چانڊڪا جي سياست
جيئي سنڌ جي ٽٽندڙ ڌڙن ۾ ڊاڪٽر ارباب کھاوڙ جي پروگيسو جيئي سنڌ کي چانڊڪا ۾ مرتضيٰ کھڙي متعارف ڪرايو. عجب جھڙي ڳالھہ آهي تہ ان ۾ عددي تعداد ٿورو هو ڪافي وائيس چيئرمين هئا انھن ۾ هڪ جاني ڪلوڙ بہ هو جيڪو مرتضيٰ جو روم پارٽنر بہ هو. جانيءَ ۾ هڪ خاصيت هئي تہ هو هميشہ مسڪرائيندو هو. ڪرڪيٽ جو بہ ناسوري هو پھرئين پروفيشنل جي ايڪشن ڪاميٽي جو چيئرمين ٿيو. ٻئي ميجر سبجيڪٽ ڪڍي ويو. Anatomy ۽ physiology باقي bio رهجي ويس. سو اسان لئہ رونشو جاني ٻڌاءِ تہ naso lacrimal duct ڪٿي آهي؟ چوندو هو تہ گوڏي ۾ پوءِ تہ کل جاني اڄڪلھہ جاني نہ رهيو آهي هن تازو ئي kidney transplant ڪرائي آهي وڌيڪ ان جو دک درد اوهان سمجهي سگهو ٿا اوهان بہ ڊاڪٽر آهيو. جاني هاڻي مرحوم جاني آهي.
هڪ ڳالھہ ٻي ڪئي سون چانڊڪا جي سياسي جماعتن جي ان دور ۾ پليجي صاحب جي سنڌي شاگرد تحريڪ بہ پنھنجي ٻالڪپڻي ۾ هئي ۽ جواني طرف قدم وڌائي پئي. جنھن ۾ بہ قمبر جي شيخن جو تعداد سٺو هو. هن تنظيم جا شاگرد ڊگهن نظرياتي حوالن سان بحثن جا ڪوڏيا هئا. انھن جا شيٽن تي لکيل اکر سڀني کي وڻندا هئا. پنھنجي ڪمزور عسڪري طاقت ڪري اهي چانڊڪا جي انھن ڏينھن ۾ ايترو اڳتي نہ نڪتا پر اهي آهستہ آهستہ اڳتي نڪرندا آيا ۽ پنھنجو چڱو خاصو اثر پيدا ڪري ويا.
انھن ڏينھن ۾ ئي ڪراچيءَ جي مخصوص سيٽ تي احمر مستي چانڊڪا ۾ آيو. ان لاءِ ڪي چون ٿا تہ اهو هت موڪليو ويو هو جيئن قومپرست ورهائجي وڃن ڇو جو قوم پرستن ۾ چڱو خاصو تعداد بلوچن جو هو. احمر اچڻ شرط bso ٺاهي بلوچ اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن ۽ ان جو هڪ ٺيٺ بلوچي انداز اپنايو. وڏيون ڏاڙهيون، هٿيار بلڪل بلوچي ڏيک هئا. ان نماءُ جي ڪري ڪيترائي پڙهيل لکيل شاگرد bso جا ميمبر ٿيا گوهر بروهيءَ کان وٺي اصغر گولي تائين ۽ اصغر گولي کان عثمان مينگل تائين ۽ قمر چانڊئي تائين سڀ bso جا ميمبر ٿيا. اهو ان وقت بلڪل نئون ۽ عجيب هو ۽ ان سان خطري جي گهنٽي چانڊڪا ۾ وڄي چڪي هئي، پوءِ هٿيارن جو نماءُ شروع ٿيو. هڪ رات آءٌ دير سان چانڊڪا چوسول ”جيڪو رستو فارماڪالاجي ڏي ايندو آهي اتي رونق هوندي هئي. جوس وارو اتي هوندو هو. ڪينٽين اتي هوندي هئي ۽ هڪ برگر وارو بيھندو هو. آءٌ برگر کائي رهيو هوس تہ اتي آريسر صاحب بہ برگر کائي پيو. ان سان گڏ چانڊڪا جا ٻہ شاگرد هئا باڊي گارڊ جن وٽ ڪلاشن ڪوفون هيون اهو نئون هٿيار هو جيڪو پرو چانڊئي کان وٺي طاهر نقاش تائين سڀني ڌاڙيلن وٽ هوندو هو ۽ اهو سنڌ جي تعليمي ادارن ۾ پھچي چڪو هو. ان ڏينھن ئي اسان بارود جي بوءِ چانڊڪا ۾ سِنگهي هئي. ڪينٽين تي رات جو ٻي بجي تائين رش هوندي هئي. برگر واري وٽ دنيا جو بحث پيو هلي ۽ آريسر صاحب کي چوٿين يا پنجين دنيا جو مفڪر قرار ڏيڻ لئہ بحث هلي رهيو هو.
