اسلام کان اڳ چند مشهور بت
هڪ بت سفيد پٿر جو نهايت خوبصورت عورت جي شڪل جو هو. جنهن جا وار اهڙي طرح ان جي ڪُلهن تي پکڙيل هئا، جيئن ڪا پري پيڪر حسينه هاڻي ئي وهنجي اٿي هجي ۽ ان پنهنجي مٿي جا وار سڪائڻ لاءِ چيلهه ۽ ڪلهن تي پکيڙيا هجن. ان بت جو نالو (2)سورع هو. قبيلو هذيل ان بت جي پوڄا ڪندو هو. ان قبيلي جا ماڻهو ان جي سامهون ايندي ئي سجدي ۾ ڪري پوندا هئا. هڪ ٻيو بت ڳاڙهي پٿر جو هو. ان جي صورت شينهن وانگر هئي. هڪ مٿاهين وڏي ٿلهي تي اهڙي شان مان سان رکيل هو. جهڙوڪر هو شڪار تي ڇلانگ لڳائڻ وارو هجي. ان بت جو نالو (3)يغوث هو. يمن جا جملي قبيلا ان جي پوڄا ڪندا هئا. هڪ ٻيو بت ڀوري رنگ جي پٿر جو ٺهيل هو. بلڪل گهوڙي جي شڪل جو هو. جيڪو ڪشادي ڪاري چبوتري تي بيهاريل هو. وڏو هيبتناڪ هو. ائين معلوم ٿيو ٿي. جو گوياڪه ڊوڙ لڳائڻ وارو هجي. ان جو نالو (4)يعوق هو. همدان قبيلو ان جي پوڄا ڪندو هو. هڪ ٻيو بت هو. جنهن کي هڪ ڪاري پٿر کي گهڙي تراشي ٺاهيو ويو هو. ان جي شڪل هوبهو سرڻ جهڙي هئي ڏاڍو خوفناڪ هو. هڪ اڇي پٿر تي نصب ٿيل هو. ڊگهي چهنب کولي کنڀن کي اڏامڻ لاءِ کولي رکيل هو. ان بت جو نالو (5)نسر هو. قبيلو ذي الڪلاع ان بت جي پوڄا ڪندو هو.
زمزم کوهه جي ويجهو ٻنهي پاسن کان ٻه وڏا بت رکيل هئا. انهن مان هڪ بت ڪنهن نهايت حسين عورت جو مجسمھ هو. ائين معلوم ٿي رهيو هو ته جيئن ڪا حور مرڪي رهي آهي. ان بت جو نالو (6)نائلھ هو.
ٻيو بت هڪ قوي الجثه مرد جي شڪل جو هو. ائين معلوم ٿي رهيو هو جيئن ڪو پهلوان پنهنجي حريف کي شڪست ڏيئي بيٺو خوش ٿي رهيو هجي. ان بت جو نالو (7)آساف هو. تمام عرب انهن ٻنهي بتن جو ڏاڍو احترام ڪندا هئا. انهن جي سامهون ايندي ئي سجدي ۾ ڪري پوندا هئا.
اهي ٻئي بت سن 200 عيسوي ۾ عمرو بن لحي بن حارث بن مشهور شاعر عرب امراء القيس، جڏهن حجاز جو بادشاهه ٿيو ته ان ٺهرائي اتي رکيا ۽ ماڻهن کي انهن جي پوڄا جي ترغيب ڏني. انهي وقت کان انهن جي پوڄا شروع ٿي.
