چانڊڪا جا استاد ۽ امتحان
سائين ٿڌي پاڻيءَ جو گلاس آڇيندي:
”پٽ، شادي ڪئي ٿي؟”
”نہ سائين“. ”پٽ جڏهن ماڻھو ڪنوارو هوندو آهي تہ چوندو آهي تہ جلد شادي ٿئي پوءِ جڏهن شادي ٿيندي اٿس تہ چوندو آهي هاڻي جلدي جند ڇٽي“.
مان سائينءَ جي ڳالھہ سمجهي ويس تہ چانڊڪا ۾ داخلا کان پوءِ پڙهائي ڪا آسان نہ هوندي پر پوءِ کلندي کلندي نڪري آيس سائينءَ جو سڀاءُ آخر تائين نہ وسريو ۽ مون ڀوءَ کان فائنل ائير تائين شادي نہ ڪئي . . . .
اسان جي pre-clinic ۾ bio-chemistry حليم شيخ صاحب پڙهائيندو هيو. حليم صاحب زور سان ۽ تيز پڙهائڻ جو عادي هئو، ۽ ٻڌڻ ۾ ايندو هو تہ حليم صاحب open heart ۽ open brain جو ماڻھو ھو. ان ڪري سندس دل ۾ جيڪو ايندو هو اهو چئي ويندو هو. حليم صاحب ڪيترائي ڀيرا وڏي آزاديءَ جو مظاهرو ڪري ڪلاس ۾ ڇوڪرن کي هلڪيون ڦلڪيون رهڙون بہ رسيد ڪري ويندو هو. هڪ ڏينھن هڪ ڇوڪري ڪلاس ۾ گوڙ پئي ڪيو تہ حليم صاحب چيس تہ ”اڙي شيخ تہ نہ آهين؟”
ڇوڪري چيس تہ ”جي سائين“.
حليم صاحب وراڻيس تہ
”مون کي خبر آهي شيخ گوڙ ڪندا آهن“.
تنھن تي ڪنھن رڙ ڪري چيو تہ
”سائين اوهان بہ تہ شيخ آهيو”
جنھن تي حليم صاحب چيو تہ ”مون کانسواءِ سمورا شيخ گوڙ ڪندا آهن“.
اتي مون کي داغستان جي شاعر حمزہ رسول توف جي هڪ ڪھاڻي ياد اچي وئي تہ مون ٻڌو هئو تہ مٿي پھاڙن ۾ هڪڙي ٻڍڙي آهي جيڪا گهڻيون گاريون ڏيندي آهي. حمزہ رسول توف جڏهن ٻڍڙي وٽ پھتو تہ ان پڇڻ کان سواءِ ئي حمزہ رسول کي پٽڻ ۽ گهٽ وڌ ڳالھائڻ شروع ڪيو جڏهن ان ٻڍڙيءَ بس ڪئي تہ حمزہ رسول توف کان پڇيائين تہ تون هت ڇو آيو آهين؟ حمزہ رسول توف چيس تہ ٻڍڙي مان ٻڌو آهي تہ تون ڏاڍيون گاريون ڏيندي آهين، تنھن تي ٻڍڙيءَ چيس تہ ڏس مان تنھنجو آڌر ڀاءُ ڪيڏو نہ شاندار ڪيو ٻڌاءِ ڀلا مان توکي گاريون ڏنيون ان تي حمزہ رسول توف کليو.
حليم صاحب انتھائي حساس ۽ زندہ دل ۽ کرو ماڻھو هو. ان جو رويو امتحان ۾ ايڏو پنھنجائپ وارو هوندو هو جو حليم صاحب امتحان ۾ صفا حليم ٿي ويندو هو ۽ دل چوندي هئي تہ سائين کي کائي ڇڏجي. ڪڏهن ڪاوڙ ۾ سوال تہ ڪڏهن پيار ۾ مگر ايماندارانہ ڳالھہ اها آهي تہ حليم صاحب ڪنھن بہ شاگرد کي فيل ڪرڻ نہ چاهيندو هو. Bio-chemistry ڊپارٽمينٽ باقاعدہ discipline سان هلائيندو هو. ڪلاس جو ليڪچر باقاعدہ ٽائيم سان وٺندو هو. باقاعدہ ٽيسٽون، ڊمانسٽريشن، پريڪٽيڪل. مطلب تہ حليم صاحب پنھنجي ڊپارٽمينٽ جو نہ فقط روح روان هو مگر ان جو باقاعدہ انتظام بہ سٺي نموني هلائيندو هو. ان دور ۾ ڊاڪٽر رحيم قريشي ۽ ظفر پيرزادو صاحب بايو جا ڊمانسٽريٽر هوندا هئا باقين جا نالا وسري ويا آهن مگر جيڪي بہ هئا اهي محنتي ۽ ريگيولر هوندا هئا. رحيم صاحب هميشہ ڪيمسٽريءَ جي پريڪٽلن ڪرڻ ۾ مشغول هوندو هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن مون کي ائين لڳندو هو سائين ڊالٽن جو پڪو پيروڪار آهي. سائين ظفر پيرزادو انتھائي پيار ڪندڙ شخص ھو. حليم صاحب جو تڪيہ ڪلام هوندو هو تہ ”آءٌ اوهان جا هڏا ڀڃي ڇڏيندوسانءَ پر سائين ڪڏهن بہ ائين نہ ڪيو.
سائين ظفر پيرزادو اسان سان شائستہ ۽ دوستانہ انداز ۾ پيش ايندو هو ان لاءِ هر ڪو شاگرد ظفر پيرزادو صاحب کي وڃي پنھنجو مسئلو ٻڌائيندو هو.
امتحانن جون ذميواريون ظفر صاحب جي حوالي هونديون هيون.
فزيالاجي اسان کي سائين نور احمد ميمڻ صاحب پڙهائيندو هو. حاجي نوراحمد ميمڻ صاحب اسان جي ڏينھن ۾ نئون نئون حج ڪري آيو هو سو ڪلاس ۾ ڪڏهن فل سوٽ سان تہ ڪڏهن عربي لباس سان ايندو هو جيڪا ڳالھہ مون کي اڃان تائين سمجهہ ۾ نہ آئي آهي. سائين جو آواز انتھائي سريلو هوندو هو ۽ مظفر وارثيءَ جون نعتون سريلي انداز ۾ پڙهندو هو.
سائينءَ کي ڳائڻ جو بہ شوق هو ۽ اڪثر ڪري ڪلاس ۾ هي ٻہ گانا شوق سان ڳائيندو هو:
نبوان دا جوڙا اسان باغي وچئون توڙيا۽
لي آئي پھر ڪھان پر قسمت همين يھان پر
يہ تو وهي جگہ هي گذري تھي هم جھان سي
سائين جي طبيعت ۾ اعتدال پسندي ۽ حقيقت پسندي ٻئي هونديون هيون سائين مذهبي عبادتون، تبليغ تائين باقاعدہ ادا ڪندو هو ۽ ڪلاس ۾ هڪ نوجوان وانگر آکاڻيون، لطيفا، ڪھاڻيون باقاعدہ ٻڌائيندو هو.
سائين اڪثر ڪري لطيفا بہ ٻڌائيندو هو.
هڪ ڏينھن ڪلاس ۾ هڪ شاگرد کي اسٽيج تي سڏ ڪري چيائينس تہ رات مون خواب لڌو آ تہ تون ۽ مان مٿي عرش تي پرواز ڪندا پيا وڃون ۽ تمام مٿي وڃڻ کان پوءِ پنھنجا پر ٽٽي پيا آهن ۽ تون ۽ مان هيٺ ڪرندا پيا وڃون ۽ آخر ڪري پيا آهيون.
تون ماکيءَ honey ۾ ڪريو آهين
۽ مان (حاجي نوراحمد) F. M ۾ ڪريو آهيان.
ڇوڪري ڏند پٽڻ شروع ڪيا.
حاجي صاحب چيس تہ اڃان تہ ٻڌ
پٽ پوءِ تو مون کي چٽيو آهي ۽ مان توکي .
اهڙا عجيب غريب لطيفا اسان کي کلائي کلائي کيرو ڪري ڇڏيندا هئا. حاجي صاحب پاڻ تہ سمورو ڪورس چيٽرجيءَ مان پڙهائيندو هو پر اسان کي خدا جو واسطو ڏيندو هو تہ چيٽرجي نہ پڙهجو.
حاجي صاحب اڪثر ڪري جنھن بہ دوست ۽ استاد جو ذڪر ڪندو تہ ان کانپوءِ چوندو هو تہ ﷲ مرحوم کي جنت ۾ جاءِ ڏئي. اسان مھينن تائين حاجي صاحب جي واتان ڪنھن اهڙي دوست جو نالو ٻڌڻ لئہ بيچين هياسين تہ سائين ڪو اهڙو نالو وٺي جيڪو حال حيات هجي ۽ ان کان سفارش ڪرايون. سو سائين سڄي سال ۾ ٻہ نالا ورتا جيڪي تا حال حيات هئا. هڪ وڪيل نظام ميمڻ صاحب جو ۽ ٻيو الطاف شيخ صاحب جو جيڪو باٽنيءَ جو پروفيسر هو ۽ ان وقت دادو ڪاليج جو پرنسپال هو اسان بہ سفارشي چٺي وٺي حاجي صاحب وٽ وياسين ۽ حاجي صاحب کليو ڇورا ڀلا سائين اڃان حال آهي اسان کان بہ کل نڪري وئي.