هڪڙي دليل ڏنا:
پھرئين دنيا سرمائيدارن جي آهي
ٻي دنيا پرولتارين جي آهي
ٽئين دنيا ترقي پذيرن جي آهي
چوٿين دنيا قوم پرستن جي آهي
مون رڙ ڪري چيو، ها ڀائو ها پنجين دنيا بہ آهي (ڪ- ج-جي)، هاڻي اوهان سائين کي چوٿين دنيا جو مفڪر چئو، پنجين دنيا جو، هڪ باڊي گارڊ جي بندوق مون طرف ٿي پوءِ کلي چيائين ماڪا تون آهين ڇا؟ آريسر صاحب وراڻيو ڇورا تون تہ محمد مسخري جو مامو ٿو لڳين ۽ پوءِ کلندي کلندي هرڪو پنھنجي ڪمري ڏي هليو ويو.
بي ايس او ٺھڻ کان پوءِ چانڊڪا جي شاگردن جي سوچ ۾ اچانڪ تبديلي اچي وئي ۽ پوءِ ڏاڍ مڙسيءَ وارو تصور اڀريو. انھن ڏينھن ۾ ئي انٽرويو ٿيا هئا ۽ انٽرويو تي بي ايس او جي شاگردن ۽ جساف جي شاگردن ۾ جهڙپون ٿيون. ۽ پوءِ انھن جهڙپن هڪ اهڙي tension کي جنم ڏنو جيڪو هندستان ۽ پاڪستان بہ ڪڏهن پاڻ ۾ محسوس نہ ڪيو هو. بي ايس او وارن ٻاهريان ماڻھو گهرايا. هٿيار ڪٺا ڪيا ويا ۽ پوءِ اچانڪ انھن ڪانڍيل ماڻھن bso وارن سان ڪينٽين تي ويٺل اديب انقلابي ۽ ميراشتياق ٽالپر کي گوليون وهائي ڪڍيون. اهو چانڊڪا جو بدنصيب ڏينھن هو جڏهن چانڊڪا ۾ بندوقون نہ فقط ڪاهي آيون هيون پر برسي بہ پيون هيون. مير ۽ اديب کي اسپتال پھچايو ويو. ڪانڍيل ماڻھو هليا ويا. پويان جيئي سنڌ جي ڪارڪن همٿ کان ڪم وٺي bso جي شاگردن کي گهيراءُ ۾ آندو. ان جهيڙي ۾ نجيب بگٽي زخمي ٿيو ۽ bso جا ڪجهہ ميمبر جساف جي شاگردن هٿان پڪڙيا ويا جن کي باعزت طريقي سان ڇڏيو ويو. ان ڇڏائڻ ۾ مرحوم فيض پنھور جو وڏو هٿ هو. مرحوم فيض پنھور قتل ڪيو ويو آهي ڪوڏي ڪوڏي جو بھترين رانديگر ۽ سٺو شخص هو کيس ڪجهہ سال اڳ پنھنجي دشمنن قتل ڪيو.