انهن ٻنهي بتن جي باري ۾ تاريخ ۽ ادب جي ڪتابن ۾ هي هڪ روايت به ملي ٿي ته آساف هڪ مرد جو ۽ نائله هڪ عورت جو نالو آهي. اهي ٻئي حج جي موسم ۾ حرم شريف ۾ اچي ڪٺا ٿيا ۽ اتي ٻنهي بدڪاري ڪئي. الله سائين سندن انساني شڪلين کي ڦيرائي پٿر جا بت بنائي ڇڏيا. پوءِ عربن انهي جي بدڪاري جي مذمت ڪئي ۽ عبرت خاطر آساف جي بت کي صفا جي ٽڪري تي رکيائون ۽ نائله جي بت کي مروه جي ٽڪري تي رکيائون. هر سال حج جي موسم ۾ دنيا جي ڪنڊڪڙڇ کان ماڻهو اچي حج ڪندا هئا. صفا مروه جي وچ ۾ ڊوڙڻ دوران بدڪاري کان عبرت به حاصل ڪندا هئا. ڪجهه وقت کانپوءِ پوين ماڻهن سمجهيو ته شايد اسان جي وڏڙن انهن ٻنهي بتن کي صفا ۽ مروه جي ٽڪرين تي کين معزز ۽ محترم هئڻ ڪري رکيو آهي. تنهنڪري انهن جو ادب ۽ احترام ڪرڻ لڳا ۽ سندن نالن تي نذر نياز چڙهاوا ۽ قربانيون ڪرڻ لڳا.
ڪن مورخين لکيو آهي ته حاجي جڏهن صفا ۽ مروه جي وچ ۾ ڊوڙندا هئا ته صفا تي پهچي آساف جي اوگهڙ تي هٿ لائيندا هئا ۽ مروه تي پهچي نائله جي اوگهڙ تي هٿ لائيندا هئا ۽ ان ۾ پنهنجي وهم مطابق حج جي قبوليت جو راز سمجهندا هئا ۽ ڪن مورخين هٿ لائڻ سان گڏ چُمي ڏيڻ جو به ذڪر ڪيو آهي. ڀلا انهن ماڻهن کي ڪهڙو حياء جيڪي هڪ ٻي جي آڏو اگهاڙا بيٺا طواف ڪن ۽ شراب نوشي ڪن ۽ صفا و مروه جي وچ ۾ پيا ڊوڙن...
8. وُد: هي بت دومت الجندل جي جابلو علائقي وادي القريٰ ۾ رکيل هو ۽ اها وادي مديني کان اُتر طرف 405 ڪلو ميٽر کن پري آهي. بنو ڪلب قبيلي وارا ان کي پوڄيندا هئا. هي بت هڪ ڊگهي قداور شخص جي شڪل ۾ هو. هيٺ سٿڻ ۽ مٿي چادر ويڙهيل. ڪلهي ۾ تلوار لڙڪيل ۽ هٿ ۾ ڪمان ڏنل هيس. اڳيان تيرن سان ڀريل ڳوٿري ۽ لڙائي جو جهنڊو رکيل هوس. حضورﷺ جن حضرت خالد رضه بن وليد کي انهي بت ڊاهڻ جو حڪم ڏنو هو. بنو عذره ۽ بنو عامر قبيلي وارن حضرت خالد بن وليد جي خوب مزاحمت ڪئي. مگر اسلام جي جرنيل انهن کي شڪست ڏيئي ڪري بت کي ڀورا ڀورا ڪري ڇڏيو.
9. سواع: هي بت ينبوع ۾ رکيل هو. ان بت جي مجاوري ۽ شيوا لحيان قبيلي وارا ڪندا هئا. مضر ۽ هذيل قبيلا ۽ آسپاس جا رهاڪو خاص طور انهي بت کي پوڄيندا هئا جيئن هڪ شاعر چيو آهي:
تراهم حول قبلتهم عُلُوفًا ڊکما عکفت هذيل عليٰ سواع.
معنيٰ: اي سامع تون انهن کي پنهنجي قبيلي جي سامهون ائين گوڏا کوڙيل ڏسندين جيئن هُذيل قبيلي وارا سواع بت جي سامهون گوڏا کوڙيندا آهن.