صالح سومرو صاحب ان دور ۾ فزيالاجي جو ڊمانسٽريٽر هو. مگر استادن جي کوٽ سبب ليڪچر بہ وٺندو هو. صالح صاحب جو پنھنجو انداز هو. سلطان صاحب بہ بايو ڪيمسٽري ۾ ڊمانسٽريٽر ھو، ڪراچي يونيورسٽيءَ مان پاس ڪري فزيالاجيءَ ۾ ٻہ نيون عورت ڊمانسٽريٽر آيون هيون جن جي ڪلاسن ۾ ڇوڪرا هائوس فل وانگر ايندا هئا.
ائناٽاميءَ جو سڄو وزن سائين امين چوڌري صاحب تي هوندو هو. سائين امين صاحب هڪ محنتي استاد هو مگر امين صاحب جو تلفظ سمجهہ ۾ نہ ايندو هو.
انھن ڏينھن ۾ ئي امين صاحب M. phil تي هليو ويو ۽ فيض صاحب pmc مان بدلي ٿي آيو. ائناٽاميءَ ۾ ڇوڪرا گهڻو زور bones ۽ ماڊلز تي ڏيندا هئا انھن ڏينھن ۾ ميڊم محموده صديقي ۽ ميڊم فھميده شاه بہ ائناٽاميءَ ۾ ڊمانسٽريٽر هيون جيڪي انتھائي شان ۽ اخلاق سان رهنديون هيون. هر شاگرد سان پنھنجي ننڍڙي ڀاءُ وانگر پيش اينديون هيون. ڊاڪٽر شير خان، ڊاڪٽر عبدالستار مھر بہ ڊمانسٽريٽر هئا. شير خان تہ واقعي شير خان هو، شام جو بہ ڪلاس وٺندو هو ۽ پروفيسر کان گهٽ ڏيک نہ ڏيندو هو. اعجاز نارو صاحب مرحوم بہ سٺو پڙهائيندو هو. باقي راڻو صاحب پوءِ آيو.
هسٽالاجيءَ جو روح روان سائين حبيب الرحمان صاحب هوندو هو جيڪو اڻڪي ڦڻڪي ڪو نہ ڄاڻندو هو ۽ درويشي طبيعت رکندو هو. سائين شاگردن کي خرچي وغيرہ بہ ڏيندو هو گهڻن ڇوڪرن جا جڏهن پئسا کٽندا هئا تہ سائين وٽ ويندا هئا ۽ چوندا هئا سائين يتيم آهيون گهران پئسا نہ آيا آهن تہ سائين سو جو نوٽ ڪڍي ڏيندو هين.
سائينءَ جي نرالي طبيعت ۽ سادگي وڻندڙ ۽ پنھنجائپ جو تاثر ڏيندي هئي.
ائناٽاميءَ ۾ ايمبريالاجي سائين نيڪ محمد صاحب پڙهائيندو هو. سائين نيڪ محمد صاحب نہ فقط سٺو سرجن هئو. سٺو استاد هو پر چانڊڪا جو سٺو پرنسپال ۽ ميڊيڪل سپرينٽيڊنٽ پڻ هو.
سائينءَ ۾ خدا انتھائي جهجهيون صلاحيتون ڏنيون هيون سائين جو تلفظ ۽ پڙهائڻ جو انداز باقاعدہ پروفيشنل ۽ معياري هيو. ڪلاس ۾ اچڻ کان اڳ ڇوڪرو ڪاريڊور ۾ ملندس تہ هل بابا هل ڪلاس اٽينڊ ڪر. ڪنھن ڪلاس ۾ ڪنھن هيڏي هوڏي ڏٺو تہ چوندو هو تہ ڪاڏي ٿو ڏسين؟ هيڏي ڏس ڪنھن گوڙ ڪيو تہ آڱر کڻي چوندو هو تہ يو silent please سائين جي ڪلاس تي پوري پوري نظر هوندي هئي. شاگردن سان شائستہ، دوستانہ سڀاءُ رکندو هو ۽ پاڻ انتھائي ڪامياب سرجن، استاد ۽ پرنسپال هيا.
اسان کان اڳ وارن ڏينھن جي هسٽالاجي جي استاد پروفيسر احسان ڪريم جو چانڊڪا ۾ ڏاڍو ذڪر هوندو هو تہ هو انتھائي طاقتور پرنسپال هو ۽ انتھائي وڏو ماڻھو پڻ، هو چانڊڪا جي شاگردن کي زندگيءَ جي روين، اٿڻ ويھڻ، لباس، ڳالھائڻ تي پورو ڌيان ڏيڻ لئہ زور ڏيندو هو.
شال نہ ڪا ڪڪري لاڙڪاڻي تي ڪاهي اچي تہ پوءِ بسيون موهن جي دڙي يا ماهوٽن جي زيتونن جي باغن ڏانھن پڪنڪ لئہ ڪاهي اينديون هيون هي سائين اسان جي اچڻ کان اڳ هليو ويو هو ۽ اسان جي ڏينھن ۾ بارڪزئي صاحب پرنسپل هوندو هو.
بارڪزئي صاحب پاڪستان جو مڃيل پيٿالاجسٽ هو مگر انتظامي معاملن ۾ خاموش ۽ محتاط رويو رکندو هو. جيئن تہ سائين عالمي سطح تي پيٿالاجي جو ماهر هو ۽ بائڊجي 1980ع واري ايشين ايڊيشن جو ڪو آٿر هيو ۽ هن پھاڙن تي رهندڙ ماڻھن ۾ ڇاتيءَ جي ڪينسر جو هڪ سبب لڌو هو اهو هئو تہ هو ڪوئلا ٻڌي هلندا هئا جيئن ٿڌ کان بچي سگهن سو بارڪزئي صاحب انتظامي معاملن ۾ گهٽ دلچسپي وٺندو هو ۽ فاروق بارڪزئي صاحب جو انتظامي ڪاروهنوار گهڻو تڻو پروفيسر نيڪ محمد شيخ صاحب سنڀاريندو هو.
سرجن احمد علي لغاري صاحب اسان کي جنرل ائناٽامي پڙهائيندو هو بلڪ خاموش طبع ۽ ڳالھائڻ جو ڌيمو انداز، سٺا اکر ۽ مختصر سمجهاڻي سائينءَ جي سڃاڻپ جون نشانيون هونديون هيون. ائناٽاميءَ جي پوزيشن کان وٺي پلينز جي جاگرافيءَ ۾ ورهايل انساني جوڙ جڪ جي هڪ ٻئي عضوي سان مليل سرحدن کي سائين ڏاڍي سٻاجهڙي انداز ۾ پڙهائيندو هو ۽ اسان سائينءَ جي پڙهايل نامن ڪليچر مان پڻ پنھنجي دوستن تي نالا رکيا ۽ چوندا هئاسون تہ عام رواجي ٻوليءَ ۾ بہ ائناٽامي ڳالھائي سگهجي ٿي.
فزيالاجيءَ ۾ استادن جي کوٽ سبب سائين ﷲ بچايو ميمڻ صاحب اسان کي فزيالوجي پڙهائيندو هو. سائين سٺي نموني فزيالوجي پڙهائيندا ھئا. هنڊا 70 تي ايندڙ سائين ڪڏهن ڪڏهن جڏهن هاسپٽل واپس ويندو هو تہ اسان جا شاگرد لفٽ گهرندا هئا ۽ سائين بہ هميشہ ڏيندو هو.
هڪڙي شاگرد تہ ڄڻ سائينءَ کي تاڙي رکيو هو جيئن ڪلاس وٺي واپس وڃي تيئن سائينءَ کان لفٽ گهري. هڪ ڏينھن سائين بہ شرارت ڪئي ۽ گاڏيءَ جو پئٽرول بند ڪري ڇڏيو رستي تي گاڏي بيھي رهي سائين تہ رڪشه ۾ چڙهي هليو ويو ڇوڪرو پنڌ موٽر سائيڪل ڪاهي پگهرجندو وڃي سائين وٽ پھتو. ان نہ ڏٺو تہ موٽر سائيڪل جو ڪو پئٽرول بند آهي.
اسان کي اتي هڪ فوجيءَ جو لطيفو ياد آيو تہ رمضان جي ڏينھن ۾ آفيسرن فوجيءَ کي روزي کولڻ کان اڳ چيو تہ وڃ سائيڪل پڪڙ ۽ جلديءَ ۾ پڪوڙا وئي آءُ، سپاهيءَ سائيڪل هٿ ۾ کنئي ۽ ڪلاڪ کانپوءِ پگهر ۾ شل ٿي پڪوڙا وٺي آيو ايستائين روزو کُلي ويو.
آفيسرن پڇيس دير ڪيئي. سپاهي وراڻيو سائين اوهان آرڊر ڪيو تہ سائيڪل پڪڙ سو سائيڪل کي گهلڻ ۾ وڏو ٽائيم لڳي ويو.
ﷲ بچايو صاحب شاگردن کي هميشہ مفت ۾ ڏسندو هو ۽ انھن جي مائٽن سان بہ چڱي خاصي رعايت ڪندو هو ان ڪري ﷲ بچائي صاحب جي ڪلينڪ تي هميشہ شاگرد نظرايندا هئا. سائين جي ڊائگنوسز انتھائي پڪي هوندي هئي ۽ دوائون بہ مختصر لکندو هو هميشہ چوندو هو ڇوڪرا پڙهو. منھنجا مائٽ اوهان کان دوا ڪو نہ وٺندا. اوهان پنھنجي عزيزن جو علاج ڪندئو ان لاءِ مائٽ مار ڊاڪٽر نہ ٿيو.