مير کي اسپتال پھچايو ويو. مير کي ڪنھن ڄنگهہ جي شريان ۾ گولي لڳي هئي ان کي ڪيتريون ئي رت جون بوتلون لڳيون پر نيڪ محمد صاحب مير جي ٽنگ ڪٽڻ جو risk نہ کنيو ۽ مير ڪيترن ڪلاڪن کان وڌيڪ عرصو زندہ رهڻ باوجود شھيد ٿي ويو. مير اشتياق جو قتل چانڊڪا لئہ عظيم سانحو هو. ان ۾ چانڊڪا جي سرجنن جي غلطي هئي مير کي بچائي سگهجي پيو پر ائين نہ ڪيو ويو. ڪنھن بہ ذميواري نہ قبولي. (مان خود anaesthesist آهيان ۽ critical emergency ۾ ڪم ڪيان ٿو مان يقين سان چوان ٿو تہ شھيد مير اشتياق کي بچائي سگهجي پيو پر ائين نہ ڪيو ويو).
۽ اسان جڏهن مير جي لاش پوئتان ان جي عذر تي خيرپور ويا هئاسين تہ مير علي نواز ٽالپر ۽ بالي جي شھر ۾ فيض واھہ جي ڪڙ تي ويٺل هڪ شھيد جي ماستر پيءُ اسان سڀني کان وچن ورتو تہ منھنجي جهول خالي ٿي آ پر ٻي جي نہ ڪجو ڪنھن جو بہ ٻچڙو نہ مارجو. اهو سائينءَ جو روئڻ جو انداز ۽ درد مان اڃان بہ نہ وساري سگهيو آهيان. سنڌ جي ماڻھن جو اهو صوفيانہ ۽ امن پسند انداز اڃان بہ مون کي اشتعال کان روڪيندو ايندو آهي. هتان جا شاگرد جيڪي بدلي جي جذبي سان ويا هئا اهي امن جي نئين سوچ کڻي واپس وريا هئا. گهر ۾ ڪربلا هوندي بہ هڪ پيءُ يزيديت کان روڪڻ لئہ ٻاڪاري پيو. پوءِ بسيون وڃي ان وقت جي ڪمشنر آغا رفيق جي گهر ٻاهران بيٺيون هيون. ان سڄي قافلي جي اڳواڻي ڪرتار ڏاواڻي پيو ڪري.
مير اشتياق ٽالپر سنھڙو سيپڪڙو جوان هو. بابا سائين يا بابل سائين سندس تڪيہ ڪلام هو. پنھنجي هٿ جوڙي ڪري پوري ڪاليج ۾ مشھور هو. چانڊڪا جي ان وقت جي اليڪشن ۾ سپاف جتي sweep victory ڪئي هئي، مير اشتياق ۽ ڪلثوم چنہ ٻہ اميدوار هئا جيڪي سپاف جا نہ هئا ۽ اليڪشن ۾ کٽيا هئا. اڄڪلھہ هاسٽل 6 جو نالو شھيد مير اشتياق ٽالپر رکيو ويو آهي.
ان کان بعد جيئي سنڌ وارا نئين انداز ۾ منظم ٿيا ۽ چانڊڪا bso جي شاگردن لئہ نوگوايريا بڻي. ڪيترائي ئي شاگرد سائين جي ايم سيد کان سفارشي خط وٺي ۽ چانڊڪا جي بورڊن تي معافي نامہ چنبڙائي وري چانڊڪا ۾ ٻيھر داخل ٿيا ۽ ائين چانڊڪا مان bso جو دور ختم ٿيو. ذوالفقار بجاراڻي آمريڪا هليو ويو. ممتاز لاشاري روپوش ٿي ويو. نجيب بگٽي ڪراچي هليو ويو ۽ احمر مستي ڪراچيءَ ويو. Bso جي ٺھڻ ۽ ڊهڻ چانڊڪا ۾ نئون ڪلچر متعارف ڪرايو ۽ ڏاڍ مڙسي جو دور شروع ٿيو مگر جيئن تہ ڪا بہ شاگرد تنظيم پنھنجي ڏاڍ مڙسيءَ جي ڪري شاگردن ۾ تاثر وڃائي ويھڻ واري اثر هيٺ هئي. ان لاءِ ڪنھن بہ شاگرد سان ڪا بہ زيادتي ڪرڻ جو ڪوئي سوچي بہ نہ سگهندو هو.