10. عُزيٰ: هي بت ”ذات عرق“ ميقات کان نون ميلن جي مفاصلي تي عرفات جي ويجهو ”نخله شاميه“ جي وادي ۾ ظالم بن اسد رکرايو هو ۽ ان جي مٿان قبي نما هڪ وڏي عمارت ٺهرائي هئائين. ان جي اڱڻ تي هڪ وڻ هو. جنهن جي هيٺان پوڄاري اچي انهي بت جي نالي تي قربانيون ڪندا هئا ۽ دعائون گهرندا هئا. ان قربان گاهه کي غبغب جي نالي سان سڏيندا هئا. مڪي جي فتح کان پوءِ حضورﷺ جن حضرت خالد وليدرضه کي ان جي ڊاهڻ جو حڪم ڏنو اسلامي لشڪر جي جنرل انهي بت کي سندس عمارت سميت ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيو. ان کان پوءِ عُزيٰ جي پوڄا پاٽ ختم ٿي ويئي. ياد رهي ته ابولهب جو اصل نالو عبدالعزيٰ به انهي نسبت سان هو.
11. لات: هي هڪ چوڪنڊو پٿر هو. جيڪو طائف ۾ اهڙي جڳهه تي رکيل هو. جتي اڄ طائف جي مسجد جو کاٻي پاسي وارو منارو آهي. ان جي مجاوري ۽ سيواثقيف قبيلي جي ذمي هئي. سڀئي طائف وارا قريش ۽ ٻيا قبيلا انهي جي پوڄا پاٽ ڪندا هئا. ان جي نالي تي زيد الات ۽ تيم الات نالا رکندا هئا. جڏهن ثقيف قبيلو مسلمان ٿيو ته حضورﷺ جن جي اشاري تي مغيره بن سعبه ان کي ڀڃي ڀورا ڀورا ڪري ڇڏيو.
ان چوڪنڊي پٿر جي اصل حقيقت هي آهي ته لات هڪ نيڪ ۽ صالح شخص هو. جو حج جي موسم ۾ حاجين کي ستو پاڻي ۾ ملائي. ملڪ روز شربت جهڙو بنائي مفت پياريندو هو. ان جي مرڻ کان پوءِ گهڻي عرصي تائين ماڻهو ان جي قبر جي مجاورت ۽ پوڄا ڪندا هئا. ان کان پوءِ دل کي تسڪين پهچائڻ لاءِ ان جي نالي تي چئن ڪُنڊن وارو هڪ پٿر منتخب ڪيائون ۽ ان تي سندس تصوير چٽيائون ۽ طائف جي هڪ خاص جاءِ تي رکي ان تي هڪ خوبصورت قبو ٺهرايائون. جنهن ڪري ان هنڌ کي خاص نالي بيت الربھ سان سڏيو ويندو هو.
12. منات: هي بت مڪي ۽ مديني جي وچ ۾ جبل قديد وٽ سمنڊ جي ڪناري تي رکيل هو. خاص ڪري مديني وارا عرب انهي جي پوڄا ڪندا هئا. انهي جي زياره تعظيم ڪندا هئا. فتح مڪي واري سال حضورﷺ جي حڪم تي حضرت علي رضه ان کي ڊاهي ختم ڪيو. لات، عُزيٰ ۽ منات اهي ٽئي بت قريش جا مشهور طاقتور خدا سڏبا هئا. جڏهن ڪعبي جو طواف ڪندا هئا ته لات منات ۽ عُزا جا قسم کڻي چوندا هئا ته اهي وڏيون هستيون آهن. قيامت جي ڏينهن اسان کي انهن ۾ شفاعت جي اميد آهي. اهي ڄڻ ته خدا جون ڌيئرون آهن. اسان جي سفارش ضرور ڪنديون ۽ الله پاڪ انهن جي سفارش کي رد نه ڪندو.
