ظلم در ظلم ظلم بر ظلم، ظلم ئي ظلم
ابوجهل: دوستو ٻڌايو ته جيڪي ماڻهو مسلمان ٿي ويا آهن. انهن سان ڪهڙو سلوڪ ڪيو وڃي؟
عمر بن خطاب: اهي ماڻهو جن جا رشتيدار آهن يا غلام آهن. اهي ئي ماڻهو انهن تي سختي ڪن ۽ ڪڙي نظر رکن. جو اهي نئي مذهب کان ڦري وري پنهنجي آبائي مذهب تي واپس اچي وڃن.
وليد بن مغيره: ها عمر جي اها تجويز درست آهي. مگر جن آبائي مذهب ڇڏي نئون مذهب اختيار ڪيو آهي. انهن تي کلي ميدان ۾ عام ماڻهن جي سامهون سختيون ڪيون وڃن. تان جو ٻين لاءِ درس عبرت ٿئي. ۽ ٻيو ڪو مسلمان ٿيڻ جي جرائت نه ڪري سگهي.
عاص بن وائل سهمي: آئون به انهي تجويز جي حمايت ڪريان ٿو. ان تجويزن کان بعد عتبه بن ربيعه چيو ته هاڻ انهن ماڻهن جا نالا ٻڌايا وڃن جيڪي حقي دين ڇڏي مسلمان ٿي ويا آهن؟
ابوجهل: جيتري قدر ٿي سگهيو آهي. انهن بي دين مسلمانن جي فهرست تيار ڪري ورتي آهي.
ابوسفيان: جڏهن ڪم مڪمل آهي ته پوءِ هاڻ هن خير جي ڪم ۾ دير ڪرڻ سٺو ناهي. صبحاڻي سڀ ماڻهو پنهنجي پنهنجي متعلقين ۽ متوسلين تي ٻه ٻه هٿ ڪن ۽ سختيون شروع ڪري ڏين. ان وڌندڙ برائي ۽ فتني کي جيتري قدر جلد ممڪن ٿي سگهي دٻايو وڃي ۽ پنهنجي معبودن اڳيان سرخرو ٿيو. سڀني انهي تجويز جي تائيد ڪئي. ان قرارداد کان پوءِ مجلس شورا ختم ٿي. ماڻهو اٿيا هرڪو پنهنجي پنهنجي گهر طرف روانو ٿيو. مگر جيڪي ماڻهو ان مجلس ۾ شريڪ هئا. انهن مان هر هڪ جو چهرو غصي ۽ ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو هو. انهن جي دلين ۾ انتقامي جوش ۽ طبيعت ۾ اشتعال هو. انهن کي ايتري قدر غصو هو جو اگر ڪو مسلمان انهن جي سامهون ان وقت اچي وڃي ها ته بي دريغ انکي قتل ڪيو وڃي ها. هي ميٽنگ اها هئي جنهن تمام قبيلن ۾ مسلمانن جي خلاف نفرت، حقارت، جوش و غضب جي لهر ڊوڙائي ڇڏي هئي، حضرت زبير رضه جو چاچو جنهن وقت پنهنجي گهر پهتو ته تمام سخت غضبناڪ هو. جڏهن ان حضرت زبير رضه کي ڏٺو ته جهٽ ڏيئي ان جي مٿي جي وارن ۾ پڪڙي ڇڪيندي پڇيائين ته اي بدبخت زبير ڇا تون مسلمان ٿي ويو آهين؟ حضرت زبير رضه نرمي سان جواب ڏنو ته ها چاچا سائين آئون مسلمان ٿي ويو آهيان. ان جي چاچي کي ڏاڍي ڪاوڙ آئي. جو ان حضرت زبير رضه جي مٿي جا وار اهڙا ته زور سان ڇڪيا جو حضرت زبير جي اکين مان ڳوڙها اچي ويا. پوڙهي چاچي چيو او وڏن جا ويري. حق جا منڪر، تون ڇو مسلمان ٿيو آهين؟
اگرچه حضرت زبير جوان هو. طاقتور هو. پر پنهنجي بزرگ جي گستاخي جي همت نه ٿي آهستي سان ڳالهايو ته، چاچا سائين اسلام توحيد جي تعليم ڏي ٿو. آئون پنهنجي هٿن سان گهڙيل پٿرن جي خدائن کي ڇڏي. ان خدا جو پوڄاري ٿي ويو آهيان جيڪو خالق ڪائنات آهي ۽ جنهن جي حڪم کان سواءِ وڻ جو پن به چُري نٿو سگهي. ان جي چاچي کي ڏاڍو غصو آيو. جنهن چيو ڇا جو خدا ڇا جي ڪائنات؟ زبان بند رک تنهنجي زبان ڪاڪڙي کان ڪڍي ڇڏيندس. زبير ٻُڌ! ڪن کولي ٻُڌ!! تون يا ته اسلام ڇڏي ڏي. يا ته اهڙي سختي لاءِ تيار ٿي وڃ جو ماڻهو تنهنجي حالت زار تي افسوس ڪندا ۽ رحم کائيندا.