اسان جو روم پارٽنر ”ھہ“ بہ ﷲ بچائي صاحب کي پنھنجي طبيعت ڏيکاري آيو ۽ سائين ان کي bronchitis تشخيص ڪئي ۽ دوا ڏني. ان دوست جا ڪجهہ ڏينھن اڳ ڳوٺان انڊا آيا هئا ۽ اهي هن پنھنجي پيٽيءَ ۾ حفاظت سان رکيا هئا. مگر هاڻي دوا سان ناشتي وقت انڊا وٺڻ بہ ضروري هئا. سيارو هئو ۽ اسان لڪڙي هيٽر بالٽيءَ ۾ وجهي پاڻي گرم ڪندا هئاسون گيزرن جو اڃان تائين خيال نہ اسان کي آيو هو ۽ نہ انتظاميہ کي. اهو لڪڙي هيٽر ٺاهڻ سولو هو ۽ ان سان پاڻي گرم ڪرڻ پڻ، سو مون واري پارٽنر ٻہ انڊا پنھنجا هيٽر واري بالٽي ۾ وڌا اتي عثمان ۽ مون بہ سوڙ مان منھن ڪڍيو پارٽنر صلاح ڪئي. انڊا پچي ويا پارٽنر باٿ روم ۾ هليو ويو. اسان سمورا انڊا کائي پارٽنر جي بيگ مان ٻہ ڪچا انڊا ڪڍي ان کي ڌوئي ٿورو گرم ڪري رکي ڇڏيا. اڄ پارٽنر جو ارادو سينٽرل ڪينٽين تي ناشتو ڪرڻ جو هيو. اسان بہ تماشو ڏسڻ لئہ يڪدم تيار ٿياسون پارٽنر ٻئي انڊا جين جي ڪوٽيءَ جي کيسن ۾ وڌا ان وقت جين جي ڪوٽي يا واسڪيٽ پائڻ جو فيشن هوندو هو. پارٽنر ڪينٽن تي ويٺو، اسان بہ پريان ٽيبل تي ويٺاسون. ڪينٽين کچا کچ ڀريل هئي، پارٽنر بہ ڇوڪرين واري ٽيبل جي ڀرسان ويٺو هو.
پارٽنر: ”ڇوڪرا پليٽ کڻي آءُ”
ڇوڪروپليٽ کڻي آيو.
”اڙي ڇوڪرا لوڻ کڻي آءُ”
ڇوڪرو لوڻ کڻي آيو.
پارٽنر ڏاڍي نزاڪت سان انڊو ڀڳو ۽ پارٽنر زرديءَ ۾ رنڱجي ويو. هيڏي هوڏي ڏسي ڪپڙا صاف ڪري مون کي چوڻ لڳو اسماعيل هي تو وارو انڊو هو جيڪو پڪو ناهي. مون پڪائي ڪري کل کي روڪي چيو هائو پارٽنر ۽ پوءِ پارٽنر ٻيو انڊو اڃان وڌيڪ اسٽائل سان ڀڳو ان انڊي تہ پنھنجا رنگ ڏيکاريا ۽ پارٽنر ڪوڙي سياستدان وانگر پبلڪ جي لڳل انڊن جھڙو ٿي ويو. اتي ڇوڪرين کان بہ کل نڪري وئي. پارٽنر منھن جي پڪائي ڪئي: ”عثمان تو وارو انڊو بہ بوائل نہ ٿيو آ“.
عثمان کلندي ڪنڌ لوڏيو.
اسان ڪيترا ڏينھن پنھنجي مذاق لڪائي آخر پارٽنر کي ٻڌائي هو بہ شيطان هو. ڇا ڪندو هو تہ هڪ انڊو بوائل ۽ هڪ انڊو ڪچو کڻي ڪينٽين تي ايندو هو. اڳ ۾ پنھنجو پڪل انڊو ڪڍي کائڻ شروع ڪندو هو ۽ ڀڪ ۾ ويٺل ڪنھن دوست کي انڊي جي صلاح ڪري انڊو آڇيندو هو ۽ پوءِ انڊي ڀڃڻ سان تماشو ۽ کل. انڊي جي ان مذاق ايترو تہ اثر ڇڏيو جو ڪو بہ دوست کان گهٽ ۾ گهٽ انڊو وٺي نہ کائيندو هو. انڊي جي مذاق جو پارٽنر مون سان پلئو ڪيو. هڪ ڏينھن بئگ کڻي چيو تہ يار مان حيدرآباد وڃان ٿو مون کي تہ وئگن تي ڇڏي آءُ. آءٌ بہ کيس وئگن تي ويھاري آيس مان هيڏي منھن ڦيرايو هو وئگن مان لھي سڌو اچي ڪوارٽر ۾ لڪي ويھي رهيو. آءٌ ميس کان موٽيس تہ ڏٺم تہ منھنجي ڪواٽر جي بجلي هر بند ٿئي هر ٻري ٿي مون هاسٽلن ڏي ڏٺو تہ بجلي هئي مون سمجهيو تہ پڪ سان ڪو چور ڪوارٽر ۾ داخل ٿيو آ. مان بہ ڊوڙي ڪوارٽر جي ٻنھي دروازن کي ٻاهريون ڪنڊيون ڏنيون ۽ ڇوڪرا گڏ ڪرڻ شروع ڪيا. اسان ۾ اقبال سيھڙ انتھائي بلند قامت ڇوڪرو هو. قربان ڀنگر جو ضد هو جيڪو بہ اقبال جو روم پارٽنر هو. اقبال ڏنڊو کنيو ۽ چور کي وارننگ ڏيندا رهياسين. چور بہ اندر کڙڪا ڪيا سموريون هاسٽلون گڏ ٿيون ۽ پوءِ پارٽنر رڙ ڪندي چيو تہ ”اسماعيل اڄ انڊي جي مذاق جو پلئو ٿيو!“
چانڊڪا ۾ مذاق جو جواب مذاق ۾ ڏيڻ جو رواج هوندو هو ۽ جڏهن امتحان کان اڳ اسان جي هڪ گيٽ ٽو گيدر ٿي تہ ان ۾ هڪ تقريري مقابلو رکيو ويو تہ:
”ڪاش مان پروفيسر هجان ها“.
اهي ڪلاس جون سموريون پارٽيون تقريبا ڪاليج کان ٻاهر سمبارا هوٽل ۾ ٿينديون هيون سمبارا هوٽل جي سوئمنگ پول جون اهي پارٽيون ڪنھن کان بہ نہ وسرنديون، ڇو جو اتي استاد، شاگرد سڀ دوستن وانگر هوندا هئا. پارٽيءَ ۾ مون چار شعر پڙهيا.
هڪ سائين حليم صاحب تي:
اسان جو جيئي سائين مينهل مير،
پاڻ کي چوندو آهي دادگير،
ڳالھہ ڪندو آ پالڪ لوڻڪ جي،
بورڊ تي ٽاپڪ هوندو آ کير.
ٻيو سائين نوراحمد ميمڻ لئہ:
اسان جو جيئي سائين ابوبڪر
آهي اهڙو نر،
سارو ٿئي c. n. s پورو،
وٺي جي هڪ ليڪچر.
ٽيون سائين امين صاحب لئہ:
اسان جو جيئي سائين ﷲ وڌايو.
تنھن سر سان ڪو نہ پڙهايو.
واءِ واس ۾ جڏهن ويندا آهيون،
چوندو آهي اور بتائو اور بتائو.
چوٿون سائين حبيب الرحمان ابڙي لئہ
اسان جو جيئي سائين وليم.
تنھن ڪڏهن بہ ڪورس ڪيو نہ ختم.
ليڪچر جا سٺ منٽ سمورا،
واري واري چوندو آهي اپيٿيليم اپيٿيليم.
منھنجي تقرير: ”ڪاش مان پروفيسر هجان ها“ هي تقرير، تقرير واري حصي ۾ پڙهندا.
تقريري مقابلي ۾ بہ ڇوڪرن استادن جو نقل، حرڪتون، انداز اپنائي کلائي کلائي کيرو ڪيو. ان پارٽيءَ ۾ اسان جي هڪ دوست جمال ناصر مذاق ۾ ڪجهہ چئي ويو هو تہ اڳ ۾ پروفيسرن ڪھڙا ڦاڙها ماريا آهن جو اسان مارينداسين. ان تي سائين نيڪ محمد صاحب ناراض ٿي پارٽيءَ مان وڃڻ لڳو پوءِ شاگردن جون ائين منٿون هيون جيئن ڪاڄ ۾ ڪو مائٽ ناراض ٿي ويندو آهي. نيڪ محمد صاحب جڏهن تقرير ڪرڻ آيو تہ چيائين يار مان ڦاڙها تہ نہ ماريا آهن پر ٿر ۾ دوستن سان هرڻ ضرور ماريا آهن. باقي ڦاڙها بہ ماربا. اسان ڪلاس جي هڪ ڇوڪري ڏي ڏٺو جنھن کي ڦاڙهو چوندا هئاسون . ڦاڙهي بہ ڪنڌ هيٺ ڪيو ۽ ٿيو بہ ائين تہ اهو ڦاڙهو ائناٽاميءَ ۾ مري ويو. (فيل ٿيو) ان فنڪشن جي خاص ڳالھہ سائين فيض صاحب جو ڳائڻ هو.