انھن ئي ڏينھن ۾ چانڊڪا ۾ ڊبيٽس ٿيون انھن جو احوال مان چانڊڪا جي ”تقريرون“ جي عنوان ۾ ڪندس. پر انھن ڊبيٽس جي پرائيز ڊسٽريبيوشن دوران هنگامو ٿيو جنھن ۾ ٻن شاگرد تنظيمن سپاف ۽ جساف کي اعلان جنگ کان عملي جنگ ۾ الجهائي رکيو ان دور ۾ مان تہ وري وري لکندس تہ مڪمل شاگردن جو دور هو ۽ قومپرستي نئين جذبي سان اڀرندي رهي ڪو بہ حڪومتي عملدار چانڊڪا جي حدن ۾ اچڻ جو تصور ائين هو ڄڻ کدڙي کي ٻار ٿيڻ پوليس وارو تہ ورديءَ ۾ چانڊڪا اندر ايندو ئي نہ هو باقي گهڻن ماڻھن لئہ اهو تاثر ورتو ويندو تہ هي جاسوس آهن، مخبر آهن يا وري ايجنسين جا ماڻھو آهن. ان ڪري ڪيترائي مھمان ويچارا بہ under observation اچي ويندا هئا. باقي چانڊڪا شاگردن جي مرڪزي اڳواڻن جو مھمان خانوهوندي هئي. (گل محمد جکراڻي ان وقت جيئي سنڌ جو مرڪزي صدر هيو) کان وٺي غازي صلاح الدين تائين ۽ عبدالواحد آريسر کان وٺي اياز سومري تائين سڀ چانڊڪا ياترا تي ايندا هئا. چانڊڪا ۾ ان وقت ڏوهاري ماڻھو پڻ مھمانن ۾ شامل هوندا هئا نصير فقير کان وٺي صادق گڏاڻي تائين شخصن کي چانڊڪا ۾ ڏٺو ويو هو مگر نہ فقط چانڊڪا ۾ ڪي ڏوهاري سرگرميون هيون نہ وري چانڊڪا مان ڪي ڏوهاري سرگرمين جا پلان جوڙيا ويندا هئا. ان وقت شاگردن ۾ پڻ اهڙين ڳالھين کي سٺو نہ سمجهيو ويندو هو. حتيٰ ڪہ سياسي پارٽين وارا ڪڏهن بہ ڪنھن اهڙي قسم جي ماڻھوءَ کي پنھنجو نہ ڪندا هوندا جنھن لئہ ڪو رايو ڏاڍ مڙسيءَ وارو هجي. بخت کھاوڙ کي بہ پنھنجو نہ ڪندا هئا جيڪو بہ قوم پرستي لاڙو رکندڙ هو.