حضرت زبير رضه: اي چاچا! ان ڳالهه کانسواءِ جيڪو توهان جو حڪم، اهو آئون سر ۽ اکين سان قبول ڪرڻ لاءِ تيار آهيان. باقي اسلام کي ڇڏي ڏيان اهو مون کان هرگز نه ٿي سگهندو. اهو ٻڌي ان جي چاچي کي ننهن کان چوٽي تائين باهه وٺي ويئي. ان چيو تنهنجي ايتري قدر جرائت. چڱو ڏسان ته تون اسلام کي ڪيئن نٿو ڇڏين؟
اهو چوندي ئي کجي جي توري ۾ ويڙهي اوني ڪپڙي جي وٽ ٺاهي ان کي ٻاري حضرت زبير رضه جي نڪ ۾ دونهون ڏيڻ شروع ڪيائين. جيسين تائين ٿي سگهيو حضرت زبير رضه ساهه گهٽي رکيو. مگر ڪيترو وقت روڪي. آخر روڪي نه سگهيو ۽ دونهون دماغ ۾ پهتو. انهي سان ڏاڍي تڪليف ٿي. دونهين کان منهن ڦيريائين ٿي ته ظالم چاچي ان جي مٿي جي وارن مان پڪڙي وري به دونهين جي طرف ڪيائين ٿي. آخر حضرت زبير رضه تي بي هوشي طاري ٿي ويئي. مگر ان جي چاچي ان جي اها حالت ڏسي چيو ته بدبخت اڃان ڪجهه به بگڙيو ناهي توبھ ڪري اسلام کي ڇڏي ڏي.
حضرت زبير چيو ته چاچا مرڻ قبول آهي. مگر اسلام نه ڇڏيندس. تون تير آزما آئون جگر آزمايان يا تير کٽن يا جگر کٽي.