محمد خان شيخ هڪ خواجه سراءِ کي وٺي آيو هو جنھن ان پارٽيءَ ۾ آفريڪي طرز جي ڪا ”لوبو“ ڊانس ڪئي هئي پر فرسٽ ايئر ۾ هوندي بہ اسان جا شاگرد موزاٽ جي موسيقي ٻڌندا هئا. تھذيب جي شناسائي لئہ اوپيرا کي پسند ڪندا هئا ۽ هندستاني فلمن ۾ پيٽ کي نچائي belly ڊانس ڪندڙن تي توجھہ نہ ڏيندا هئا. ان ئي پارٽيءَ ۾ اسان جي ڪجهہ شاگردن اوپيرا جي طرز تي هڪ ڊرامو ڪيو جنھن جي خاموش اشارن ۾ اهو واضع ڪيو ويو تہ سائين مڙئي فيل ڪرڻ کان رحم ڪجو ۽ ان پارٽيءَ اسان جي رزلٽ تي انتھائي مثبت اثر وڌا ۽ گهٽ ڇوڪرا فيل ٿيا.
اسان جي clinic جي ڏينھن ۾ رحيم ميمڻ صاحب فارماڪالاجيءَ جو استاد هئو. پڙهائڻ ۾ ڀڙ هوندو هو. مگر ڇوڪرا رحيم صاحب کان امتحان ۾ لنوائيندا هئا هڪ تہ سفارشون گهٽ ٻڌندو هو ۽ هو سڄو سال شاگردن تي تحقيق ڪري ايماندارانہ ۽ ميرٽ وارو نتيجو ڏيندو هو. رحيم صاحب کلمک قسم جو ماڻھو هو پر ڪلاس ۾ڪڏهن بہ ناشائستگيءَ وارو رويو نہ اپنايو.
نذير احمد سولنگي صاحب بہ فارماڪالاجيءَ ۾ آيو. سولنگي صاحب دراز قد ۽ ڪلاس وقت تي وٺڻ ۽ ڇوڪرن جي حاضري چيڪ ڪرڻ ۾ پابنديءَ سان عمل ڪندو هو. فارماڪالاجي تي گهڻو زور ان تي هوندو هو تہ اوهان دوا جي اسٽڪچر کان وٺي ان جي نيڪال elimination تائين ضرور ڄاڻو ۽ سائينءَ جو گهڻو زور actions کان وڌيڪ side effects ، pre-caution ۽ contra-indications تي هوندو هو. پوءِ وارن ڏينھن ۾ مظهر سلطان بخاري صاحب بہ فارماڪالاجي جوائن ڪئي جيڪو شاگرد دوست استاد هوندو هو.
پئٿالاجي ڊپارٽمينٽ جو روح روان سائين قريشي صاحب هوندو هو هن جي پرسنلٽي، لٽو، ڪپڙو، اٿڻ ويھڻ وارو انداز انتھائي پرڪشش هوندو هو. سائين پڙهائڻ سان گڏ شاگردن جي وندرن، مثلا، راند، تقريرون، ڳائڻ وڄائڻ وارن خوبين کي ساراهيندو هو ۽ پاڻ بہ ڪاليج جي اهڙين ڪاميٽين جو ميمبر بہ هوندو هو ۽ انھن سرگرمين ۾ وڌي ڪري حصو وٺندو هو.
زبير صاحب بہ قريشي صاحب جي شعبي جا استاد هئا ۽ سائين پنھنجي مخصوص طبيعت ڪري الڳ ٿلڳ رهندو هو ۽ شاگردن سان گهٽ ڊيگهہ ڪندو هو.
جيورس پروڊنس سائين نوراحمد عباسي صاحب پڙهائيندو هو جيڪو ڊپٽي ميڊيڪل سپرينٽينڊنٽ هوندو هو. سائين پڙهائي ۾ گهٽ توجھہ ڏيندا هئا مگر اسپتال جي انتظامي امورن ۾ گهڻو وڌي چڙهي حصو وٺندو هو.
ڊاڪٽر انور شيخ صاحب ڪميونٽي ميڊيسن پڙهائيندو هو. حقيقت ۾ سائين شاگرد دوست استادن جو شھنشاھہ هو. سائينءَ جي طبيعت صوفين جھڙي هوندي هئي ڪنھن کي بہ ايذائڻ سندس مزاج ۾ نہ هو ۽ ويدن ۽ سنجوگين، صوفين ۽ سنتن جو من رکندڙ شخص هو. گهٽ ۾ گهٽ ڪميونٽي ميڊيسن ۾ تہ هر شاگرد کي پڪ هوندي هئي تہ ان ۾ فيل نہ ٿيندو.
وزير شيخ صاحب جي جوانيءَ جو زمانو هو جنھن ۾ هو اسان کي ٿراپيٽڪس پڙهائيندو هو ۽ سائين فلمي اسٽارن وارو فل سو ٽ پائي، پنھنجي مخصوص انداز ۾ سنڌيءَ ۾ بہ سمجهاڻي ڏيندو هو. انھن ڏينھن ۾ ئي مون کي سائنس جي پراڻي رسالي ۾ جڏهن سائين فورٿ ايئر ۾ پڙهندو هو جو لکيل ليک نظر آيو سائين عبدالقادر شيخ صاحب جن بلڪل ائين پڙهائيندا هجن ڄڻ ڊيوڊ سنز اکين اڳيان پيو آهي. سائين جو پنھنجو اسٽائيل هوندو هو تہ هو پڙهائيءَ ۾ هڪ ئي رفتار، لھجي ۽ سمجهاڻيءَ جو اسٽائيل رکندو هو ڪجهہ ڏينھن ۾ ڪاليج جا پرنسپال بہ رهيا پوءِ ايل، ايم، سي هليا ويا.
ﷲ بچايو ميمڻ صاحب ذهين شاگردن جو انتھائي گهڻو خيال ۽ قدر ڪندو هو. سائين جي پڙهائيءَ جو گهڻو زور clinical سائيڊ تي هوندو هو ۽ چوندو هو تہ منھنجا استاد بہ مريض آهن جيڪي روز نيون ڳالھيون سيکارن ٿا ۽ اسان کي بہ مريض مان سکڻ لئہ چوندو هو، سائين چوندو هو تہ ٿيوريءَ سان گڏ اوهان پريڪٽيڪل ۾ بہ ڀڙ ٿيو، سائين گهڻو هون، هان، ڪنڌ لوڏي جواب ڏيندو هو باقي جي مذاق ڪندو هو تہ پوءِ لھري بہ سائينءَ جو مريد نظر ايندو ۽ مذاق ۾ ايڏا وڏا ٽھڪ ڄڻ چانڊڪا جي ڪينٽين تي ويٺا آهن. سائينءَ چانڊڪا جي ذهين شاگردن جي ذهن ۾ پوسٽ گريجوئيٽ واري سوچ وڌي.
سائين نور احمد بلوچ صاحب جن سرجري پڙهائيندا هئا پر سائين ڪلاس ۾ انگريزيءَ سان گڏ شايد فرينچ يا جرمن لفظ استعمال ڪندو هو جو اسان کي سائين جو ليڪچر گهٽ سمجهہ ۾ ايندو هو. سائين جو انگريزي ڳالھائڻ جو انداز ٺيٺ برطانوي هوندو هو مگر سائين پيار ڪندڙ شخص هو. ايڏو وڏو سرجن هوندي بہ شاگردن جي تڪليفن، مونجهارن ۽ مسئلن ۾ دل کولي پنھنجو ڪردار ادا ڪندو هو. ڪنھن بہ شاگرد جي لوڏ ۽ لھجي مان سڃاڻي وٺندو هو. اعتدال ۽ امن پسند شخص هو چاهيندو هو تہ مسئلا حل ٿين ڊيگهہ نہ وٺن، ان ڪري هر مسئلي جي حل ۾ سائينءَ جو مرڪزي ڪردار هوندو هو.
سائين سڪندر شيخ صاحب جن سرجري پڙهائيندا ۽ اسپتال ۾ آپريشن ٿيٽر ۾ گهڻو وقت گذاريندا هئا. سائين جن پڙهائيندا ڏاڍو سٺو هئا ۽ چوندا هئا تہ اوهان کي سڀ ڳالھہ سمجهہ ۾ اچي. مون کان اڄ تائين سائين جو x-ray وارو ڪلاس نہ وسرندو آهي. جنھن ڪري اڄ مان lvp ۽ پيٽ جا ايڪسريز سڃاڻي، سرجن وٽ پنھنجي عزت بچائيندو آهيان. مون کي حيرت آهي تہ سائين سرجن آهي يا ريڊيولاجسٽ، ان دور ۾ شاگردن سان گهڻي ڊيگهہ نہ ڪندو هو، ٻڌندا هئاسين تہ سائين اصول پرست آهي پر هڪ ڏينھن ڏٺوسين بہ هڪ شاگرد جنھن c. s. s ڪئي، d. m. g گروپ ۾ هليو ويو. فارملٽيءَ طور فائنل جو امتحان ڏيڻ آيو. سائين وٽ ان جا دوست ڊوڙندا ويا ۽ چيائون سائين s. d. m آهي، سائين چيو تہ s. d. m آهي تہ ڇا ٿيو جي پاس ٿيندو تہ پاس ڪندومانس هڪ شعبو اختيار ڪري ۽ ان c. s. s پاس شاگرد کي بہ عام رواجي شاگردن وانگر treat ڪيو. سائينءَ جي اصول هڪ ڏينھن منھنجو بہ مٿو ڪچو ڪيو. ڊاڪٽر ٿيڻ کانپوءِ مون کي post-graduation لئہ ٻہ ريفرنس کپندا هئا چيم چانڊڪا وڃان ٿو. سرجري o. p. d ۾ مرحوم نجيب شيخ صاحب جيڪو شڪارپور سول اسپتال جي ايم ايس دوران ڪار حادثي ۾ شھيد ٿي ويو. مليو، چيومانس سائين ٻن پروفيسرس کان ريفرنس وٺي ڏيو. چيائين هل تہ سائين سڪندر شيخ کان وٺون ٿا. مون بہ سوچيو تہ مون کي ڪير نہ سڃاڻيندو. سو سائين کي نجيب صاحب گذارش ڪئي تہ سائين اسماعيل کي ريفرنس کپي، ڇا جو ريفرنس ڏيانس تہ سٺو مشڪرو آهي.