الله جل جلالھ انهن جي انهي ڪُڌي عقيدي کي هيٺين آيت سان رد فرمايو آهي. ”اَفَرَءَيْتُمُ اللّٰتَ وَالْعُزّٰى وَمَنٰوةَ الثَّالِثَةَ الْاُخْرٰى اَلَكُمُ الذَّكَرُ وَلَهُ الْاُنْثٰى تِلْكَ اِذًا قِسْمَةٌ ضِيْزٰى“ ڀلا توهان نه ڏٺو آهي لات. عُزي ۽ منات ٽئين پوئين کي. ڇا توهان کي پُٽ ۽ انهي الله کي ڌيئون آهن؟ اها ته ورهاست کوٽي آهي ”النجم 53“ قريشين عزيٰ بت جي نالي وادي حراض جي ڪجهه زمين وقف ڪري ڇڏي هئي. جنهن کي اهي ڪعبت الله جي حرم وانگر احترام ڪندا هئا ۽ ان جي تصرف کي حرام سمجهندا هئا.
13. منات ثاني: هي بت منات اول جي هوبهو ڪاٺي مان گهڙيل هو. بنو سلمه قبيلي جي چڱي مڙس عمرو بن جموح جي گهر ۾ رکيل هو. هيڏانهن سندس قبيلي جا ٻه نوجوان معاذ بن جبل ۽ معاذ بن عمرو مسلمان ٿي چڪا هئا. جڏهن عمرو بن جموع رات جو بت جي پوڄا ڪري آرام لاءِ سمهندو هو ته پٺيان ٻئي اصحابي سڳورا انهي بت کي کڻي گندي ڍير تي اڇلائي ايندا هئا. عمرو بن جموح وري ان کي صبح جو ڳولي هر روز ڌوئيندو هو ۽ خوشبوءِ لڳائي سرهو ڪندو هو. ان هر روز جي جُٺ کان نيٺ تنگ ٿي پيو. سوچيو هوندائين ته هي ڪهڙو خدا آهي، جو پاڻ کي گندگي کان به نه ٿو بچائي سگهي. اهو منهنجو ڪهڙو ڀلو ڪندو. بت جي بي وسي ڏسي مسلمان ٿي پيو ۽ خود انهي مصنوعي خدا کي ڀڃي ذرا ذرا ڪري ڇڏيائين.
14. مناف: حضرت نبي پاڪﷺ جن جي پڙ ڏاڏي عبدالمناف جو نالو پڻ انهي بت جي نسبت سان رکيو ويو هو. مگر ان بت جي باري ۾ وڌيڪ معلومات نه ٿي سگهي آهي ته اهو بت ڪٿي رکيل هو ۽ ڪنهن رکيو هو.
15. ضمار: هي بت مرداس بن ابوالعباس بن مرداس جو هو. مرداس سڄي زندگي انهي بت جي سيوا ۽ پوڄا پاٽ ۾ گذاري هئي. جڏهن مرڻ کي ويجهو ٿيو ته پنهنجي پٽ عباس کي وصيت ڪيائين ته اي منهنجا پٽڙا منهنجي ساري زندگي ”ضمار“ کي پوڄيندي گذري آهي ۽ هاڻ آئون مرڻ جي ڪنڌي تي آهيان. اگر تون منهنجي پگهر مان ۽ فرمانبردار پٽ آهين ته توکي وصيت ٿو ڪريان ته تون به انهي جي پوڄا ڪجان! توکي اتان لاڀ ملندو. عباس به پي جي وصيت مطابق ضمار جي پوڄا پاٺ شروع ڪئي. هڪ ڏينهن ان جي عبادت ۾ مشغول هو ته اوچتو هن جي زبان تي هيٺيان بيت تري آيا.
