قصو حضرت سلمان فارسيرضه
منهنجي پيءَ جي مون سان ڏاڍي محبت هئي ڇو ته آئون اڪيلو سڪيلڌو پٽ هوس. مون کي پاڻ کان پري اصل ڪو نه ڇڏيندو هو. هر وقت مون ۾ ان جي اک هوندي هئي. مون کي والدين وڏي لاڏ ڪوڏ سان پاليو هو. جيئن مائٽ هڪ لاڏلي ڌي جي پرورش ڪندا آهن. منهنجي به پرورش اهڙي طرح ٿي هئي. آئون زبان مان جيڪو به لفظ ڪڍندو هوس. سامهون اهو ڪم ٿيل هوندو هو. مون ۾ عام ٻارن ۽ ڇوڪرن وارو طرز عمل ڪو نه هو. ائون صرف پنهنجي ڪم جي ڌُن ۾ هوندو هوس. منهنجي طبيعت ۾ چلو لائپ ۽ شرارت نالي ڪا به شيءَ نه هئي. منهنجي هر وقت اها ئي ڊيوٽي هوندي هئي ته گهر جو آتشڪده هرگز وسامي نه. تنهنڪري هن ڪم ۾ رات ڏينهن صبح و شام ڪاٺيون وجهندو هوس. منهنجي اها ئي ڪوشش هوندي هئي ته آتشخانو هر وقت ٻرندڙ ۽ روشن رهي.
هڪ ڏينهن منهنجي والد بزرگوار مون کي چيو ته پُٽ اڄ تون پنهنجي ٻني تي وڃي هارين ۽ ٻني جي ديک ڀال ڪري اچ ۽ آئون پنهنجي بنگلي جي تعميراتي ڪم ۾ مصروف آهيان. هاڻ اها ٻني جي ديک ڀال تنهنجي ذمي آهي. ”ياد رهي ته ايران ۾ سلمان فارسي جي پيءَ جي نالي سان اڄ به بوذخشان، بدخشان نالي بهترين شهر گهڻو مشهور آهي.
۽ منهنجي طبيعت انهي دنياوي ڳالهين کان بيزار هئي. هر وقت دل و دماغ تي اهو ئي خيال سوار هوندو هو ته ڪنهن به نموني، ڪنهن به ماڻهو ذريعي حق ۽ سچ ملي وڃي. آئون ”مابھ“ پنهنجي والد صاحب جي حڪم جي تعميل ۾ پوک ڏانهن ڀيرو ڪرڻ لاءِ وڃي رهيو هوس ته رستي ۾ عيسائين جو گرجا گهر هو. قدرتي طور اهو وقت انهن جي عبادت جو هو. اهي بلند آواز سان مناجات ۽ دعائون گهري رهيا هئا. ۽ ڪي ماڻهو انجيل مقدس پڙهي رهيا هئا. عجيب شغل عجيب ماحول نظر آيو... سو آئون به وڃي اتي ٻڌڻ لڳس. مون کي اهو ماحول ڏاڍو پسند آيو. هاڻ آئون روزانو ٻني جي نگراني لاءِ گهران نڪري. ان گرجا گهر ۾ ويهي دين سکڻ شروع ٿي ويس تان جو مون آتشڪده جي پوڄا ڇڏي ڏني ۽ آئون عيسائي ٿي ويس. منهنجي دل ۾ شوق جاڳيو ته آئون مزيد علم سکان. مون ان گرجا گهر جي وڏي پادري عالم کان پڇيو ته اوهان جي دين جو وڏو مرڪز ڪٿي آهي؟ ان وراڻيو ته اسان جو مرڪز شام ملڪ ۾ آهي. هاڻ شام تائين پهچڻ منهنجي لاءِ مسئلو هو. ڇو ته جيڪڏهن پيءَ کي ٻڌايان ٿو ته هو ڇڏيندو ڪو نه ۽ بغير ٻڌائڻ جي وڃان ٿو ته سڀ ڪجهه ڇڏڻو پوندو ۽ هٿين خالي بي سروسامان جي وڃڻو پوندو ۽ نه معلوم ته اڳتي ڇا ٿئي؟ نيٺ آئون موٽي گهر آيس مون کي اتي تمام گهڻي دير ٿي ويئي هئي. تنهن تي منهنجي پيءَ مون کان سبب پڇيو. مون سڀ سچ ٻڌايم ته اڄ آئون عيسائين جي مڙهي ۾ ويو هوس. اتي دير لڳي ويئي. منهنجي پيءَ جا اها ڳالهه ٻڌائين ته ڇرڪ ڀري گهٻرائجي ويو ۽ چوڻ لڳو ته پُٽ اهو مذهب سُٺو ناهي. تون پنهنجي ابن ڏاڏن جي مذهب تي قائم رهو. ان ۾ ڀلائي آهي. مون چيو بابا هرگز نه. دين اهو ئي بهتر ۽ سچو آهي. جنهن کي مون اڄ ڏٺو آهي. اسان جي انهي بحث تي منهنجي پيءَ کي شڪ پئجي ويو. ڏاڍو ڪاوڙيو ۽ مون کي حڪم ڪيائين ته اڄ کان پوءِ تنهنجو گهر کان ٻاهر نڪرڻ بلڪل بند آهي ۽ زنجير سان منهنجا پير ٻڌي مون کي گهر ۾ بند ڪري ڇڏيائين. مگر منهنجي دل ۽ دماغ ۾ سچ جي تلاش، طلب ۽ تڙپ گهر ڪري چڪي هئي ۽ مون دل سان فيصلو ۽ عهد ڪري ڇڏيو هو ته شام وڃڻو آهي ۽ علم حاصل ڪرڻو آهي. مون گرجا جي پادري کي چئي ڇڏيو هو ته اگر ڪو قافلو شام وڃڻ وارو هجي ته مون کي اطلاع ڪجو. آئون شام ويندس.