نہ سائين پنھنجي post-graduation لئہ. ها مون کي خبر آهي تہ هن کي Thyroid جي ڪيس ۾ treacheal ٽيوب بہ مان وجهي ڏنو هئومانس، ڏي تہ اهو لکي ڏيانس مون کي پھريون تہ باھہ لڳي وئي پوءِ سوچيم اسان وٽ جي اهڙا سچ چوڻ وارا ڪجهہ مرد مجاهد ئي هجن تہ تعليم ترقي ڪري سگهي ٿي. پوءِ مون واقعي پوسٽ گريجوئيشن ۾ پڙهيو جنھن جو فائدو اڄ بہ رسي ٿو.
اي . اين. ٽي جو حسن صاحب بہ پنھنجي خشڪ مزاج سبب مشھور هو. سائينءَ جي چھري تي ڪنھن مشڪل سان مرڪ ڏٺي هوندي. سائين چوندو هئو تہ هر شيءِ جو پروٽوڪول آ. استاد کي استاد ٿيڻ کپي ۽ استاد وارو رويو اپنائي. اڄ ڪلھہ تہ گهڻا post graduates ملن ٿا ان ڪري مسئلو نہ آهي پر اسان جي فائنل تائين هڏيءَ وارو شعبو خالي رهيو. سو سائين حسن صاحب جون e. n. t ڊپارٽمينٽ ۾ ڪيل خدمتون نہ وسارڻ جھڙيون آهن.
ان دور ۾ چانڊڪا ۾ ”نوراحمد“ نالي استادن جي گهڻائي هوندي هئي. نوراحمد ميمڻ صاحب نوراحمد بلوچ صاحب، نوراحمد عباسي صاحب ۽ نوراحمد چنو صاحب، ٻارڙن جي شعبي کي خوش اسلوبي سان هلائڻ ۽ سنڀالڻ ان دور ۾ ڪو سولو ڪم نہ هو پر چني صاحب کي جس هجي جو ان پنھنجي وقت ۾ انتھائي ڏکين حالتن ۾ بہ پنھنجي شعبي کي ترقي وٺرائي. سائين امتحان ۾ سولا سوال پڇڻ جي حوالي سان مشھور هو.
اک جي شعبي ۾ سائين فيض هاليپوٽو صاحب ۽ سائين اڪبر حيدر سومرو صاحب اک جي شعبي جتي مريضن جي وڌ ۾ وڌ ڀرمار هوندي هئي، نہ فقط خير خوبيءَ سان هلايو پر ترقي بہ وٺرائي. اڪبر صاحب پوءِ چانڊڪا جو پرنسپل بہ ٿيو. ان وقت پرنسپل ٿيڻ ڪو سولو ڪم نہ هوندو هو پر سائينءَ اها مشڪل ذميواري بہ صوبيدار وانگر سخت ٿي خير خوبيءَ سان نڀائي. سائين چوندو هو تہ beautiful eyes are always diseased خوبصورت اکيون بيمار هونديون آهن. پر اسان شاگردن کي تہ خوبصورت اکين بيمار ڪيو هو. ان ڏينھن کان پوءِ شاگردن خوبصورت اکين کي ڏسڻ ڇڏي ڏنو ۽ محبوبائن جي نڪ جي ناسن کي چتائي ڏٺو تہ اتان هوا جي رسد صحيح آهي يا نہ، جي رسد صحيح هوندي تہ هوا ۾ آڪسيجن بہ ويندي ۽ محبوب جي دماغ ۾ جي آڪسيجن ملندي تہ اهو چڙچڙو نہ ٿيندو. ان لئہ اسان bull nose محبوبائون چونڊڻ شروع ڪيون ان دور ۾ ميڊم بلقيس جو لاڙڪاڻي ۾ اچڻ اسان لئہ گهٽ اعزاز نہ هو ڇو جو اڄ بہ اسان جون 90 سيڪڙو اسپتالون Gynecologist کان بغير هلن ٿيون.
ميڊم ۾ سڀ ڪوالٽيز هيون پڙهائيءَ جون، انتظام جون سرجريءَ جون پر الائي ڇو ميڊم مان ماتحت ڊاڪٽرياڻيون خوش نہ هونديون هيون پر جس آهي ميڊم بلقيس کي جنھن هن اجنبي شھر کي پنھنجو علم، هنر، وقت ۽ حياتيءَ جو وڏو حصو ڏنو ۽ اڄ شيخ زيد جي گائني ڊپارٽمينٽس ملڪ جي وڏين اسپتالن جي گائني ڊپارٽمينٽس کان گهٽ نہ آهي.
سائين منير شيخ صاحب E. N. T وارا چانڊڪا جي سينئر استادن مان هئا. شاگردن کان في نہ وٺڻ وارو رواج سائين وڌو هو. پر پوءِ بيماريءَ سبب وفات ڪئي. ان کان علاوه چانڊڪا ڪاليج جي ڊمانسٽريٽرن ۽ اسپتال جي گمنام ڊاڪٽر صاحبان هن عظيم اداري کي جيڪو رت ست ڏنو ان کي لکڻ سان ڪا انھن جي خدمتن کي ملھہ خريد نہ ٿو ڪري سگهجي پر اهي گمنام سپاهي هن عظيم سلطنت جا رکوالا هئا. جن کي آءُ نالي پڄاڻان نہ ٿو سڃاڻان پر انھن جون ڪوششون، ڪاوشون، خدمتون وسارڻ جھڙيون نہ آهن. ائين ڪاليج جا ڪلارڪ ليباريٽري اسٽنٽ، لائبررين، مالھي، بورچي، چوڪيدار پڻ ناياب هئا.
چانڊڪا ۾ سڀ کان پريشانيءَ واري امتحان جي موسم هوندي هئي. جنھن دوران شاگردن جي منھن تي ٻارهان وڄندا هئا ۽ انھن جي عقل جو سج لٿل رهندو هو. هر چھري تي موڳائپ، وائڙائپ، پريشاني واضح هوندي هئي ان لاءِ ئي مون فرسٽ ايئر جي هڪ گيٽ ٽو گيدر ۾ هي شعر پڙهيو:
ڏسي اوهان جون جوانيون.
ترس مون کي ٿو اچي،
وڏي هجڻ جي ناتي،
سان فرض منھنجو ٿو ٿئي،
پنھنجون زندگيون نہ برباد ڪيو.
هن ڊاڪٽريءَ کي باھہ ڏيو.
وڃي ڪا ڪلارڪي ڪيو.
اڙي سياڻا ٿيو ڪجهہ سوچيو.
اٿو اوهان کي موقعو ڀڄي وڃو
ڀڄي وڃو ڀڄي وڃو
نہ لفٽ ڪرائينديون اوهان کي ڇوڪريون!
ڪھڙيون ملنديون ڀلا اوهان کي نوڪريون!
ڊاڪٽرن جي مقدر ۾ لکيل هن در در جون ٺوڪريون.
اهو بہ دور، دور ناھہ جو کڻڻيون پونديون ٽوڪريون.
ڏسي مُڙدن جون کوپڙيون متان دهلجي پئو.
ڇڙن جون نہ ٿينديون شاديون،
مڱلين جون ٽٽنديون مڱڻيون،
سَگهرن جون زالون رسي وينديون،
اڃان بہ نوبتون طلاقن تي اينديون!
ان لاءِ ئي چوان ٿو اوهان کي،
ازدواجي زندگيءَ جو وٺو وڃي مزو!
سياڻا ٿيو ڪجهہ سوچيو.
اٿو اوهان کي موقعو، ڀڄي وڃو، ڀڄي وڃو.
پڙهڻ لئہ پوندو
مٺي ننڊ ڦٽائڻي،
ٻڌي نہ سگهندئو پنھنجي،
پسند جي ڳائڻي!
امتحان جي تہ ڀوءَ کان ٽينشن مٿي ٽينشن چڙهندا آهن،
امتحان جي رزلٽ کان لڱ لڱ ٿڙڪندا آهن.
جيڪ ڳولڻ ۾ بہ آهي وڏو ڏچو.
سياڻا ٿيو ڪجهہ سوچيو، ڀڄي وڃو، ڀڄي وڃو.