”قل للقبائل من سليم ڪلها، اودي ضمار و عاش اهل المسجد،
ان الذين ورث النبوت والهديٰ، بعد ابن مريم من قريش مهتد،
اودي ضمارو ڪان يعبد مره، قبل الڪتاب اليٰ النبي محمد.“
ترجمو: اي ٻڌڻ وارا بنو سليم جي سڀني قبيلن کي چئو ته ضمار تباهه ٿي ويو ۽ مسجد وارا عيش ۾ آهن. بيشڪ اهو شخص جيڪو قريش جي قوم ۾ عيسيٰ بن مريم کان پوءِ هدايت ۽ نبوت جو وارث بڻيو آهي ”حضرت محمد مصطفيٰﷺ“ سچي راهه تي آهي ضمار بت جيڪو نبي سڳوري حضرت محمد صلي الله عليھ آلھ وسلم ڏانهن ڪتاب نازل ٿيڻ کان اڳ ۾ پوڄيو ويندو هو. انهي جا ڏينهن ختم ٿي ويا ۽ هو تباهه و برباد ٿي ويو. عباس چيو ته انکان پوءِ مون يڪدم ضمار کي باهه ڏئي ڇڏي. ۽ حضرت محمدﷺ جي حضور ۾ حاضر ٿي ڪلمو پڙهي مسلمان ٿيس. معجم البلدان في تحقيق لفظ ضمار
16. سعد: هي بت جده جي سامونڊي ڪناري تي رکيل هو. ان کي ڪنانھ جي پُٽن اتي رکيو هو. هي هڪ ڊگهي پٿر جو هو. آسپاس جا مانهو انهي کي پوڄيندا هئا ۽ ان جي آستاني تي قربانيون ڪندا هئا.
17. سعير: هي بت عنزه جو هو. اهي انهي بت جي پوڄا ۽ قربانيون ڪندا هئا. ان جي چوڌاري طواف ڪندا هئا ۽ ميلا لڳرائيندا هئا.
18. عوض: هي بت بڪر بن وائل جو هو. هڪ شاعر جو چوڻ آهي ته:
حلفتُ بمائرات حول عوض، و انصاب ترڪن لدي السعير
آئون قسم کڻان ٿو. انهن رتن جو جيڪي عوض بت جي چوڌاري وهايا وڃن ٿا ۽ انهن پٿرن جو جيڪي سعير بت وٽ رکيا ويا آهن.
19. يعوب: هي بت طئي قبيلي وارن جو هو. اهي ان جي پوڄا پاٺ ۽ سيوا ڪندا هئا.
20. باجر: هي بت اُزد قضاعه قبيلن جي سيوا ۾ هو ۽ ڪجهه طئي قبيلي جا ماڻهو به ان جي پوڄا ڪندا هئا.
21. نهم: هي بت مزينه قبيلي جو هو. خزاعي بن نهم ان جو مجاور هو. جڏهن حضور انورﷺ جي نبوت جو پيغام سندس ڪنن تائين پهتو ۽ دل ۾ هنڍايائين ته کيس بت پرستي کان نفرت پيدا ٿي ته جن کي گهڙيون ۽ ٺاهيون به اسان ۽ ان اسان جي ٺاهيل شيءِ کي پوڄيون به اسان، حالانڪ انهن کي ته ڪڇڻ چرڻ ۽ پاڻ بچائڻ جي به سگهه ناهي. اگر ڪتو يا مک انهن تي مُٽي پئي ته ان کان پاڻ کي بچائي به نٿا سگهن. انهن سوچن بعد هن ان بي جان بت ۽ پٿر جي مورتي کي ڀڃي ڀورا ڀورا ڪري ڇڏيائين ۽ هيٺيان شعر چوڻ لڳو.
”ذهبتُ اليٰ نهم لاذبح عنده، عتيرت شڪ ڪالذي ڪنتُ افعل،
فقلتُ نفسي حين رجعت عقلها، اَهذا اِلٰھ ابڪم ليس يعقل،
ابيتُ فديني اليوم دين محمد، الھ السماء الماجد المتفضل.“
ترجمه: آئون معمول مطابق ڦنڊر ڍڳي ڪهڻ لاءِ نهم بت جي آستاني تي ويس پوءِ جڏهن عقل ڏانهن رجوع ڪيم ۽ سوچيم ته ڇا ڀلا زبان کان گونگو ۽ عقل کان خالي خدا ٿي سگهي ٿو؟ آئون ان کي نٿو مڃان. بس اڄ کان وٺي. منهنجو دين حضرت محمدﷺ وارو آهي، ۽ ان جي خدمت ۾ حاضر ٿي قانون فطرت کي تسليم ڪندي ڪلمون پڙهي مسلمان ٿيو ۽ پنهنجي مزيني قبيلي کي مسلمان ڪرڻ جو به ذمو کنيو.