اتفاق سان هڪ واپاري قافلو شام وڃي رهيو هو. ان پادري مون کي اطلاع ڏياريو ته هڪ واپاري قافلو اڄ شام جو شام وڃي رهيو آهي. اگر تنهنجو اوڏهن وڃڻ جو ارادو هجي ته دير نه ڪر. جلدي اچڻ جي ڪر. مون پنهنجي ڀيڻ جيڪا منهنجي مٿان نگران هئي. ان کي چيم ته اي منهنجي پياري ڀيڻ. آئون تنهنجو ڀاءُ آهيان. هن زنجير مون کي ڏاڍا وڍ وڌا آهن. ڏاڍو تنگ ٿيو آهيان. ٿوري دير لاءِ مون کي ڇوڙي نه ڇڏين؟ تنهن تي ڀيڻ کي ڪهل آئي، جنهن مون کي ڇوڙي ڇڏيو. مون کي جو خلاصي ملي، سو ڊوڙندو، ڀڄندو، سڌو انهن عيسائين وٽ پهتس. انهن گرجا وارن چيو ته اسان توکي پاڻ وٽ رهائي نٿا سگهون. اسان تنهنجي پيءَ کان ڊڄون ٿا. هو امير آهي اسان کي تڪليف ڏيندو ۽ تنگ ڪندو. باقي هي قافلو وڃڻ لاءِ تيار آهي هن سان تون وڃي سگهين ٿو ته اهي توکي اسان جي مرڪز شام ۾ پهچائي ڇڏيندا.
آئون ان قافلي وارن سان روانو ٿيس. جنهن مون کي شهر شام پهچايو. آئون عيسائيت جي مرڪز جي پڇا ڪري مرڪز ۾ پهچي ويس. اتي هڪ وڏي پوپ جي خدمت ۾ مون عرض ڪيو ته آئون دين جو علم سکڻ لاءِ فارس کان اوهان وٽ پهتو آهيان. مون کي ديني علم سيکاريو. ان وڏي پادري جو نالو اُسقف هو. مگر اهو شخص رياڪار منافق دنيا جو پڄاري هو. ان جي ظاهري زندگي ته انتهائي زاهدانه هئي. ليڪن ان جو اندروني طور عيش و عشرت، مال و دولت جمع ڪرڻ کانسواءِ ٻيو ڪو ڪم نه هو. ان سون ۽ چاندي جا مَٽ جمع ڪيا هئا. ماڻهن کي نيڪي جو چوندو هو. مگر پاڻ خالي هو. گوياڪه هو منهن ۾ موسيٰ اندر ۾ ابليس هو. مون کي ان جي ڪردار تي ڏاڍي ڪاوڙ ايندي هئي. مگر آئون ان کي ڪري ڪجهه به نٿي سگهيس. ڇاڪاڻ ته ماڻهو ان کي نهايت ئي ادب عزت ۽ احترام جي نظرن سان ڏسندا هئا. آئون هڪ ته طالب ٻيو پرديسي، منهنجي نه ڄاڻ نه سڄاڻ.
نيٺ اهو راهب ٿوري عرصي کان بعد پنهنجي موت پاڻ مري ويو. ماڻهون ان جي ڪفن دفن ۽ آخري رسمن لاءِ گڏ ٿيا ته مون ”جو اُن جو خاص چيلو هوس“ ان جو اڇو چٺو ماڻهن جي سامهون رکيو ۽ انهن کي اُسقف جي ميڙيل دولت جي مٿان بيهاريو. ماڻهون اهو ڏسي بگڙي ويا ۽ اُسقف جي لاش کي بجاءِ پورڻ جي ڦاهي تي لٽڪائي ان جي مٿان پٿرن جي برسات وسايائون. پوءِ هڪ عابد ۽ زاهد پادري کي ان جو جاءِ نشين مقرر ڪيائون.