امتحان تہ امتحان ٿيندو آهي اسان کي فرسٽ پروفيشنل ۾ سڀ کان وڌيڪ ڀوءُ ۽ تياري هوندي هئي. ڇوڪرا بہ استاد هئا جن جي پڙهائي نہ ٿي تہ انھن پنھنجا گروپ ٺاهيا ۽ جيڪڏهن upper limb جا هڏا پڙهڻا پيا تہ هڪ بون هڪ پڙهيو ٻيو ٻئي ۽ ٽئين ٽيون ذهانت شاگردن ۾ انتھائي حد تائين هوندي هئي ان لاءِ پوءِ شام جو هر شاگرد پنھنجو رکيل ڪم ٻڌائيندو هو ۽ ائين وقت ۽ محنت بچائي ويندي هئي. شاگردن ۾ ان معاملي ۾ ڪو بہ ساڙ، حسد يا بديانتي نہ هوندي هئي ۽ هر ڪو پنھنجو ڪم ذميواريءَ سان ڪندو هو ۽ ائين چيپٽر بہ ورهائي پڙهيا ويندا هئا. اهو ڪم ايڏي مھارت سان ٿيندو هو جو مجال آهي جو استاد سمجهي تہ هي چيپٽر هن ڇوڪري جو پڙهيل ناهي پر ٻڌل آهي. ٿيوريءَ لئہ باقاعدہ ڪم ٿيندو هو. ڪارتوس، بم، ڦٽاڪا، ميزائل، گولا تيار ڪيا ويندا هئا. انھن ڪارتوسن ٺاهڻ جي تياري ۽ سھيڙي رکڻ سان ڇوڪرن جو اڌ ڪورس پڙهجي ويندو هو. ان دور ۾ استاد بہ هڪ سوال ۾ 4 سوال پڇي ويندا هئا ۽ ائين essay ٽائيپ پيپر کي ڏسي حل ڪرڻ بہ ڪنھن ڪمزور شاگرد جو ڪم نہ هو. انھن جي انڊيڪس ٺاهڻ ، رٻڙ ۾ ٻڌڻ، وري هر چيپٽر پنھنجي جاءَ تي رکڻ بہ ڪو آسان ڪم نہ هو. فوٽو اسٽيٽ تي ايتري رش هوندي هئي جو فوٽو اسٽيٽ وارو باقاعدہ ٽائيم ڏيندو هو. امتحان هال ۾ وٺ وٺان هوندي هئي هر ڪو ايترو مصروف هوندو جو جيڪڏهن ڪنھن جي کيسي مان پئسا بہ ڪڍي وٺجن تہ خبر نہ پوندي پر ڪنھن ڪارتوس کي هٿ لڳايو تہ دماغ جا سڀ سينسر وڄي ويندا هئا ۽ سائرن وڄڻ لڳندو هو ان لاءِ امتحان ۾ ڪنھن جي ڪارتوس کي ڇيڙڻ ڪو مناسب ڪم نہ هو. پر ڇوڪرا فارغ ٿي هڪ ٻئي جي مدد ڪندا هئا اسان کان اڳ واري فورٿ ايئر جا هائيجن جا سڀ جرنل اسان جي بئنچ ٺاهيا ۽ اسان جون ايناٽاميءَ جون سڀ ڊاياگرامس فرسٽ ايئر وارن ٺاهيون.
انھن ڏينھن ۾ فائنل ائير جو نتيجو ايترو سخت نڪتو جو ميڊيسن جھڙي پيپر ۾ ڪو شاگرد هڪ مارڪ تي فيل ٿيو. ڪي تہ اهڙا بہ شاگرد هئا جن جا ٽي پيپر فيل هئا ۽ مارڪون پنج کٽل هئن. انھن ۾ رسول ميمڻ بہ هئو. رسول ميمڻ چانڊڪا جو مڃيل اديب هئو جنھنجو شاگرد واري دور ۾ ئي ”امن جي نالي“ ڪھاڻين جو مجموعو ۽ ”اوشا جي آشا“ شاعريءَ جو مجموعو ڇپيا پر رسول ميمڻ بنيادي طور تي ڪھاڻيءَ جو ليکڪ هو. رسول ميمڻ هڪ ترجمو بہ شايع ڪرايو آهي جنھن ۾ دنيا جي عظيم آرٽسٽن جي زندگيءَ جو حال احوال آهي. اوهان ليونارڊو ڊونچي کان وٺي موزارٽ تائين ان ڪتاب ۾ پڙهي سگهو ٿا. سو انھن فيل ٿيڻ جي فڪر ۾ ڊاڪٽر ڇوڪرا بک هڙتال تي ويٺا ۽ انھن بک هڙتالين جو روزانو چيڪ اپ شاھہ بيگ چانڊيو ڪرڻ ايندو هو جيڪو ان دور ۾ R. M. O هئو پر جيئن تہ شاگرد بک هڙتال دوران، جوس، مالٽا، صوف، ڪيلا، هلڪي ڦلڪي ماني آرام سان کائيندا هئا ان ڪري انھن بک هڙتالين جو وزن ڪرڻ بجاءِ وڌندو ويو ۽ انتظاميہ طرفان انھن ڇوڪرن جي ٿلھو ٿيڻ جي خوف کان کين گريس مارڪون ڏئي پاس ڪيو ويو هو. اهو واحد نتيجو هو جنھن ۾ ڇوڪرن کي اهڙي قسم جي رعايت ڏني وئي، ان وقت ۾ شاگردن جو سال بچائڻ لئہ اسپيشل سپليمينٽريءَ جو امتحان ورتو ويندو هو پر اهو امتحان بند ڪيو ويو ۽ ان اسپيشل سپلي جي بند ٿيڻ ڪري اسان جي هڪ دوست کي steatorrhea ٿي پئي جيڪو اڄڪلھہ f. c. p. s ڪيون ويٺو آهي. جيئن ئي امتحان جي انائونسمينٽ ٿيندي هئي تہ ان جا دوست پنھنجن پئسن مان flagyl, entox, furoxona اموڊيم ۽ mebeverine وٺي رکندا هئا جيئن پارٽنر جي پريشانيءَ ۾ ڪو ڪردار ادا ڪري سگهن.
واءِ واز دوران بہ شاگرد پنھنجو ڪرتب ڏيکاريندا هئا انھن امتحان ڏيندڙن جي درجا بندي هيئن هئي.
1. اهي جيڪي text book پڙهي پنھنجي ليکي پاس ٿيندا هئا.
2. جيڪي text book پڙهندا هئا ۽ پاس ٿيڻ جي پڪ نہ هوندي هئن. اهي مسجد وسائيندا هئا.
3. جيڪي چوپڙيون پڙهي، جيڪ يعني سفارش جو استعمال ڪندا هئا. انھيءَ سفارش ۾ آفيسرن جي سفارش، مائٽن جي سفارش، ساهرن جي سفارش ۽ ليڊرن جي سفارش.
4. اهي جيڪي ٻڌي ڪري پڙهندا هئا اهي استاد سان وڃي شطرنج راند ڪندا هئا.
5. اهي جيڪي امتحان شروع ٿيڻ کان وٺي هر شاگرد کان واءِ واز جو حال احوال وٺي اهو نوٽ بوڪ ۾ اتاري انھن سوالن جا جواب ياد ڪندا هئا جيڪي استادن جا پسنديدہ جواب هجن.
6. اهي جيڪي انيئوئل کي امتحان ئي نہ سمجهندا هئا ۽ سپليءَ ۾ تياري ڪندا هئا.
7. اهي جيڪي ﷲ جي آسري امتحان ۾ ويھندا هئا.
اسان جي پروفيشنل ۾ مان جڏهن anatomy جي واءِ واز ڏيڻ ويس تہ هڪ شاگرد کي امين صاحب چيو تہ heart جي سرفيسanatomy مارڪ ڪر. ان مارڪنگ ۾ سويپر جو ساٿ ضروري هو. سوئيپر بہ ڇوڪري جو ستايل هو سو منھن جي پڪائي ڪري چپ ڪري ويھي رهيو شاگرد سڄي پاسي کان دل مارڪ ڪئي پر هن ڪئي بلڪل صحيح امين صاحب رڙ ڪري چيس تہ ڇا دل سڄي پاسي ٿيندي آ ڇوڪري جون وايون بتال ٿيون، وايون واپس موٽي آيون ۽ عقل امين صاحب کي دانھن ڪري چيو تہ سائين نارمل هرٽ جي سرفيس ايناٽامي تہ هرڪو ٿو مارڪ ڪري مان dextro cardia جي مريض جي دل مارڪ ڪئي آهي امين صاحب وڏو ٽھڪ ڏنو.
Anatomy ۾ بون، ماڊل، جنرل ايناٽامي سڀ ڪنھن کان هر چيپٽر مان هڪ نہ هڪ سوال ٿيندو هو. هڪ شاگرد کان امين صاحب پڇيو تہ obturator foramen (ڍڪڻيءَ جي هڏي) مان ڇا گذرندو آهي ڇوڪري رڙ ڪري چيس تہ سائين (medulla oblongata ) دماغ جو حصو. امين صاحب چيس تنھنجو دماغ anus ۾ آهي ڇا؟ پر اهو اهڙي نموني چيو ويو جو ڇوڪرو پنھنجي tract تي موٽي آيو پوءِ تہ ان بہ امين صاحب جو مٿو ڪچو ڪيو.
