، وات صاف ڪيو.
ٽيون، چنبڙو هڻو
آڪسيجن ڏيو ۽ مصنوعي ساھہ ڏيو ڦوڪ سان، Ambu سان يا انھن ۾ ٽيوب وجهو
4. چوٿون اهي ٻار جيڪي ڪارا نيرا هجن ۽ دل بہ نہ هلندي هجي
انھن کي بہ ابتو جهليو
منھن صاف ڪيو
دل کي ٿورو مھٽيو
هٿرادو ساھہ ڏيو.
يا دوائون Atropine Adrenaline ڏيو پوءِ دوائن جي ڊوزن، مصنوعي ساھہ، دل کي دٻائڻ جي طريقن تي وٺ وٺان بحث هوندا هئا علم جو ديڳيون پڪبيون هيون.
بيعزتي نمبر 3 : انھن ئي ڇوڪرين جي گروپ ۾ ڇوڪري (R) هئي جيڪا PMC مان آئي هئي، اسان سوچيو سون تہ اڄ ان کي ٿا ڏيون ٻرو، پوءِ Treat لاءِ پرچيون لکيوسون، اسان چالاڪي ڪري سڀ نالا R جا لکيا، پرچي بہ ان کا کڻائي سون، ان جو نالو نڪتو چيائين مان روم تان چانھہ ٺاهي ٿي اچان، ڪافي دير تائين ويٺاسين، آخر ان جي امڙ جيڪا انتھائي صاف سٿري Gentle Lady هئي، چانھہ پڪوڙا ۽ بسڪوٽ کڻي آئي، چيائين هن کي چانھہ ٺاهڻ نہ ايندي آهي مان ٺاهي آئي آهيان اسان سڀني کي امڙ کي تڪليف ڏيڻ تي نھايت شرمندگي ٿي، سو چيم ڇا ٿئي ها مان ئي Treat ڏيان ها 100 ٻہ سو خرچ ٿين ٿا ۽ ائين اڪابري بحثن جو انت ئي نہ هوندو هو، ڪا چوندي هئي تہ Leaking ميمبرين واريون زچگيون، ڏکيون هونديون آهن، انھن جو C-Section ٿيندو آ، مٿو صحيح، Engang نہ هوندو آ تہ پاڻي Leak ٿيندو ۽ اسان پارو اڪابر چوندو هو تہ جيڪي ٻار ڄمڻ وقت پائخانو ڪن ٿا Meconium پاس ڪن ٿا انھن ۾ آڪسيجن جي ڪمي هوندي آهي يعني All the babies Pass Muconium are always hypoxic اِهي ڪچھريون پيون هلنديون هيون هڪ ڏينھن ٿيٽر ۾ هڪ مريضه سيريس ٿي وئي، آپريشن دوران اسان جي ڪلاس فيلو جيڪا خود ڏٻري هئي ادي ياسمين ڪيھر ان رت ڏنو، بدقسمتيءَ سان نرس گلوڪوز واري ڊرپ بند ڪرڻ کان سواءِ هيٺ فرش تي رکي ۽ مريض جو الاهي رت Drip ۾ واپس اچي ويو، ڇا اها رت گڏيل ٿيلھي مريض کي ڏجي يا نہ باقاعدہ Pathologyجي Professor سائين غلام رسول قريشي سان رابطو ڪيو ويو جنھن منع ڪئي. انھن ڏينھن ۾ ئي سيڪريٽري هيلٿ Salik Nazirچانڊڪا ۽ شيخ زيد وومن ۽ شيخ زيد Children هاسپيٽل جو دورو ڪيو، شيخ زيد چلڊرين هاسپيٽل ۾ ان وقت ٻارن جي سرجري ڪونہ ٿيندي هئي، ماهر سرجن ڪو نہ هئا. پر اتي Theater ٺھيل هو جنھن جي ڪنھن کي خبر ڪا نہ هئي سالڪ نذير بيو ڪريٽ هو هن کي شيخ زيد چلڊرين اسپتال جي نقشي جي خبر هئي، سو سڌو وڃي ٿيٽر جي دروازي تي بيٺو اندر چوڪيدار جي سائيڪل بيٺل هئي پوءِ تہ اخباري سرخيون ٿيٽر ۾ چوڪيدار جي سائيڪل ظلم قھر.
شيخ زيد جي چوٿين بيعزتي: ڪم آپريشنيون، کائڻ پيئڻ، آپريشن ٿيٽر ڀرسان واري آفيس ۾ ڪچھريون، آدابن سان جاري هونديون هيون هڪ ڏينھن سائين سڪندر خاصخيليءَ انتھائي سنجيدگيءَ سان چيو اسماعيل اِها ڊاڪٽرياڻي جيڪا نقاب ۾ ايندي آهي چڱي با پردہ ۽ نيڪ آهي، آهي بہ غيرشادي شدہ پر ان جو منھن تہ ڏسان ان جا هٿ پير تہ اڇا هئا، امڪان هو تہ ان جا نقش نگار بہ سٺا هوندا، سو منھنجو رشتو گهرون ٿا، مان بہ چيو سائين اِها ڪھڙي وڏي ڳالھہ آهي هاڻي ٿا ڏسون، پئسا مون وٽ هوندا هئا جهٽ وڃي رڪشا ۾ چڙهي بيڪريءَ جو سامان، ڪيڪ، نمڪو، فروٽ، گل، ڊسپوزل پليٽون وٺي يڪدم O. T آفيس ۾ اعلان ڪيو تہ سائين سڪندر جي سالگرھہ آهي، جهٽ ڪيڪ ڪٽجي ويو پليٽ ۾ پيٽيز ڪيڪ وجهي ان نقاب واري ڊاڪٽر جي اڳيان جهلي بيٺس، اِهو ايترو اچانڪ هئو تہ ان ويچاريءَ سوچيو ئي ڪو نہ ۽ نقاب لاهي کائڻ شروع ٿي، سندس ڏند ٿورا وڏا هئا، سائين سڪندر بيھوش ٿيندي بچيو، خير اِها شادي آڇ تہ اِتي ئي ختم ٿي وئي، ان سڄي ڊرامي جي خبر ڊاڪٽرياڻيءَ کي بہ پئجي وئي، هڪ ڏينھن ان بہ امان وارو لفظ چيو”اسماعيل تون بہ ائين“ مان تہ اصل مري ويس امان جڏهن بہ مون کان ناراض ٿيندي هئي تہ چوندي هئي ”اسماعيل پٽ تون بہ ائين!“ مون تي امان جي بابا جو نالو آهي جڏهن بہ هوءَ چوندي هئي تہ ان جو گهرو مقصد هوندو هو تہ مان تومان اِها اميد نہ ٿي ڪري سگهان، رات ننڊ نہ آئي ڪراچي دوست کي فون ڪيو ٿيلھو کڻي صبح جو بلولائين ۾ چڙهي ڪراچي وڃي JPMC ۾ ڊاڪٽر سليمان شيخ سان مليس ۽ ڪجهہ وقت هائوس جاب JPMC ۾ بہ ڪيو، آنرري ائين پنھنجي، چانڊڪا، شيخ زيد ۽ لاڙڪاڻي کان موڪلاڻي ٿي.