اهو پادري واقعي نيڪ پرهيزگار ۽ دنيوي لذتن کان نفرت ڪندڙ هو. آئون ان جو انتهائي عقيدتمند بنجي ويس جو هو خدا ترس ۽ اهل انسان هو. آئون دل و جان سان ان جي خدمت ۾ لڳي ويس ۽ پادري به مون کي فيض رسائڻ ۾ ڪا به ڪسر باقي نه رکي. مون کي ڏاڍو ڀائيندو هو. آخرڪار ان جو به آخري وقت آيو. سڪرات وقت ان مون کي سڏي چيائين ته پُٽ! هاڻ تون مون کان پوءِ موصل ۾ فلاڻي شخص ڏانهن هليو وڃج. جيڪو مسيحي دين جو سچو ڄاڻو ۽ عاشق آهي. ان کان سواءِ توکي مشڪل سان ئي ڪو ئي حق پرست ملندو. آئون ان جي وفات بعد موصل شهر پهتس اتي اچي ان بزرگ جي زيارت ڪيم ساڻس سمورو احوال عرض ڪيم. تنهن تي هن مون تي ڏاڍي شفقت ڪئي ۽ مون کي پنهنجي خدمت ۽ شاگردي لاءِ قبول ڪيائين. اهو ڏاڍو ڀلارو انسان هو. مگر هت جيڪو آيو آهي. اهو هڪ ڏينهن ضرور ويندو ته هن پادري جو به آخري وقت هو. مون عرض ڪيو ته استاد سائين هاڻ مون کي ڪنهن جي حوالي ڪري ٿا وڃو. ان پادري چيو پُٽ! مون کي پنهنجن هٿن سان دفن ڪرڻ کان پوءِ تون نصيبين شهر ڏانهن فلاڻي شخص وٽ وڃجان. منهنجي ڄاڻ موجب اهو ئي واحد شخص آهي جيڪو توکي سچي دين تي هلائيندو. ٻين ماڻهن دين ۾ تحريف ڪري ڇڏي آهي ۽ گمراهه ٿي ويا آهن. بهرحال آئون ان جي وفات بعد نصيبين پهتس ۽ استاد جي ڏسيل پادري بزرگ وٽ پهچي. استاد جا سلام چيم ۽ ان کي به پنهنجي ماضي جي ڪارگذاري ٻڌايم. ۽ وٽس رهي پيس. اهو ماڻهو به ڏاڍو لائق انسان هو. ڪجهه وقت بعد ان جو اجل اچي ويو. ان آخري وقت ۾ مون کي فرمايو ته اي پُٽ! تون مون کان پوءِ عُمُور يا شهر فلاڻي شخص وٽ وڃي رهج. آخر آئون اتي اچي پهتس. اهو پادري ڏاڍو نيڪ خدا ترس ۽ عبادتگذار هو. الله پاڪ ان کي علم سان گڏ عمل به نصيب ڪيو هو مون ان جي صحبت ۾ خوب پرايو. ۽ مسيحي دين جو سچو پيرو ڪار بنجي ويس. پنهنجي استاد وانگر آئون به رات ڏينهن عبادت الاهي ۽ حقوق العباد جي پورائي ۾ گذاريندو هوس اتي مون ڪجهه ٻڪرين جو ڌڻ ڌاريم. الله پاڪ ان ۾ اهڙي ته برڪت وڌي جو اهو ڌڻ منهنجي سنڀالڻ کان به ٻاهر ٿي ويو.