حاجي صاحب هڪ ڇوڪري کان فزيالاجيءَ ۾ سوال ڪيو تہ : body temp ڪيترو آهي؟ ڇوڪري کان غلطيءَ ۾ نڪري ويو 98. 4c ڇوڪرو بہ سانورو هيو. حاجي صاحب چيس پٽ ﷲ تعاليٰ توکي ان temp سان ٺاهيو آهي. حليم صاحب بہ شاگردن کي cycles ۾ منجهائيندو هو پر ڇوڪرا بہ اهڙا استاد جو انھن سائيڪلن جو سنڌيءَ ۾ مخفف ٺاهي ياد ڪندا هئا.
آئون سيڪنڊ ايئر ۾ هيس تہ اعظم مليو ان جو فارما ڪولوجيءَ جو امتحان هئو. اعظم ٻگهيو چانڊڪا جي اها شخصيت هئي جنھن کي چانڊڪا تہ ڇا پورو لاڙڪاڻو سڃاڻيندو هو ننڍي قد وارو اعظم ڀٽي صاحب جو شيدائي هو. پڙهڻ سان پوندي نہ هيس باقي چانڊڪا جي محفلن جي جان هوندو هو. اسپورٽس ويڪ جي ڪامنٽري، ڪنھن فنڪشن جي انائونسمنٽ، جهمر، نعرا اعظم جي شخصيت جا لازمي جزا هئا.
اعظم چيو تہ باقي تہ پاس ٿيندس رحيم صاحب رعايت نہ ڪندو چوندو ڪجهہ نہ ڪجهہ ٻڌاءِ، ماڪا تون ئي ٻڌاءِ ڪنھن سوال جو جواب، پوءِ اعظم کي t. v تان ٻڌل ايسپرين جا side effecte ياد ڪرايا.
انھيءَ دور ۾ استاد اسان جھڙن مسڪين شاگردن کي چوندا هئا پٽ جيڪو اچئي ٿو اهو ئي ٻڌاءِ.
سو جڏهن اعظم واءِ واس ۾ ويو تہ رحيم صاحب پڇيس
اعظم پڙهي آيو آهين؟
حاضر سائين
سائين اسپرين جا side effects ٻڌاءِ.
سائیں خالی پیٹ اور بدہضمی میں نہ لیں، بچوں کی پہنچ سے دور رکھیں، طبیعت زیادہ خراب ہو تو ڈاکٹر سے رجوع کریں۔
رحيم صاحب ڏاڍو کليو ۽ چيس تہ ڪيئن ياد ڪيا اٿئي؟ چيائين تہ سائين هاڻي اڌ ڪلاڪ ماڪي سان ڪينٽين تي revesion پئي ڪئي، پر هو تہ جونيئر آهي سائين intelligent آ نہ. رحيم صاحب پوءِ جڏهن ملندو هو تہ چوندو هو متان اعظم وانگر پڙهي اچين پر خوش قسمتيءَ سان اسان رحيم صاحب جي examiner ٿيڻ کان بچي وياسون.
اسان جو ٿرڊ ايئر وارو امتحان سولنگي صاحب ورتو ۽ پٿالاجي جو امتحان سائين غلام رسول قريشي صاحب جي نہ هجڻ ڪري سائين زبير صاحب ورتو. انھن ڏينھن ۾ ڪاليج ۾ الاهي ڏچا هوندا هئا. سياسي ميدان ۾ اسان کان اڳ واري پوري بئچ ڪنھن مسئلي تي امتحان نہ ڏنو ۽ سڄي جو سڄي بئچ کي هڪ سال لئہ پوئتي ڪيو ويو ، ڪن اخبارن تہ بئچ لاءِ لکيو تہ ان کي ريسٽيڪيٽ ڪيو ويو آهي. اها خبر سنڌ جي گورنر جي حوالي سان سنڌي اخبار پنھنجي مک سرخيءَ ۾ ڇاپي. سياسي قيادتون زمين دوز ٿي ويون هيون ۽ اسان جي ڪلاس جو امتحان هو ٿرڊ ائير جو، جنھن لئہ اسان جي ڪلاس جي هڪ ائڪشن ڪاميٽي جوڙي وئي تہ اسان پاڻ کان پويان ايندڙ ساٿين لئہ جدوجھد ڪيون ۽ اسان بہ امتحان جي بائڪاٽ جو اعلان ڪيون. زبير صاحب سان ڳالھيون ٿيون. اهي ڳالھيون زبير صاحب پنھنجي ليکي ڪيون يا انتظاميہ ڪرايون پر مان نابري واري بيٺس تہ جيستائين اسان کان پھرئين بئچ جو امتحان نہ ورتو ويندو تہ اسان امتحان نہ ڏينداسون ۽ ان دوران زبير صاحب سان الاهي گرما گرم بحث بہ ٿيو. پوءِ پوئين بئچ جو امتحان وٺڻ جو اعلان ٿيو ۽ مان جڏهن پئٿالاجيءَ جو امتحان ڏيڻ ويس تہ زبير صاحب مون کي منھنجو رويو ياد ڏياريو. پوءِ زبير صاحب سوال پڇڻ شروع ڪيا ۽ مان جواب ڏيندو رهيس ۽ ائين سوال پيچيدہ ۽ اجنبي ٿيندا ويا. مون کي رزلٽ ۾ پئٿالاجيءَ جي پيپر ۾ فيل ڪيو ويو. جيئن تہ آءٌ ڪو سياسي ماڻھو يا ڪو طاقتور شاگرد نہ هيس ان لاءِ انتقامن فيل ڪيو ويس. حتيٰ ڪه مان پڙهڻ وارن ڇوڪرن مان هئس هي ان لاءِ لکان ٿو تہ امتحان ۾ بہ استاد جي پسند، ناپسند، هلڪي ناراضگي يا ڪو ٻيو سبب بہ ڪڏهن ڪڏهن امتحان جي نتيجي تي اثر انداز ٿيندو آهي ۽ اهي روايتون صدين کان هلنديون اچن ٿيون ۽ شايد هلنديون رهنديون مگر متاثر شاگرد ان جو منفي اثر نہ وٺن ۽ دلبرداشتہ نہ ٿين. دلبرداشتہ ٿيڻ جو وڏو سبب ڪڏهن ڪڏهن امتحان ۾ ناانصافي بہ هوندي آ. اها ناانصافي بہ شاگرد کي ڀوڳڻي پوي ٿي. مگر اوهان جي اندر ۾ جيڪا طاقت، قوت ۽ talent آهي اهو اوهان کي ڪڏهن نہ ڪڏهن باقاعدہ، سينگاري، سنواري سرخرو ڪندو. سو ڪنھن امتحان ۾ فيل ٿيڻ يا پوزيشن نہ کڻڻ شاگرد زندگيءَ جو حصو آهي ان کي ايترو سيريس نہ وٺڻ کپي. ڪلاس جي دوستن کي ڏاڍو ڏک رسيو. مان جڏهن سپلي ڏيڻ ويس تہ مون وٽ اهو خوف ضرور هو تہ متان سال نہ وڃي سو مان بہ ايترو پڙهيو ۽ يقينا ائين بہ سوچيو تہ جيڪڏهن مان فيل ٿيس تہ ڪورٽ ۾ هليو ويندس. پوءِ سپليءَ ۾ شير محمد شيخ صاحب پئٿالاجي جو اگزمنر ٿيو ۽ رشيد شيخ صاحب pmc مان ايڪسٽرنل ٿي آيو مان جڏهن واءِ وا ڏيڻ ويس تہ رشيد شيخ صاحب مون کان سوال پڇڻ شروع ڪيا مان جواب ڏيندو رهيس ۽ اهو سلسلو ڊگهو ٿيندو ويو.
رشيد شيخ صاحب چيو پٽ تو annual نہ ڏنو هو ڇا؟
مون وراڻيو سائين فيل ٿيس
رشيد شيخ صاحب پڇيو: بيمار هئين ڇا؟ نہ سائين فيل ڪيو ويس. ان تي مون کي شير محمد شيخ چيو تہ پٽ تون وڃ پاس آهين.
پر رشيد شيخ صاحب پوري ماجرا پڇي. هن نہ فقط افسوس ڪيو پر شير محمد شيخ صاحب سان شاگردن جي امتحان جي مسئلي تي انصاف تي وڏو بحث پڻ ڪيو. رشيد شيخ صاحب ائين محسوس ڪيو ڄڻ مان ڪو هن جو ويجهو عزيز دوست هجان.
۽ پوءِ هن منھنجون مارڪون ۽ شير محمد شيخ صاحب جون مارڪون پڪي پين سان لکيون ۽ مون کان استاد جي رويي تي apologise ڪيو. ان استاد جي رويي منھنجي اندر جي سموري ڪاوڙ، غصي ۽ بغاوت کي ماٺ ڪري ڇڏيو. سو استاد شاگرد جي اندر جي ان تڪليف تائين بہ پهچي ويندا هئا ۽ جيڪا نظر نہ ايندي هئي.
چوٿين سال جو امتحان تہ اسان ٽپا ڏئي پاس ڪيو . هائيجن ۾ تہ انور صاحب هو ۽ پئٿالاجيءَ ۾ بہ شير محمد شيخ صاحب پراڻي امتحان جي سموري ڪاوڙ ختم ڪري ڇڏي. باقي فائنل جو امتحان تہ فائنل آهي. فائنل ۾ مون سان استادن پوري پوري جٺ ڪئي ڇو جو شايد ئي ڪو استاد اهڙو هيو جنھن جو مان نقل نہ ڪيو هجي يا ان جي پيروڊي نہ ٺاهي هجي. خاڪن کان وٺي شاعريءَ تائين استادن جا خدوخال بہ بيان ڪيا ويندا هئا جيڪي شيون اڄڪلھہ احترام سبب نہ ٿيون لکجن ڇو جو اهو وقت ئي ٻيو هو.