ها ڳالھہ پئي ڪئي سين ڊبيٽس جي پرائيز ڊسٽريبوٽس جي. اتي سکر ڊويزن جي ڪمشنر کي خاص مھمان ڪري گهرايو ويو. پھريائين تہ في البديع تقريرون ٿيون (انھن جو ذڪر تقرير واري سيڪشن ۾ ڪيو ويندو). پوءِ ڪمشنر جي اچڻ تي هڪ تنظيم سخت نعري بازي ڪئي ان وقت آزاد سنڌوديش جو تصور ئي اڪيلو هوندو هو. حڪومتي ماڻھن يا ادارن سان مفاهمت بلڪل بہ قبول نہ هوندي هئي ۽ ائين ئي شاگرد دنيا جي انقلابن وانگر هتي بہ انقلاب جا حامي هئا ۽ اهي پنھنجي عظيم رهبر جي فڪر ۽ نظريئي تي بلڪل اٽل هئا جيئن چين يا ٻين ملڪن جا شاگرد، شاگردن وٽ وطن جي آزاديءَ جو جيڪو آدرش هيو اهو گهڻيون زميني حقيقتون گهري پيو، چليءَ کان ڪيوبا تائين وينزويلا کان بوليويا تائين. ڊاڪٽر چي گويرا کان وٺي چوئن لائي تائين ۽ مارڪس کان مائوزي تنگ، سڀاش چندر بوش کان ڀڳت سنگهہ تائين. هيمون ڪالاڻي کان وٺي دودي سومري تائين ۽ هوش محمد شيدي کان وٺي شھيد عبدالرزاق تائين انھن شاگردن جا هيرا هئا.
فلسطين جي اقليت ۾ ٿيڻ ۽ ڌرتي بدر ٿيڻ ۽ ريڊانڊين تائين مثال ۽ حوالا سياسي ڪچھرين جو موضوع هوندا هئا. ان وقت تائين نڪسل تحريڪ ۽ نيپالي مائو باغي اڃان ايڏا منظم نہ ٿيا هئا هندوستان ۾ خالصاً جي تحريڪ ۽ نڪسل موضوعن جو بحث هوندا هئا ان سياسي ڪلچر ۽ وايو منڊل ۾ هڪ اهڙي هيرو ازم بہ جنم ورتو جھڙو اڄڪلھہ خودڪش حملن ۾ نظر اچي ٿو. تہ جيئي سنڌ جي چند ئي ڪارڪن ان فنڪشن ۾ سپاف جي گهڻي اڪثريت ۾ هوندي بہ اهو فنڪشن حڪومتي ڪوٺي ڦٽايو ويو هو ۽ اتان ٻن سگهارن پارٽين جي شاگردن جي وچ ۾ عسڪري جنگ جي شروعات ٿي ۽ چانڊڪا ۾ هڪ نئين ڪلچر جنم ورتو تہ جيڪڏهن ڪنھن پارٽيءَ جو ڪو ليڊر نہ ٿو ملي تہ ان جي ميمبر کي بہ رڌڻي ڏجي. مارڪٽ جي ان اوائلي اثر هيٺ ج پ مرحوم ۽ ”و“ جيڪو هندو ڇوڪرو هو اچي ويا. سپاف جي ”م شاھہ“ ماڻھو گهرائي هاسٽلن تي قبضو ڪيو ۽ ٻاهران وري جيئي سنڌ وارا منظم ٿيڻ لڳا. ۽ ڪاليج ۾ هڪ عجيب خوف هو ۽ وڏي خونريزي ٿيڻ واري هئي تہ ٻاهران جيئي سنڌ وارا حملو ڪندا پر ڪن پرين امن جو جهنڊو ڦڙڪائي اها رتوڇاڻ روڪي وتي ٿورو ذڪر مرحوم جميل جو ”جميل طبيعت جو سچو، سادو ۽ سڌو انسان هو سائين جي ايم جي فڪر لئہ چوندو هو تہ جيستائين سنڌ آزاد نہ ٿيندي مان گهر ۾ ڌرتيءَ تي ئي سمھندو رهندس