هوڏهن عمور يا جي پادري جو به آخري وقت اچي ويو. جڏهن هو دم ڌڻي حوالي ڪري رهيو هو ته مون عرض ڪيم ۽ روئي پيس. استاد صاحب! مون کان پڇيو ته مابھ تون ڇو روئي رهيو آهين؟ مون عرض ڪيو ته قبله استاد روئان نه ته ٻيو ڇا ڪريان؟ نه معلوم منهنجي قسمت ۾ ڇا لکيل آهي. ڪٿي ملڪ، ڪٿي ماءُ پيءُ، ڪٿي آئون، جنهن جي آسري تي هت آيس. آئون سمجهان پيو ته اهو به حڪم الاهي جي سامهون لبيڪ چئي وڃڻ جون وايون ڪري رهيو آهين. هاڻ مون پرديسي غريب الوطن جو ڇا ٿيندو؟ ائين چئي مون کي زارو قطار روئڻ اچي ويو ۽ آئون روئندو رهيس. استاد سائين فرمايو ته مابھ عيسائي دين ۾ تمام گهڻي گڙ ٻڙ ٿي ويئي آهي. ان ۾ ماڻهن ۽ عالمن ايتري ته ڦير گهير ڪري ڇڏي آهي ۽ مذهب کي اهڙو ته بدلائي ڇڏيو آهي. جو حق کي پرکڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پيو آهي. خدا جو قسم هن وقت اهڙو ماڻهو ملڻ مشڪل آهي جنهن طريقي تي اسان آهيون. تنهنڪري هاڻ تون صبر ڪر. اجهو آخر زماني جو نبيﷺ پيدا ٿيڻ وارو آهي. جيڪو ابراهيمي دين تي هوندو. عرب جي پٿريلي سر زمين تي پيدا ٿيندو. سندس ماء جو نالو ”امن واري“ آمنھ هوندو. ان جا ماءُ پيءُ ان جي ننڍپڻ ۾ مري ويندا ۽ هو يتيم هوندو. سندس قوم ان جي حق ڳالهه ٻڌڻ کان انڪاري هوندي. هو بُت پرستي کان منع ڪندو ۽ هڪ خدا پرستي ڏانهن سڏيندو. قوم هن کي مادري وطن کان هجرت ڪرڻ تي مجبور ڪندي. آخر هو مجبور ٿي اهڙي ملڪ ۾ هجرت ڪندو جتي کجور جا وڻ ڪثرت سان هوندا. ان جي ٻنهي طرفن کان پٿريلي زمين ۽ پهاڙ هوندا. جنهن بستي ۾ هو هجرت ڪري ايندو ان بستي جو نالو يثرب هوندو. اهو نبي سڳورو پاڻ صدقي جي شيءِ نه کائيندو پر هديو قبول ڪندو. ان جي ٻنهي ڪلهن وچ ۾ مهر نبوت ظاهر هوندي. انجيل مقدس ۾ ان جي انهن نشانين جو ذڪر ٿيل آهي.
تون ڪوشس ڪري اتي پهچي وڃجان. ان کان پوءِ توکي ٻي ڪنهن جي ضرورت نه رهندي. اها هستي هدايتِ ڪل آهي. اگر هو توکي حاصل ٿي وڃي ته پوءِ منهنجا سلام ان کي چئج، ايترو چئي. هن بزرگ استاد جو روح پرواز ٿي ويو. ان بزرگ مون کي منزل جو گس ۽ نشان ته ٻڌائي ڇڏيو هو. مگر ڪٿي شام ڪٿي يثرب ڇا منهنجي حيثيت ڇا هزارين ميلن جي منزل ۽ سفر، آئون دل شڪسته ٿي ماٺ ڪري ويهي رهيس ۽ خدا در هر وقت اها ئي دعا هئي ته مولا هيڪر هوت ملا، پوءِ ڀلي مار، هڪ ڏينهن مون کي هڪ تجارتي قافلو مليو. اهي بني ڪلب قبيلي جو تجارتي قافلو هو. انهن ٻڌايو ته اسان يثرب جي قريب رهڻ وارا آهيون. تجارت لاءِ آيا هئاسون. هاڻ واپس وڃي رهيا آهيون. مون انهن کي چيو ته مون کي پاڻ سان گڏ اوڏهن وٺي هلو. مگر انهن مون کي گڏ ڪوٺڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. آئون قافلي جي سردار وٽ ويس. ان کي مون التجا ڪئي ته منهنجو سڀ مال توهان کڻو. پر مون کي پاڻ سان گڏ يثرب وٺي هلو. قافلي جو سردار راضي ٿي ويو.
جڏهن قافلو وادي ام القريٰ مدينه منوره کان شام وڃڻ واري رستي تي هڪ ڳوٺ جو نالو آهي. پهتو ته قافلي جي سردار جي نيت بدلجي ويئي. جنهن مون کي پنهنجو غلام ظاهر ڪري هڪ يهودي بنو قريظه جنهن جو نالو عثمان بن اشهل هو وٽ وڪڻي ڇڏيو تنهن مون کي پاڻ سان پنهنجي وطن يثرب آندو. يثرب کي ڏسندي ئي منهنجي دل باغ و بهار ٿي ويئي. عمور يا جي پادري جون ٻڌايل نشانيون سموريون انهي شهر يثرب سان ٺهڪي آيون. آئون ان وٽ رهڻ لڳس ۽ دل و جان سان ان جي خدمت ڪندو رهيس. مون کي يقين ٿي ويو هو ته جنهن آخري نبيﷺ جو ذڪر عمور يا جي راهب ڪيو هو. اُهو پنهنجي پاڪ قدمن سان هڪ ڏينهن ضرور هن کجين واري زمين کي شرف بخشيندو. هاڻ ڏينهن رات مون کي اها ئي تات ۽ وائي وات هئي ته:
* ويٺي ڏسان راهه اڄ پڻ آيا ڪين ڪي،
ساجن لاءِ هوند گهڻو سڪي منهنجو ساهه،
آڻي شال الله ته اڱڻ ٿيندم اُجرا.
