ان وقت عالمي حالات
سپر پاور ايران جو اصلي مذهب مٽجي چڪو هو. اتي وري آتش پرستي جو زور وڌي ويو هو. ٻن خدائن کي مڃيندا هئا. هڪ يزدان خير جو خالق هو ته ٻيو اهرمن شر جو خالق مڃيندا هئا.
روم ۽ يونان ۾ عيسائي مذهب رائج هو. گرجا گهرن ۾ حضرت عيسيٰ ۽ بي بي مريم جون تصويرون رکيل هيون. انهن تصويرن جي آڏو انساني سر، سربسجود ٿيندا هئا. خانقاهن ۾ راهب ۽ نينن جي گڏ رهڻ سان جيڪا حيا سوزي ۽ بيغيرتي عروج تي هئي. انهي جي بيان کان قلم، ڪاغذ ۽ ڪلڪ قاصر آهن. مصر ۾ اگرچه عيسائيت پکڙيل هئي. تاهم زياده تر مصري بت پرست هئا. انهن ۾ اهي سڀ عيب موجود هئا. جيڪي هڪ ذليل ۽ بت پرست قوم ۾ هئڻ گهرجن.
جنهن سال دريا نيل ۾ پاڻي گهٽ ٿيندو هو. ان سال هڪ سورهن سالن جي حسين دوشيزه کي هار سينگار زيور پارائي ڪنوار بنائي درياء ۾ ٻوڙيو ويندو هو. انهن جو اعتقاد هو ته درياء نيل پنهنجي ڀيٽ لاءِ رڪجي وڃي ٿو. جڏهن هڪ چونڊ خوبصورت ڪنواري ڇوڪري نذر ڪئي وڃي ٿي ته ان ۾ طغياني اچي وڃي ٿي.
هندستان مان ٻُڌ مذهب ختم ٿي رهيو هو. ان جي جاءِ تي برهمي مذهب بتدريج زور پڪڙي رهيو هو. تمام ملڪ ۾ بت پرستي جو زور هو ڪو به گهر اهڙو نه هو جنهن ۾ بتن جي پوڄا نه ٿيندي هجي. حقيقي ڀيڻ تائين پڻ شادي ڪرڻ ۾ ڪو به عار نه سمجهندا هئا. چنانچه سنڌ جي راجا ڏاهر پنهنجي حقيقي ڀيڻ سان شادي ڪئي هئي. سابقه تاريخ هندستانين جي اخلاق کي انتهائي پست ۽ انهن جي معاشرت کي بي حد قابل شرم ظاهر ڪري ٿي.
رياستي راجائن جي دربارن ۾ شراب ڪباب ۽ شباب جون محفلون ۽ مُجرا روز جو معمول هوندو هو جتي رعيتي نوجوان ڪنواريون حسينائون نيم عريان لباس ۾ ساز، راڳ، رنگ سان رقص عام جام هوندو هو. پوءِ جيڪا جنهن کي وڻي انهي سان مجلس ۽ بستر بڻيو. بيحيائي جي به ڪا حد هوندي آهي، ليڪن هندستاني دربارن ۽ ٻاون جي مندرن ۾ ڪا به حد نه هئي. اهڙي طرح چينين جي حالت به انتهائي ناگفتھ بھ هئي. سندن تهذيب ۽ اخلاق کي سوچجي ٿو ته ڏندين آڱريون اچيو وڃن ٿيون. بهرحال اسان جو موضوع عرب دنيا سان آهي. انهي ڪري انهن جي حالات زندگي معاشرت، تهذيب و تمدن تي بحث ڪرڻو آهي.