پر خماريل اکڙين ۽ ڪڙڪ آواز وارو اهو جميل بہ ڊاڪٽر ٿيڻ کان پوءِ چانڊڪا جي حدن ۾ ئي ڪنھن قاتل پستول جي نڪتل گوليءَ سان سدائين مٽيءَ ماءُ جي هنج ۾ هليو ويو. چون ٿا تہ هن جو قتل سياسي قتل نہ هو، ڊبيٽس جي پرائيز ڊسٽري بيوشن واري تقريب جو اهو هل هنگامو چانڊڪا تي ڪافي اگرا اثر ڇڏي ويو ۽ پوءِ تہ واري واري هاسٽلن ۾ دو بدو مقابلا ۽ قبضا شروع ٿي ويندا هئا. انھن ۾ ڪيترائي ڇوڪرا زخمي بہ ٿيا جنھن ۾ هڪ اڪبر ڀٽو بہ هو. اڪبر کي بس ڪٿان هلندي ڦرندي گوليون لڳيون باقي، فلسطين جي گهٽين ۾ وڙهندڙ ويڙھہ وانگر اسان گولين جي ويڙھہ چانڊڪا ۾ live ڏٺي ۽ ائين ڇوڪرا زخمين کي ڪلھن تي کڻي ڊوڙندا هئا ڄڻ ميدان جنگ ۾ سپاهي پنھنجن زخمي ساٿين کي کڻي ڊوڙندا هئا. جساف جي ساٿ ۾ اڳڀرا ڊگري ڪاليج جا ڇوڪرا هوندا هئا ۽ سپاف ۾ ڪجهہ ٻاهريان ماڻھو، انھن ئي جهيڙن ۾ روپ چند مارجي ويو ۽ پرين زخمي ٿي پيو. پرينءَ جي نالي جي مون کي خبر نہ آهي پر اهو دادو ضلعي جو ڇوڪرو هو جيڪو مون کي ان ڪري ياد آهي تہ ڇوڪرا ان کي ”پرين“ چوندا هئا. ۽ پرين لفظ مون کي وڻندو هو، پرين جونيئر ڇوڪرو هو مون کي ان لاءِ ڪا بہ ڄاڻ نہ آهي پر پرينءَ جو ڏک اڃان بہ منھنجي اندر ۾ ائين آهي ڄڻ اهو منھنجو پرين هو، ڪنھن ان جي پير تي گولي هنئي ان کي معذور ڪيو. آخر خبر اها آهي تہ زخمي پرين پنھنجي اڻپورين وکن سان ۽ پنھنجن کان مليل ڪرب سان ڊاڪٽر ٿيڻ کان پوءِ پنجاب جي ڪنھن شھر ۾ پرائيويٽ نوڪري ڪندو آهي.
اهي جهيڙا اسان کي بنھہ بہ پسند نہ هئا مگر ان وقت جون معروضي حالتون واقعي ئي اهڙيون هيون جو شاگردن هٿيار کنيا هئا مگر انھن جي بندوقن جو رخ پنھنجن جي طرف ئي هيو ۽ ائين اسان چند دوستن هڪ گوليءَ کي رائفل مان نڪرڻ نہ ڏنو. ”اديب“ جي گوليءَ جي نشاني تي فدا ميراڻي هو ۽ اسان اديب کي ڳالھين ۾ الجهائي ڪوارٽر ۾ وٺي وياسين ۽ فدا نشاني تان گم ٿي ويو. اها خبر نہ اديب کي آهي نہ فدا ميراڻيءَ کي.
چانڊڪا ۾ انھن ٻن وڏين سياسي پارٽين کان علاوہ بہ وڏين، ننڍين پارٽين جا يا ڇوڪرن جا ڪي ننڍا وڏا جهيڙا ٿيند اهئا مگر اهي لکڻ سان ڊيگهہ ٿيندي.
چانڊڪا جي ان ڀرپور سياسي ڪلچر جو سياسي پارٽين خوب فائدو ورتو ۽ سياسي پارٽين جي شاگرد تنظيمن جا مرڪزي ڪنوينشن بہ چانڊڪا ۾ ٿيا.
جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو ڏھہ سالہ جشن بہ چانڊڪا ۾ ٿيو هو جنھن جي مھمان خاص اڄڪلھہ جي وزير تعليم ڊاڪٽر حميدہ کھڙو هئي، ان جشن ۾ گل محمد جکراڻي کان وٺي جيئي سنڌ جا شاگرد اڳواڻ شريڪ ٿيا. اسٽيج سيڪريٽري، ھہ آ، هيو. جنھن مختلف تاريخن جا حوالا ڏنا هئا. محمود درويش کان وٺي اگستينو نيتو جي شاعري ان ۾ پڙهي وئي هئي. پبلونرودا کان قاضي نذرالاسلام جي شاعريءَ جا ترجما اتي پڙهيا ويا.
خاص طور تي محمود درويش جو شعر:
جڏهن ڳالھہ عشق جي ايندي تہ مان اتي جان ڏئي ڇڏيندس
پر جڏهن ڳالھہ ڌرتي جي ايندي تہ مان ان تي عشق بہ قربان ڪري ڇڏيندس.
جيئي سنڌ جي ان فنڪشن ۾ ڪيترن ئي ٻين پارٽين جا ڇوڪرا پنھنجون پارٽيون ڇڏي جيئي سنڌ ۾ شامل ٿيا. انھن وقت ليڊرن جي لوٽو ٿيڻ جو ڪو چڪر هوندو ئي نہ هو ۽ لوٽي لئہ ٻہ مناسب لفظ شنگورو ۽ شڪرو استعمال ٿيندا هئا. پارٽين ۾ مير جعفر ۽ مير صادق تہ نہ هوندا هئا پر ننڍڙا نظرياتي اختلاف، ذاتي پسند ناپسند، ڪڏهن ڪڏهن پارٽي ليڊرن ۽ ورڪرن جو رويو شاگردن کي شنگورو ۽ شڪرو ڪرڻ تي مجبور ڪندو هو. ٻيو تہ محفلون بہ ماڻھن تي اثر انداز ٿين ٿيون. محفل جي جذباتي ڪيفيت ڪڏهن ڪڏهن ماڻھوءَ جي توازن کي ڍرو ڪري وجهندي آهي. سياري جي سرد رات ۾ قومپرستي جي نعرن جي گرم آبشارن ڪيترن ئي منجمند دلين ۾ نئين حرڪت آندي هئي. حقيقت ۾ اهو ڏھہ سالہ جشن جيئي سنڌ جو هڪ ڪامياب ۽ اثرائتو جشن هو جنھن جي قومي گيتن جا پڙاڏا ڪافي ڏينھن تائين چانڊڪا جي ڀتين مان ايندا هئا ۽ شاگرد لتا ۽ رفيع ڪشور ۽ مهدي حسن، نورجھان ۽ غلام علي جي گانن بجاءِ قومي گيت ڳائيندا هئا ۽ جهونگاريندا هئا ان فنڪشن ۾ هڪ نرالو پن اهو نظر آيو تہ اهو ڪو جذباتي نہ پر ان فنڪشن ۾ انتھائي مفڪرانہ ۽ مدلل قسم جون تقريرون ڪيون ويون. اهو ئي فنڪشن هيو جيڪو جيئي سنڌ وارن جي علمي ۽ عملي جدوجھد جو هڪ تصور ۽ تاثر اڀاريندو هو ان جھڙو گهٽ ۾ گهٽ جيئي سنڌ جو ٻيو فنڪشن مون کي نہ وڻيو هو.
ان وقت داغستان جو شاعر حمزہ رسول توف ايترو مشھور ڪو نہ ٿيو هو نہ تہ هن جو هي شعر قومپرستن جو پسنديدہ شعر هجي ها:
جيڪڏهن توسان هڪ لک ماڻھو پيار ڪن تہ ان ۾ مان هوندس
جيڪڏهن توسان 10 هزار ماڻھو پيار ڪن تہ ان ۾ مان هوندس
جيڪڏهن توسان هڪ هزار ماڻھو پيار ڪن تہ ان ۾ مان هوندس
جيڪڏهن توسان هڪ سئو ماڻھو پيار ڪن تہ ان ۾ مان هوندس
جيڪڏهن تو سان 10 ماڻھو پيار ڪن تہ ان ۾ مان هوندس
جيڪڏهن توسان هڪ ماڻھو پيار ڪري تہ ان ۾ مان هوندس
جيڪڏهن توسان ڪو بہ ماڻھو پيار نہ ڪري تہ سمجهہ مان مري چڪو آهيان
پوءِ ڪڏهن اهي انگريزي نالا وري مذاق ۾ بہ هڪ ٻئي لئہ استعمال ٿيندا هئا ۽ گارين لئہ پڻ. مثلاً: اگسٽينيونيتو ماءُ جو . . . . . . . . . . . . پبلونرودا . . . . . . . . . tests نروار وغيرہ وغيرہ هستين جو احترام هوندو هو پورو پورو، مگر مذاقي ماڻھن کي ڪير ٿو روڪي سگهي.