ظالم چاچي کي ڪو به ترس نه آيو. هو بيهوش پيو رهيو. ان کي ڪنهن به نه کنيو ۽ نه ئي وري ڪنهن هوش ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪئي. پاڻي ته درڪنار پر ڪو پڇڻ وارو به نه هو. جنهن وقت حضرت زبير رضه تي اها سختي ٿي رهي هئي ته انهي وقت حضرت عثمان رضه بن عفان کي به ان جي چاچي گهرائي پڇيو ته عثمان مون ٻڌو آهي ته تون ابن ڏاڏن جو دين ڇڏي بي دين مسلمان ٿي ويو آهين؟
حضرت عثمان رضه: ها چاچا توهان صحيح ٻڌو آهي. اگرچه آئون ڄاڻان ٿو ته ان خبر ٻڌڻ سان توهان جي دل کي تڪليف پهتي هوندي. مگر توهان جهان ديده آهيو. سوچو ته اسان اڄ تائين ڪهڙي گمراهي ۾ مبتلا رهيا آهيون. اسان ۽ اسان جا وڏڙا پٿرن جي ان بتن کي پوڄيندا رهيا آهيون. جيڪي پنهنجي مٿان ويٺل مک کي به اڏائي نٿا سگهن.اگر ڪو ڪُتو مٿن مُٽي وجهي ته هي انکي لوڌي نٿا سگهن ڇا خدا اهڙو هوندو آهي؟ اسان جتي، جنهن حال ۾ انهن کي کڻي رکون اُهي اتي ئي انهي حال ۾ پيل هوندا آهن. انهن جي وس ۽ اختيار ۾ پنهنجو تحفظ به ناهي سچ پڇو ته اسان ئي انهن جا خالق ۽ مالڪ آهيون ۽ هو اسان جي مخلوق ۽ مملوڪ آهن. اسان هنن کي پنهنجن هٿن سان گهڙي ٺاهيو آهي. اهي هرگز خدا ٿي نٿا سگهن. چاچا سائين خدا ته اهو آهي. جنهن دنيا جهان کي پيدا ڪيو آهي. جيڪو دلين جي ڀيد کي ڄاڻي ٿو. زندگي ۽ موت تي قادر آهي. ”هُوْعَلٰي كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ“ هو عليٰ کُلِّ شيءِ قدير. اهو ٻڌي ان جي چاچي کي بي حد غصو آيو. جنهن چيو ته عثمان آئون تنهنجي واتان ڇا ٻڌي رهيو آهيان؟ ڇا جو خالق، ڇا جو مالڪ؟ ڇا زندگي ڇا قادر چوين ڇا پيو؟ زبان بند رک! ڏاڍو معتبر ٿي ويو آهين. اهي وعظ پاڻ وٽ رک؟ ڪم بخت تون اڻ ڏٺي خدا کي پوڄين ٿو؟ بي وقوف تون پنهنجن ابن ڏاڏن جي مذهب کي ڇڏي. هڪ نئين مذهب جو پرستار ٿي ويو آهين؟ تون بي وقوف ۽ نافرمان آهين. آئون چوان ٿو ته هن نئين مذهب کي ڇڏي ڏي. يا مرڻ لاءِ تيار ٿي وڃ؟ تو جهڙو نافرمان ۽ بي دين اولاد نه کپي؟
حضرت عثمان رضه: چاچا! ڇا توهان ڄاڻو ٿا ته جنهن شخص تمام عمر اونڌاهي ۾ گذاري هجي ۽ هاڻ ان کي روشني ملي ويئي هجي. هو شخص روشني کي ڇڏي وري اونڌاهي ڏانهن ايندو؟ آئون سمجهان ٿو ته هڪ عقلمند ماڻهو ڪڏهن به ائين نه ڪندو. ان جي چاچي کي اها ڳالهه ٻڌي ڏاڍو طيش آيو.
چاچو: ”ڪاوڙ مان“ ها عثمان ٻُڌ!! تون انڌاري کان نڪري روشني ۾ اچي ويو آهين ۽ اسان اونڌاهي ۾ ياد رک! اها روشني ئي تنهنجي موت جو پيغام ثابت ٿيندي. اهو چئي اُن حضرت عثمان رضه کي کجور جي رسي سان ٻڌي. کجور جي لٺين سان بي دريغ مارڻ شروع ڪيو. ايتري قدر ماريو جو پاڻ سڳورن جو تمام بدن رت ۾ ڳاڙهو ٿي ويو.
حضرت عثمان غني وڏو عزت دار ۽ دولتمند هو. سندس ڪئين غلام ۽ نوڪر هئا. انهن جي سامهون انکي ماريو ويو هو. انهي جو مطلب اهو هو ته ڪنهن به طرح ان کي غيرت اچي ۽ اسلام کي ڇڏي ڏي. ليڪن حضرت عثمان رضه مار کائيندي رهيا. سارو بدن زخمي ٿي ويو هو. سخت تڪليف ڏني ويئي هئي. مگر ڪاتي هيٺان ڪنڌ پوءِ به نعرا نينهن جا. پاڻ سڳورن تڪليف برداشت ڪرڻ لاءِ پنهنجي چپن کي ڏندن جي هيٺان دٻائي ڇڏيو ۽ ٻاهر ٻاڦ نه ڪڍيائون.