22. عُميانس: هي بت خولان قبيلي جو هو. جڏهن انهي قبيلي جا ماڻهو حضور انورﷺ وٽ اچي مسلمان ٿيا ته پاڻﷺ جن کانئن انهي بت بابت پڇا ڪئي. انهن عرض ڪيو ته الله تعاليٰ جي مهرباني سان اسان جي گهڻن کي سمجهه اچي ويئي آهي. ٿورا ڪي پوڙها ۽ پوڙهيون وڃي بچيون آهن. جيڪي پوڄين ٿا. اسان واپس وڃي ڪري انهن کي سمجهائينداسون.
انهن وڌيڪ ٻڌايو ته اي الله جا رسولﷺ اسان جي قبيلي جا ماڻهو چوپائي مال ۽ پوک مان انهي بت لاءِ هميشھ حصو ڪڍندا هئا ۽ انهن جي طرفان الله تعاليٰ جي لاءِ پڻ هڪ حصو مقرر ٿيل هو. پر بت واري حصي کي اهڙي طرح وچ تي رکندا هئا جو جيڪڏهن چوپايو مال تباهه ٿي وڃي يا پوک کي جهولو سڪائي ڇڏي يا جهار کائي ڇڏي ۽ انهن مان ٿورو ڪي حصو بچي ته اهو عميانس جو ئي سمجهيو ويندو هو.
هڪ سال ملڪ ۾ ڏڪار اچي ويو. ماڻهو بکن ۾ پيا مرن. پر عميانس جي پروانن انهي ڏکي حالت ۾ به عميانس جي حصي جا هڪ سو ڍڳا گڏ ڪري ان جي آستاني تي ڪٺائون ۽ گوشت اتي ئي ڇڏي هليا ويا. جيڪو بعد ۾ ڪتن ٻلن، گدڙن ۽ بگهڙن جو کاڄ ٿيو. جيڪي اڳي ئي ڪمزور جانورن کي چيري ڦاڙي کائڻ جا هيراڪ هئا. انهن لاءِ ته اهڙا ڪي به چار ٻيا به آستانا ٺهن. جتان هو مفت ۾ پيا کاڄ حاصل ڪن.
عميانس جي عقيدتمندن جو عقيدو هو ته جيڪڏهن اهي پنهنجي مال مان ٻڪرا گهيٽا. ڍڳا يا اٺ انهي بت جي نالي تي سندن حصو سمجهي نه ڪڍندا ته انهن جو مال تباهه ٿي ويندو. چوندا هئا ته منهنجي هن ڦنڊر تان رقم معاف آهي. ڇاڪاڻ ته اهو عمانسي ڍڳو يا ڍور آهي يا عمانسي مهريو آهي. اهڙي طرح پوک بابت به ڊڄندا هئا ۽ بٽائي مهل ورهاست کان اڳواٽ عميانسي ٽويو ضرور ڪڍندا هئا.
23. قيصر: هي بت شام ملڪ جي هڪ علائقي ۾ هو. جنهن کي لحم. قزاعه، جام عامله ۽ غطفان اهي سڀئي قبيلا پوڄندا هئا.
24. دورا: هن بت جي ڪنهن خاص قبيلي ڏانهن نسبت معلوم نٿي سگهي آهي. مگر مورخين لکيو آهي ته عرب ٻين بتن وانگر انهي بت جي پڻ تمام گهڻي تعظيم ڪندا هئا. مرد توڙي عورتون سڀ ان جو طواف ڪندا هئا. انهي بت جو ذڪر عرب جي مشهور شاعر امروالقيس پنهنجي معلقھ ۾ هن طرح ڪيو آهي.
فعن لناسرب کان نعاجھ، عذاري دوار في ملاءِ مذيل.
اسان جي جهنگلي ڍڳين جي ولر تي نظر پئي جنهن ۾ ڍڳيون اهڙيون ته سهڻيون ۽ پليل هيون جهڙوڪر ڪنواريون ڇوڪريون ڊگهيون چادرون ويڙهي دوار بت جي چوڌاري طواف ڪري رهيون آهن.
