حج ۽ عمري جو فلسفو
اهڙي طرح حج ۽ عمره جي هر هر رڪن ۾ ڪافي ساريون مصلحتون اهڙيون آهن، جنهن تائين پهچڻ ڏاڍو ڏکيو آهي پر هي ٻه شيون ان جي هر هر رڪن ۽ هر هر جُز ۾ بلڪل پڌريون آهن.
1. ته هي سفرِ حج موت ۽ موت کان بعد وارن حالات جو نمونو آهي.
2. ته هي سفر عشق ۽ محبت جي اظهار جو نمونو آهي.
مثال طور ٻنهي نظارن طرف مختصر طريقي سان تنبيهه ڪئي وڃي ٿي. ان نموني تي غور ڪرڻ سان سڀ شين ۾ اهي امور ظاهر ۽ چٽا ٿي ويندا. پهريون نمونو موت جو منظر آهي. حاجي جڏهن گهر ٻار عزيز و قريب ڳوٺ ڇڏي ٻئي ملڪ جو سفر اختيار ڪري ٿو. مرڻ مهل به هر شيءِ عزيز اقارب باغ بنگلا، محل ماڙيون ۽ پياريون شيون جن جي حصول لاءِ هن وڏي جاکوڙ محنت ۽ مال خرچ ڪيو هو. اهي سڀ ڇڏي پارتون ۽ وصيتون ڪري روانو ٿئي ٿو. اُهو به سوچو ته تمام جلد اهو وقت به ضرور اچڻو آهي. جو هميشه لاءِ هي سڀ ڪجهه ڇڏي وڃڻو آهي. وري جڏهن حاجي دوستن عزيزن کان موڪلائي سواري تي سوار ٿئي ٿو ته پوءِ ڪي ماڻهو گڏ هلن ٿا ته ڪي وري اتي ئي موڪلائي ترسي پون ٿا. هاڻ سواري هن کي ڳوٺ ۽ گهر کان پري ڪرڻ ۽ منزل مقصود کي ويجهو ڪرڻ لاءِ شروع ٿئي ٿي. اهڙي طرح موت جي لوڏي ”کٽ“ به آهي. ڪي عزيز جنازي کان اتي ئي موڪلائي اتي ئي رهي پون ٿا ۽ ڪي وري قربستان تائين گڏ وڃن ٿا. دفن ڪري واپس موٽن ٿا. حاجي سان گڏ به ڪي دوست عزيز اهڙا به هوندا آهن ته حاجي کي ڪا تڪليف نه ٿئي. شل ڪوسو واءُ نه لڳي ۽ ڪي وري اهڙا به هوندا آهن جو اندر ئي اندر پيا سڙندا ۽ پيا پچندا آهن ته هن حاجي کي شل تڪليف ٿئي. شل سواري خراب ٿئي. موسم جي مصيبت پوي وغيره.
ساڳي ريت اها ئي صورت آخرت جي سفر ۾ به پيش ايندي آهي. قبرستان ۾ گڏ وڃڻ وارا رفيق سفر ڪي اُهي آهن جيڪي پڇاڙي تائين گڏ هوندا آهن. اهي نيڪ عمل آهن. جو ميت لاءِ آرام ۽ سڪون جو باعث هوندا آهن ڪن سان گڏ وري بُرا اعمال هوندا آهن. جيڪي هر وقت اذيت ۽ تڪليف جو ڪارڻ بنبا آهن. نهايت بري صورت ۾ ڊيڄاريندڙ ۽ بدبودار هوندا آهن. هن جهان ۾ جيتري به راحت پهچڻي آهي. اها پنهنجي نيڪ اعمال سان پهچندي آهي جيڪي هن شخص مرڻ کان پهريائين ڪيا هجن. جيئن سفر حج شروع ڪرڻ کان پهريائين جنهن ماڻهو پنهنجو زاد راهه ۽ ضروري سامان گڏ کنيو هوندو. انهي جو سفر حج نهايت آرامده ۽ پُرسڪون ٿيندو ۽ جيڪو بغير انتظام جي سفر حج تي روانو ٿيو هوندو. يعني کنوڻ ڏسي مال ڪاهيو هوندو اهو نه ڏٺائين ته برسات ڪٿي پئي؟ ساوڪ ڪٿي آهي يا نه؟ مون کي ٻي ديس ۾ ڪهڙي سامان جي ضرورت پوندي؟ ته اهو ماڻهو ڏاڍو ڏکيو ٿيندو زندگي جو سفر نهايت بي سڪون ۽ ڏاڍو ڏکيو گذرندو.
اهڙي ريت هڪ انساني ميت موت جي ڊگهي سفر لاءِ نيڪ زاد راهه گڏ کنيو هوندو ته قبر، حشر، پل صراط عالم برزخ جون منزلون نهايت آسان ۽ اُخروي زندگي سڪون واري هوندي نه ته اڳيان منڪر نڪير جا سوال و جواب، قبر حشر جي سختين کي منهن ڏيڻو آهي ۽ ڏيڻو پوندو.
ها! گهڻا حاجي اهڙا به هوندا آهن، جيڪي پنهنجي بندوبست ۽ پيسه جي لحاظ کان مڪمل تيار هوندا. جيڪي چيڪنگ کان بعد جلد حجاز مقدس چند ڪلاڪن ۾ پهچي ويندا آهن ۽ جلد پنهنجو مقصد حاصل ڪري وٺندا آهن. اهڙي طرح جن وٽ نيڪ اعمال جو چڱو خاصو ذخيرو موجود هوندو آهي. اُهي قبر جي انهن هولناڪين کان مامون و محفوظ رهندا آهن. اهي اهڙي ته آرام ۽ سڪون ۾ هوندا آهن جو قيامت تائين جو سمورو ۽ طويل زمانو انهن لاءِ منٽ سيڪنڊن ۾ گذري ويندو آهي، جهڙي طرح هڪ نئين ڪنوار ”سهاڳ رات“ پرڻي واري پهرين رات ريشمي بستري تي سمهندي آهي ۽ رات گذرڻ جي خبر ئي نه پوندي آهي. اهڙي طرح اُهي ماڻهو به قبر ۾ آرامي هوندا. حاجي جي احرام واري حالت ته بلڪل ڪفن جي ٻن چادرن جو مثال آهي. ”موتو قبل ان تموتو“ اي انسان مرڻ کان اڳ مري وڃ جو نمونو آهي.
جنهن ۾ نه خوشبوءِ نه رنگ نه نفاست مٿو پٺا پيراگهاڙا. گوياڪ مرڻ جي هڪ ريهلسر آهي. هر وقت هڪ آواز اي منهنجا مالڪ آئون حاضر آهيان تو کان سواءِ ڪاڀيڻي ڀوا ناهي. آئون ڪجهه به ناهيان سڀ ڪجهه تون آهين. تنهنجو ڪو به ثاني شريڪ ڪونهي. آئون تنهنجي حضور بارگاهه عاليھ ۾ حاضر آهيان قبول ڪر.