* صدقے ای مولاءِ دکھادے روءِ زیباءِ رسولؐ
ہے بیابانِ مدینہ ہر قدم خُلد نظر رسولؐ
سر میں ہے دیوانہ باصحاءِ سودائے رسولؐ
تاريخ مان معلوم ٿو ٿئي ته حضرت سلمان رضه فارسي تقريباً ڏهن ماڻهن وٽ وڪامندو ۽ انهن جو غلام ٿيندو رهيو آهي. آخر هڪ اهڙي ماڻهو وٽ آيو جو ڏاڍو خطرناڪ هو. ذري ذري معمولي ڳالهه تي هن سان وڙهندو ۽ ماريندو هو. هميشھ سخت ڪم وٺندو هو. هن وٽ نه ٽائم ٽيبل هو نه اُڃ بک ۽ ننڊ جو ڪو خيال. منهنجو زندگي جو گاڏو هلندو رهيو. يا تن رسد بجانان يا جان زتن برآيد. وارو معاملو هو. ملڪ بدر خاڪ بسر، درد مقدر، هزار پريشانيون، اميري ڇڏڻ، وطن کان نڪرڻ. غلامي جي زندگي گهارڻ، سخت جفاڪشي ۾ گذارڻ، اهو سڀ الله تعاليٰ کي راضي ڪرڻ ۽ هڪ محبوب دلبرﷺ جي وصل لاءِ سڀ سَٺا ٿي. آئون سڄو ڏينهن گڏهه وانگر ڪم کي لڳل رهيس.
نيٺ اهو زمانو به آيو. جنهن لاءِ سڪندي سال گذري ويا هئا. جنهن گهڙي جو مون کي هر وقت انتظار هو ”جو منهنجو مطلوب هجرت ڪري يثرب پهچي ويو هو“ ٿيو هن ريت جو آئون آقا جي باغ ۾ کجور جي هڪ وڻ تي چڙهي گوشا وڍي رهيو هوس. يهودي آقا هيٺ ويٺو هو. ايتري ۾ منهنجي آقا جو سوٽ يثرب کان ڊوڙندو باغ ۾ آيو. ڀاءُ تو ٻڌو آهي! هي جو نئون معاملو ٿيو آهي؟ ان چيو اهو وري ڪهڙو نئون معاملو ٿيو آهي؟ سوٽ چيس ته مڪي کان هڪ شخص هت آيو آهي. اهو چوي ٿو ته آئون خدا جو آخري رسول آهيان. يثرب جا جيڪي غريب ماڻهو آهن. اهي هن جي ڳالهه مڃيندا ٿا وڃن. اهي مرد عورتون ۽ ٻار ڪڏندا ٿا وتن ۽ ڏاڍي خوشي ڪري رهيا آهن. مون جو اها ڳالهه ٻڌي ته منهنجي جسم مان سسراٽي نڪري ويئي ۽ وار اُڀا ٿي ويا. مون وڻ تان لهڻ جي بجاءِ مٿان کان کڻي ٽپ ڏنم. ڌو زمين تي، مون انهي شخص کان پڇيم ته ادا تو ٿورو اڳڙي ڪهڙي ڳالهه پئي چئي. مون کي به ٻُڌا. ان ڳالهه تي مون وارو آقا نه ٿئي ڀلو. ڳاڙهو لال پيلو ٿي ويو ۽ زور سان ڀري منهنجي منهن تي چماٽ وهائي ڪڍيائين ۽ مون کي چيائين ته وڃ بدبخت! وڃي پنهنجي ڪم جي ڪر. تنهنجو انهن ڳالهين سان ڪهڙو واسطو، آئون مفت ۾ ٿڦڙ کائي پنهنجي ڪم ۾ لڳي ويس. واهه ڪريم تنهنجا ڪم. آئون دل تي پٿر رکي خاموش ٿي ويس. ڇو ته غلام کي احتجاج جو ڪو به حق ناهي ۽ ڪري به ڪجهه نٿي سگهيس. ليڪن منهنجي صبر جو پيالو لبريز ٿي چڪو هو. مون هڪڙي ڏينهن باغ کان ٻاهر نڪري ان بابت پڇا ڪيم ماڻهن چيو ته برابر اهڙو هڪ شخص مڪي کان هجرت ڪري واقعي هت آيو آهي. پنهنجي لاءِ نبي