ٿيو تہ چانڊڪا ۾ سپاف جو مرڪزي ڪنوينشن بہ هيو جنھن ۾ پڻ سڄي ملڪ کان سپاف جا شاگرد آيا هئا ۽ سنڌي شاگرد تحريڪ جو پڻ مرڪزي قسم جو فنڪشن چانڊڪا ۾ ٿيو هو جنھن ۾ ڊاڪٽر منير ڀرڳڙي کان علاوہ ڊاڪٽر آڪاش انصاري بہ آيو جنھن پنھنجو نظم:
امان او امان،
رات جي رهزنن جي هٿان،
مان جي ماريو وڃان
تون نہ روئجانءِ منھنجي پياري امان
۽ ائين جماعت اسلامي ۽ اصغريه اسٽوڊنٽس جا مرڪزي ڪنونشن بہ چانڊڪا ۾ ٿيا، چانڊڪا ۾ مذهبي ڏينھن ملھائڻ تي بہ ڪا پابندي نہ هوندي هئي. علامہ نصير ترابي جي پائي جا عالم بہ چانڊڪا ۾ ايندا رهيا. ٽوڙهي ڪيس جي واقعي جون ڪڙيون بہ چانڊڪا سان ملن ٿيون جو ٽوڙهي جا شھيد چانڊڪا ۾ فنڪشن اٽينڊ ڪرڻ اچن پيا ۽ انھن سان اهو تاريخي الميو پيش آيو. شاگردن جون ڪربلائون بہ پنھنجون آهن. جوانيءَ ۾ شھادت ماڻيندڙ بہ ڪو گهٽ درجو نہ ٿا ماڻين. مون هڪ انگريز سپاهيءَ جو واقعو پڙهيو هو تہ هو هڪ فرانسيسي جيل مان ڀڳو ۽ هڪ ڪاٺي جي ڪمزور ٻيڙي ذريعي انگلش چينل پار ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. فرانسيسين ان کي پڪڙيو ۽ بادشاھہ سامھون پيش ڪيائون.
جرنل انگريز سپاهيءَ سان طنزيہ ڳالھايو:
توکي ڀڄڻ جي ڪھڙي ضرورت هئي، تون چوين ها تہ ان ڪمزور ٻيڙيءَ سان توکي انگلش چئنل ۾ پاڻ ئي پھچائي اچون ها. اهو تہ طئه هو تہ اها ٻيڙي ڪڏهن بہ سلامت انگلش چئنل پار نہ ڪري سگهي ها.
۽ ڇا تون هاڻي بہ ائين ڪندين؟
سپاهيءَ وراڻيو جي
جرنل پڇيو ڇو؟
ڇو جو منھنجي ضعيف ماءُ کي منھنجي ضرورت آهي ۽ اسان وٽ تہ ويدن جي دور کان وٺي ڌرتي ماءُ ئي رهي آهي ۽ ڌرتي ماءُ ئي رهندي ان لاءِ ئي اياز جھڙي شاعر هي سٽون تخليق ڪيون:
سنڌڙيءَ تي سر ڪير نہ ڏيندو
سھندو ڪير ميار او يار
سھندو ڪير ميار او يار