مان جڏهن واءِ واز ڏيڻ ويس تہ ﷲ بچائي صاحب جيڪا مشڪري ڪيي اها اڳ ۾ ئي لکي آيو آهيان پر رحيم ئي وهرا صاحب بہ گهٽ نہ ڪئي چيائين تہ واءِ واز پوءِ وٺندومانءِ اڳ ۾ اهو گانو ٻڌائي تہ : میں سر وهرا کی طرف چل نکلا۔ وهره صاحب کي چيم سائين اهو گانو اوهان مير نذير کان پڇجو جيڪو چوندو هو تہ :
ﷲ ميس مئنيجر کي سمجهاءِ
دل دال جي ماريل آ
دل دال جي ماريل آ
پٽاٽن جي ساڙيل آ
سو وهرا صاحب بہ منھن پڪو ڪري ويھي رهيو انھن ڏينھن ۾ رحيم اي وهرا صاحب ۽ شبيح الحسن زيدي صاحب ۽ جهامن داس منجاني صاحب کي چانڊڪا ۾ پروفيسرن جي کوٽ پوري ڪرڻ لئہ موڪليو ويو هو.
وهرا صاحب سرجريءَ ۾ ڪم ڪندو هو ۽ تڪڙي ۽ تيز سرجري ڪرڻ جو ماهر هو خاص طور تي پتي جي آپريشن جو ماهر هو شاگردن سان ڀائيچاري ۽ کل ڀوڳ سان هلندو هو.
شبيح الحسن زيدي صاحب اي. اين. ٽي جو ماهر پروفيسر هو هن هڪڙو ڪتاب بہ لکيو هو جيڪو اسان اکر اکر پڙهيو. پر اسان جي بدقسمتي جو فائنل جي امتحان کان اڳ شبيح الحسن زيدي بدلي ٿي ويو. شبيح الحسن جيترا ڏينھن بہ چانڊڪا آيو ان اسان کي الاهي محنت سان پڙهايو.
سائين جهامن داس منجاني علم بيھوشي anaesthesia ۾ f. f. a هو ۽ ميڊيسن ۾ m. r. c. p پڻ ان جو ذڪر هائوس جاب جي باب ۾ ٿيندو.
سو وهرا صاحب کي چيم تہ سائين سر ۾ تہ مير نذير ڳائي سگهي ٿو باقي تحت اللفظ ۾ چئو تہ مان ٻڌايان ۽ وهرا صاحب چيو اهو ئي ٻڌاءِ
اگر میری سپلی آئی تو
میں سر وھرا کی طرف چل نکلا
سرجری تونے ماردیا
میرا پڑھ پڑھ کے دم نکلا
سروھرا کی کروں تعریف میں کیا
تشخیص کیا prostate
وہ توھرنیا hernia نکلا
امتحان هال ۾ وڏو ٽھڪ اڀريو. پر پوءِ وچ ۾ محبوب شاھہ جان بچرائي محبوب شاھہ سائين وهرا کي چيو تہ: اسماعیل جینس لڑکا ہے، سر یہ مذاق بس ایسے کرتا ہے، پڑھنے والا لڑکا ہے۔ پوءِ وهرا صاحب بہ الاهي پيار سان عام شاگردن وانگر سوال ڪيا ۽ پوءِ ڪافي appreciate ڪرڻ کان پوءِ چيائين ڀلا معين اختر تنھنجو سئوٽ آهي ڇا؟ نہ سائين ماسات آهي!.
محبوب شاھہ هڪ ملڪي پارٽيءَ جو اهم شاگرد اڳواڻ هو مگر انتھائي بااخلاق ۽ تحمل وارو هو پنھنجي پيري مريدي جو اثر رکڻ ڪري ان جي پارٽيءَ کي ڀرپور main power فراهم ڪندو هو.
جڏهن مان اي. اين. ٽي جي واءِ واز ڏيڻ ويس تہ حسن صاحب بلڪل خشڪ طريقي سان واءِ واز وٺڻ شروع ڪئي. هلندي هلندي مون کان syringingڪن صاف ڪرڻ جا complications پڇيا مان بہ ٺڪ سان چيو vasovagal atack .
کیا کرو گے؟
سر شاک کو مینٹین کروں گا۔
کیا دو گے؟
1/v line maintanکروں گا
Fluid دوں گا، anti Histamine دوں گا cortisone دوں گا۔ اگر arrest میں چلا گیا تو کیا کرو گے؟adrenaline دوں گا۔ artificial ventilationدوں گا۔ اور سر adrenaline intra cardial دوں گا۔
حسن صاحب ڪاوڙ ۾ چيو:
یہ کیوں نہیں کہتے ہو کہ ٹانگیں اٹھاؤں گا۔
سر اگر مریض female ہو تو مصیبت ہوجائے گی۔
حسن صاحب وڏو ٽھڪ ڏنو اتي محبت جتوئي صاحب بہ کليو.
سر یہاں سب سے پہلے foot end ……. . اوپر کروں گا۔ e.n.t مان جند ڇڏائي جڏهن گائني ويس تہ ميڊم بلقيس ميڊم رضيہ انصاريءَ کي چيو: یہ لڑکا brilliant ہے یہ واحد لڑکا ہے جو m. r. c. o. g کرنا چاہتا ہے۔ ميڊم تہ مذاق ۾ چيو پر ميڊم رضيہ انصاري سوالن ۾ ڪڙڪي پئي. مان بہ ان وقت گائني جيف ڪاٽ کان وٺي ٽين ٽيچرس تائين اي، اين، ڊونالڊ کان وٺي مجيد ميمڻ تائين ۽ راشد لطيف کان وٺي هر چوپڙي ۽ نوٽس پڙهيا هئا ۽ هونئن بہ گائنيءَ جي پوسٽنگ بہ ٽيئي سال اٽين ڪئي هئي سو ميڊم رضيہ سان ٻہ پاڻي ڪري ٽپا ڏيندو لھي آيو هوس.
باقي eye جي واءِ واز ۾ اڪبر حيدر سومري صاحب ڏاڍي عزت ڪئي. ضياء شيخ کي چيائين هي اسان جي ڪاليج جو سٺو ڇوڪرو آهي. ضياءَ منھنجي حصي جي واءِ واز بہ تون وٺيس ۽ مان آءِ ڊپارٽمينٽ مان يقيني پاس ٿي آيو هوس.
ان دور ۾ استاد امتحان دوران مزاحيہ، پرخلوص ۽ پنھنجائپ وارو رويو رکندا هئا. جيڪڏهن ڪو شاگرد صحيح نہ ٻڌائي سگهندو هو تہ ان کي چوندا هئا پٽ تون بلاشڪ ٿوري دير کان پوءِ فريش ٿي اچ. استاد مذاق ضرور ڪندا هئا مگر تذليل نہ ڪندا هئا ۽ انھن جي حتيٰ الامڪان ڪوشش هوندي هئي تہ شاگردن کي پاس ڪجي. ڇو جو هڪ تہ ملڪي حالتن ڪري وقت گهڻو لڳي ويو هو ۽ ايم بي بي ايس ستن سالن ۾ ٿيندي هئي ۽ ٻيو تہ شاگرد بہ بيزاريءَ واري ڪيفيت ۾ اچي ويا هئا.
استادن جي اهڙي سٺي رويي باوجود بہ ڪيترائي شاگرد chronic failure طور مشھور هئا پر پوءِ بہ استاد انھن کي گِھلي گنداڻي پاس ڪندا هئا.
اسان جي فائنل جي امتحان دوران هڪ ناخوشگوار واقعو پيش آيو. ٻڌڻ ۾ آيو تہ ڪنھن استاد ڪنھن شاگردياڻيءَ کي بليڪ ميل ڪرڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي آهي، انھن واقعن لئہ بس باھہ تي تيل هارڻو هوندو هو. هڪ تنظيم ان معاملي تي گهڻو رد عمل ڏنو ۽ ڪجهہ ڪلاڪن لئہ استادن کي يرغمال بہ بڻايو ويو مگر پوءِ معاملو ٿڌو ٿيو.
انھن ڏينھن ۾ سنڌ ڊيموڪريٽس dsf هڪ سائڪلو سٽائيل ٽائيپ پرچو ڪڍندي هئي جاڳرتا جنھن جي ايڊيٽوريل ۾ اهو قصو لکيو ويو هو تہ 5 شاگردن کي هڪ سال لئہ ريسٽيڪيٽ ڪيو ويو آهي ۽ شاگردياڻيءَ کي T. C ڏني وئي آهي. استادن جي وڏي اڪثريت بردبار، محنتي ۽ شاگردن سان همدردي رکڻ واري هئي مگر انھن اندر بہ ڪجهہ ڪاريون رڍون بہ هيون تہ ان کان انڪار نہ ٿو ڪري سگهجي. خوبيون ۽ خاميون شخصيتن جي زندگيءَ جو حصو ٿين ٿيون. مزاج بہ لھجو بہ، انداز بہ ، زبان بہ، لفظ بہ، اشارا بہ سڀني استادن کي اعتدال ۾ سوچ رکي ڳالھائڻ کپن ڇو جو هنن کي سوين شاگرد پرکڻ ۽ ڏسڻ وارا هوندا آهن.