هجڻ ۽ ختم نبوت جي دعويٰ ڪري ٿو. اتي مون کي خيال ٿيو ته پادري واريون ڏسيل نشانيون ڇو نه آزمائي ڏسجن. مون کي هفتي ۾ هڪ ڏينهن ڇٽي ٿيندي هئي. هاڻ آئون انتظار ۾ هوس ته ڪڏهن ڇٽي جو ڏينهن ٿئي ۽ آئون شهر وڃان ان هستي سان ملي زيارت ڪريان. جنهن کان مون کي علم حاصل ٿيندو. اهو انتظار وارو ڏينهن به اچي ويو. سو مون ڇا ڪيو جو ڪجهه کجورون، ڪجهه پيسا کڻي ان جي حضور ۾ حاضر ٿيس. جڏهن اهي شيون کڻي خدمت عاليھ ۾ پيش ڪيم ته رحمت اللعالمينﷺ جن پڇيائون ته اي سلمان هي ڇا آهي؟ عرض ڪيم ته توهان پرديسي مسافر آهيو. توهان لاءِ هي صدقو آندو اٿم. محسن انسانيت منهنجي دلجوئي لاءِ وٺي ته ڇڏيائون، پر فرمايائون ته آئون صدقي جي ڪا به شيءِ نه کائيندو آهيان. ائين چئي پنهنجي حاضرين صحابه ڪرام رضه کي فرمايائون ته توهان جي ڀاءُ اوهان لاءِ هي صدقو آندو آهي. اوهان اهو کائو.
مون ڏٺو ته هڪ نشاني ته پوري ٿي. البته دل ۾ اميد جاڳي ته اها عظيم هستي اها ئي آهي. وري ٻي هفتي تي ڪجهه کجورون کڻي وري به خدمت عاليھ ۾ حاضر ٿيس. اڳين وانگر وري به پڇا ڪيائون. عرض ڪيم ته جيئندا قبلا اهي هديي جون کجورون آهن. اوهان لاءِ آنديون اٿم. پاڻ ڀلارن قبول ڪيون ۽ سنگت سان گڏ پاڻ به تناول فرمايائون. مون کي هاڻ پڪ ٿي ويئي ته صدقي کان پري رهڻ وارو ۽ هديو قبول ڪرڻ وارو اهو ئي آخري نبي آهي. ليڪن اڃان مهر نبوت جو مشاهدو باقي هو. ٽي هفتي جڏهن آئون بارگاه رسالت جي حاضري تي حاضر ٿيس ته خبر پئي. پاڻﷺ سڳورا جنت البقيع قبرستان ۾ ڪنهن صحابي جي نماز جنازي ۾ شرڪت لاءِ ويل آهن. آئون جلدي، جلدي جنت البقيع پهتس، سهڻي سائين کي سلام ڪيم ۽ سندن پٺيان وڃي بيٺس ته ڪنهن وقت ڪپڙو هٽي ته مهر نبوت جو مشاهدو ڪريان.
حضور انورﷺ جن منهنجي مراد ۽ دلي ڪيفيت سمجهي ويا ۽ پنهنجي پٺي مبارڪ تان از خود ڪپڙو هٽائي ڇڏيائون ۽ منهنجي سامهون مهر نبوت پنهنجي پوري ڪمال، جلال ۽ جمال سان موجود هئي. مون نهايت عقيدت واحترام سان جهڪي پنهنجا ڏڪندڙ چَپ مهر نبوت تي لڳايا ۽ پوءِ آئون بي اختيار ٿي روئڻ لڳس.
ایک آرزو پوری ہوئی،بڑی مدت کے بعد،
تیری آرزو کے بعد، کوئی آرزو نہیں۔
سڄڻن مون کي مرڪي فرمايو ته مآبه سامهون اچ، آئون هٿ ادب جا ٻڌي آفتابِ عالم ۽ شهنشاهه دوجهان جي سامهون آيس.
رحمت للعالمينﷺ مون کي فرمايو ته مابھ مون کي تنهنجي جذبات ۽ احساسات جو قدر آهي. ڪجهه صبر ڪر ۽ تون پنهنجي ماضي جي آپ بيتي بيان ڪر.