ڪن تاريخدانن امرالقيس جي انهي شعر کي ڏسي چيو آهي ته دوار بت عرب جي نوجوان ڪنوارين ڇوڪريون جي پوڄا پاٽ لاءِ مخصوص هو. نوجوان ڇوڪريون ئي ان جو طواف ڪنديون هيون ۽ ان کي پوڄينديون هيون.
لسان العرب لغت جي ڪتابن ۾ آهي ته انهي بت جي آستاني تي پڻ پوڄا پاٺ کان علاوه ميلا ملاکڙا ڌمالون ڌمچر ٿيندا هئا. نشن پتن جون محفلون رچايون وينديون هيون.
25. ذوالخصلھ: اصل ۾ يمن ملڪ ۾ هڪ مندر هو. ان ۾ چند بت رکيل هئا. انهن مان هڪ وڏو بت اڇي پٿر جو ٺهيل هو. ان تي تاج جي شڪل اُڪريل هئي. انهي کي خشعم دوس ۽ بحيله قبيلي وارا پوڄيندا هئا. انهن تي سکائون ۽ باسون باسيندا هئا. هونئن ته مندر ۾ رکيل سڀني بتن جي پوڄا پاٺ ڪندا هئا. مگر خاص توجهه اڇي بت ڏانهن هوندو هو. تنهنڪري مندر وارو نالو ذوالخصله انهي اڇي بت تي رکيو ويو هو. حضورﷺ جي حڪم تي حضرت جرير رضه پاڻ سان گڏ ڏيڍ سو سوار وٺي ذوالخصلھ بت جو ڪم تمام ڪيو ۽ ڀڃي ڀوراڀورا ڪيو.
26. ذوالڪفين: هي بت دوس قبيلي جو هو. جڏهن دوس قبيلو مسلمان ٿيو ته طفيل بن عمرو دوسيءَ حضور انورﷺ جي ارشاد موجب ان کي ساڙي ختم ڪري ڇڏيو.
27. ذوالشويٰ: هي بت بنو حارث بن يشڪر جو هو جيڪو اُزد قبيلي جي سنڀال هيٺ هو. انهن کان علاوه جُهار. اوال، محترمه، رضا، جريش، شارق، عائم، مدان، عوف، وغيرهم عجيب و غريب شڪلين ۽ صورتن سان هئا. بهرحال اهو دور زمانه جاهليت ۽ اسلام کان اڳ جو هو، جنهن ۾ رُشد و هدايت جو سلسله منقطع هو، هر شخص پنهنجي حال ۽ قال ۾ آزاد هو. جنهن جيڏانهن چاهيو اوڏانهن ڪاهيو. ظلمت جي ڪاري رات هميشه قائم نٿي رهي سگهي جنهن کي ختم ٿيڻو هو. آخرڪار آفتاب عالمﷺ جي بعثت کان پوءِ فتح مڪي جي وقت. پاڻ ڀلارنﷺ حضرت علي المرتضيٰ ٻين صحابه ڪرام کي حڪم ڏنو ته هنن پٿر جي مصنوعي خدائن کي ڀڃي ڀورا ڀورا ڪيو. جاء الحق وزهق الباطل ان الباطل کان زهوقا.
مگر افسوس اڄ اسان جي سڌريل سماج ۾ به غير مسلم ته ڇڏيو. مگر ڪلمه توحيد پڙهڻ وارا عاشق رسول سڏائڻ وارا الله جي نيڪ ٻانهن جي قبرن ۽ قبن تي ميلا ملاکڙا لڳرائي. سرڪس، ڊانس، نشا پتا، کدڙا ۽ ڇورا نچائي نه معلوم ڪنهن جي روح کي خوش ڪري رهيا آهن. جتي خدا فراموشي کان سواءِ ۽ شرڪ ۽ بي حيائي کانسواءِ ٻيو ڪجهه به ناهي. اللهم اهد قومي فانهم لا يعلمون.