* نهائين منجهان نينهن سک تون منهنجا سپرين،
سڙي سارو ڏينهن ٻاهر ٻاڦ نه نڪري.
* عاشق زهر پياڪ وِهه ڏسيو وهسن گهڻو،
ڪڙي ۽ قاتل جا هو هميشھ هيراڪ،
توڻي چڪن چاڪ ته به آهه نه سلين عام سان.
* پتنگن پهه ڪيو، مِڙيا مٿي مچ،
پسي لهس نه لُڇيا، سڙيا مٿي سچ،
سندا ڳچين ڳچ، ويچارن وڃائيا.
آهه ته آهه!! مگر اُف به نه ڪيائون. اندر جي سا اندر ۾ ۽ اسلام ڇڏڻ جو وسوسو به پيدا نه ٿيو. حضرت عثمان اگر ڪڇيا ته صرف ايترو ڪڇيا ته منهنجي جسم جا ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو. جيڪي چاهيو اهي تڪليفون ڏيو. مگر هي نه ٿيندو ۽ هر گز نه ٿيندو جو آئون اسلام کي ڇڏي ڏيان. آئون زندگي جي آخري گهڙي تائين مسلمان ئي رهندس.
انهي جي چاچي کي ان ڳالهه تي ويتر ڪاوڙ آئي. اڃان وڌيڪ بگڙيو ۽ پوري طاقت سان حضرت عثمان کي مارڻ لڳو. چاچي جي هٿ ۾ چمڙي جو دُرو به هو بدن جي جنهن حصي تي لڳو ٿي کل کي ڇڪي چيري ٿي ڇڏيائين. تمام جسم مان خون جاري هو.
پٿر دل کان پٿر دل کي به انجي حالت تي رحم اچي رهيو هو. اگر رحم نه آيو ته ان جي چاچي کي نه آيو. ايس تائين جو حضرت عثمان رضه بي هوش ٿي ويو. چاچي غلامن کي چيو ته هن کي کڻي هڪ اونڌاهي ڪوٺڙي ۾ بند ڪري ڇڏيو. ٻي ڏينهن صبح وري به ڪڍي ان کي ماريو ويو. تان جو اهو چاچو پوڙهو ٿڪجي پيو ۽ ڇڏي ڏنو.
اڄ پوري مڪي ۾ پُر جوش ڪافرن جا ٽولن جا ٽولا هئا، جيڪي گهٽين ۾ ڦري رهيا هئا ۽ مسلمانن کي ڳولي رهيا هئا ڇو ته ڪلهوڪي ميٽنگ جي ايجنڊا اها هئي ته مسلمانن کي جتي به ڏسو اتي ختم ڪريو. اڄ جو ڏينهن مسلمانن تي سختيون ڪرڻ لاءِ مقرر هو. هر شخص پنهنجي پنهنجي ملازمن ۽ واسطيدارن جي ڳولا لاءِ نڪتل هو. ڪٿي ملي ۽ ان تي پنهنجي دل جي ڀڙاس ٿڌي ڪريان ۽ پنهنجي معبودن جي تذليل جو بدلو وٺي. انهن جي اڳيان مقبول بڻجان.
مسلمان ڪمزور ۽ بي وس هئا. مڪي جو هر ننڍو وڏو. عورت و مرد پوڙهو پڪو انهن جو دشمن هو. مسلمانن کي ته خواب خيال ۾ به نه هو ته انهن تي مڪي جا وحشي ايتري قدر صبر آزما سختيون ڪندا. اهي پنهنجن عزيزن هٿان زندگي ۾ بربريت جا نشانا بنبا ۽ انهن تي انتهائي ظلم و ستم جا پهاڙ ٽوڙيا ويندا. حضرت عمر رضه اڃان مسلمان نه ٿيو هو. هو هڪ وڏو بهادر ۽ نهايت سخت مزاج هو. سندن بهادري عرب ۾ ضرب المثل هئي. کين شيرِ عرب چيو ويندو هو. تمام قبائل ان جي شجاعت ۽ دليري جا قائل ۽ مداح هئا.