مون پنهنجي ماضي جي ڪارگذاري حاضرين مجلس جي سامهون پيش ڪئي. مون ڏٺو ته چوڏهين جي چنڊ جي چهري انور تي ڪنهن مهل خوشي، ڪنهن مهل غم جون بادليون بکي رهيون هيون. پوءِ سڄڻن مون مسڪين غريب الوطن جو حال ڏسي. ڀلارن ڀال ڪيو. مون کي ڪلمون توحيد پڙهائي مسلمان ڪيائون ۽ منهنجو نالو سلمان فارسي بن بوذخشان رکيو ويو ۽ آئون انهي نالي سان مشهور ٿيس. هاڻ آئون پنهنجي منزل ۽ مراد کي پهچي ويس ۽ منهنجي زندگي ۾ هڪ عجيب انقلاب اچي ويو هو. نه ڪم وڻي نه سُک اچي. هاڻ هفتو ڏاڍو وڏو ٿيڻ لڳو. انتظار ته موت کان به ڏکيو هڪ پاسي يهودي جي غلامي ته ٻي پاسي عشق رسول جي برهه جي باهه، نه ويهڻ نه بيهڻ، تاڙي اهائي تنوار، مُند مڙيئي مينهن جي، مجني جي من ۾ ليلان ئي ليلان ڪڏهن هفتو پورو ٿئي، جو اکيون مجبوبِﷺ جو ديد ڪري عيد ڪن. ڪڏهن وصل جو واءُ وري جو وڇڙيا ملن پر يهودي جي غلامي جو ڳٽ اهڙو ته ڳچي ۾ پيل هو جو ڪنهن به وقت ان مان ڇوٽڪارو ناممڪن هو. بدر ۽ احد جون جنگيون ائين ئي گذري ويون. ان غلامي مون کي انهن عظيم غزوات ۾ شرڪت کان محروم رکيو.
هاڻ هڪڙي گهڙي به پرين کان پري رهڻ منهنجي برداشت کان ٻاهر هو. پر محض مجبور هوس جو ڪري ڪجهه به نٿي سگهيس. حضور انورﷺ جن کي منهنجي مجبوري جي خبر هئي ۽ احساس هو.
هڪڙي ڏينهن رحمت للعالمينﷺ مون کي فرمايو ته سلمان! تون وڃي پنهنجي آقا کان پنهنجي آزادي جي باري ۾ لکت ۾ فيصلو ڪراءِ. تنهنجي قيمت ۾ جيڪو به شرط رکي تون اهو بغير چونچراءِ جي قبول ڪج. حضرت سلمان دل ۾ ته اهو چاهيو پئي. تنهنڪري هي ويو يهودي مالڪ وٽ ۽ کيس چيائين ته مون کي آزاد ڪر، تون جيڪي گهرين اهو آئون ڏيڻ لاءِ تيار آهيان.
يهودي منهنجي اها ڳالهه ٻڌي پهرين ته کليو ”هن جو مون کي آزاد ڪرڻ جو هر گز خيال نه هو“ پوءِ سوچيائين ته اهڙو مطالبو رکان ٿو جيڪو هي نه ڪري سگهي ۽ نه ئي آزاد ٿئي. پوءِ چيائين ته ڏهه تولا سون هجي. ان کان پوءِ ٽي سو وڻ کجور جا پوکي پوءِ اهي سڀ جو سڀ وڻ ڦر ڏين. ان کان پوءِ تون آزاد آهين، حالانڪ کجور جو وڻ ست سالن کان بعد ڦر ڏيندو آهي.
آئون اهي پورا نه ٿيڻ وارا شرط کڻي دربار رسالت ۾ پهتس. پاڻ ڪريمن فرمايو ته سُلمان ڏي خبر تنهنجي مڪاتبت جو ڇا ٿيو؟ مون عرض ڪيم ته اي الله جا رسولﷺ ان يهودي اهڙا ته شرط رکيا آهن جو نه ته اهي پورا ٿي سگهندا نه ئي آئون آزاد ٿيندس اِن رات جو طول ايڏو ته ڊگهو آهي جو شايد پرهه ئي نه ڦٽي. پاڻ ڀلارن فرمايو ته ڀلا ٻڌاءِ ته سهي. اهي شرط ڪهڙا آهن. مون اهي پورا نه ٿيڻ وارا شرط ٻڌايم پاڻ ڀلارن فرمايو ته اهو يهودي پنهنجن شرط تي قائم رهندو؟ ڦري ته ڪو نه ويندو؟ بهتر ته ائين هو ته ان کان لکت ۾ وٺين ها. مون عرض ڪيو ته اي الله جا رسولﷺ هن مون کي پڪ ڏني آهي. اميد ته ڦرندو ڪو نه.
آنحضرتﷺ پنهنجي صحابه ڪرام کي فرمايو ته توهان پنهنجي ڀاءُ سلمان کي هڪ دشمن اسلام جي غلامي کان آزادي ڏيارڻ ۾ ڪهڙي مدد ڪري سگهندا؟ صحابه ڪرام وراڻيو ته جيئندا قبلا جيڪو توهان جو حڪم ٿئي. پاڻ ڀلارن حڪم فرمايو ته جنهن کان جيتري قدر ٿي سگهي کجور جون چڪيون گڏ ڪريو...
صحابه ڪرام رضه خوشي سان منهنجي آزاد ڪرائڻ جو پڪو پهه ڪيو. هر هڪ پنهنجي استطاعت موجب زياده کان زياده چڪيون جمع ڪيون. ايستائين جو پورا ٽي سو وڻن جون چڪيون گڏ ٿي ويون. پوءِ سڀني ملي ڪري بحڪم رسول پاڪﷺ جي کڏا کوٽيا. حضورﷺ جن پاڻ آيا ۽ صحابه ڪرام سان ملي سموريون چڪيون زمين ۾ لڳايون. پاڻ ڀلارا هر چڪي پنهنجن مبارڪ هٿن سان کڻندا هئا ۽ صحابن کي ڏيندا ٿي ويا ۽ صحابه سڳورا پوکيندا ٿي ويا. هنن سڀني چڪين مان هڪ چڪي حضرت عمر رضه بغير اجازت نبويﷺ سڌي کڻي پاڻ پنهنجي هٿن سان لڳائي هئي چڪيون زمين ۾ لڳائڻ کان بعد پاڻ ڀلارن پنهنجي چادر مبارڪ وڇائي دعا گهري اچي جو برسات پئي ٻني ٻارا. نديون نالا ڀرجي ويا. ڏسندي ڏسندي کجيون اڄ ننڍيون صبحاڻي وڏيون ساڳي سال ٻور جهليو ڦر ڏنائون ۽ پچي ٽڙ ٿيون. چند ڏينهن بعد پاڻ سڳورن کي هڪ غزوه ۾ ڏهه تولا سون مالِ غنيمت مان ملي ويو. حضورﷺ جن اهو سون مون کي عنايت ڪيو ته سلمان وڃ تون پنهنجي آقا کي اهوڏهه تولا سون ڏيئي ۽ چئو ته هل هلي باغ گهمي ڏس. تنهنجا شرط پورا آئون آزاد. آئون خوشي مان ڊوڙندو ڊوڙندو ويس. سون ان يهودي کي ڏيئي مون چيو ته هاڻ هل پنهنجو باغ گهمي ڏس ته اهو ڦر جهليو بيٺو آهي. منهنجو آقا حيرت ۾ پئجي ويو ته ٺيڪ سون ته ملي ويو مگر کجور جا وڻ ايترو جلدي ڦر ڪيئن ڏيندا. مآبھ چريو ته ڪو نه ٿيو آهين. مون وراڻيو ته سرڪار جي اعتبار ناهي ته پوءِ هلي ڏس؟
اسان باغ ۾ آيا سون هر هڪ وڻ جانچي چڱي طرح ڏٺو سون. ٻه سو نوانوي وڻ بلڪل کجور سان ٽمٽار هئا ۽ هڪ وڻ ۾ مال بلڪل نه هو. يهودي مون کي چيو ته هن هڪ وڻ ۾ مال ڇو ناهي؟ آئون عجب ۾ پئجي ويس. وري به واپس ڊوڙ ۾ اچي دربار ۾ ماجرا بيان ڪيم. حضورﷺ جن حيران، ته هي ڇا ٿي ويو؟ اتي حضرت عمر رضه اٿي بيٺا. عرض ڪيائون ته اي منهنجا سائين معذرت. اها غلطي مون کان ٿي آهي. جو اهو وڻ اوهان جي هٿ لائڻ کان سواءِ بغير اجازت مون پوکيو هو پاڻ ڪريمﷺ انهي مهل اٿيا ۽ باغ ۾ پهتا وڻ اکيڙي وري پنهنجي مبارڪ هٿن سان پوکيو وڻ ٻُور جهلي ڦر ڏنو. يهودي جڏهن هي معجزو ڏٺو ته تعصب، تڪبر ۽ نفرت جا هٿيار اڇلائي ڪلمون توحيد پڙهي مسلمان ٿيو ۽ عرض ڪيائين ته اي الله جا رسولﷺ اڄ کان پوءِ هي باغ سلمان جو، سلمان منهنجو آقا ۽ آئون غلام سلمان جو. سلمان کي چئو ته منهنجي غلامي قبول ڪري. اهڙي طرح جڏهن منهنجي ڪنڌ مان غلامي جو ڳٽ نڪتو ته پوءِ آئون آجو ٿي ويس ۽ پنهنجي حقيقي آقا جي قدمن ۾ اچي ڪريس پوءِ سفر هجي، حضر هجي، مجلس هجي يا اڪيلائي هجي، جتي شمع اتي پروانو.