ان کي معلوم ٿي ويو هو ته سندس ٻانهي لُبنھ مسلمان ٿي ويئي آهي. حضرت عمر ان غريب ٻانهي کي وارن ۾ جهلي گهلي گهر کان ٻاهر وٺي آيو. پاڻ انهي ٻانهي کان انتهائي ڪاوڙ ۽ غيض ۾ پڇيو ته اي بدبخت گولي توکي ڪهڙي لالچ مسلمان ٿيڻ تي آماده ڪيو. لُبنھ پهريائين ته ڊني. جو هو صنف نازڪ ۽ عورت ذات هئي، ڪمزور هئي. ٻانهي هئي گهٻرائجي ويئي. مگر جڏهن حضرت عمران کان پڇيو ته ڪهڙي لالچ ۾ هو مسلمان ٿي آهي ته ان کي ايماني جوش ۽ غيرت اچي ويئي.
لُبنھ: اي آقا! ڪنهن به حرص و حوس مون کي مسلمان ٿيڻ تي اڪسايو ناهي. حضرت محمدﷺ ڪو دولتمند ناهي. حاڪم يا سردار ناهي هو غريب ۽ يتيم آهي. ان وٽ ڀلا ڇا آهي؟ جو هو اسان کي ڏيندو؟
حضرت عمر: ”ڳالهه کي اڌ ۾ ڪٽيندي“ پوءِ تون ڪيئن مسلمان ٿي؟
لُبنھ: ان ڪري جو اسلام صرف هڪ خدا جي پوڄا جو حڪم ڏي ٿو. مصنوعي خدائن جي پوڄا کان منع ڪري ٿو.
حضرت عمررضه: ”غضبناڪ ٿي“ بي وقوف عورت! خيالي خدا کي پوڄين ٿي. ڪم بخت ڪميڻي. اسلام کي ڇڏي ڏي. ور نه مفت ۾ مري ويندين؟
لُبنھ: ”عاجزي سان“ منهنجا آقا! اهو ناممڪن آهي. جان وڃي ته وڃي اسلام نه وڃي. جان ته اچڻي وڃڻي آهي. انهي تي آئون ايمان ۽ فطري اسلام کي ڪيئن ڇڏيان؟
جان دی ۔ دی ہوئی اسی کی تھی،
حق تو یہ ہے کہ حق ادا نہ ہوا۔
حضرت عمر کي ان جواب تي ڪاوڙ آئي. انهي مارڻ شروع ڪيو. هڪ طرف هڪ عورت صنف نازڪ ۽ ڪمزور، بي طرف عرب جي مشهور هڪ طاقتور مرد جي مار. برداشت ڪندي رهي. تان جو حضرت عمر ماريندي ماريندي ٿڪجي پيو. ڇڏي هڪ طرف ويهي رهيو. ۽ ٻانهي سان ڳالهايو ته لُبنھ مون توکي رحم جي ڪري ناهي ڇڏيو بلڪ ان ڪري ڇڏيو اٿم ته آئون ٿڪجي پيو آهيان. ساهي پٽي وٺان. زندگي گهرين ته اسلام کي ڇڏي ڏي. اسلام ۾ ڇا رکيو اهي؟ هو سُڃن جو دين آهي.
لُبنھ: ”استقلال ڀري لهجي ۾“ اي آقا! اگر تون منهنجي ٻوٽي ٻوٽي ڪري ڇڏين هڏيون ڀڃي ڇڏين. تڏهن به اها ڳالهه منهنجي وس کان ٻاهر آهي ۽ غير ممڪن آهي ته آئون اسلام کي ڇڏي ڏيان. آئون توهان کي عاجزي سان عرض ٿي ڪريان ته اي منهنجا آقا تون به مسلمان ٿي وڃ. انهي ۾ تنهنجو ڀلو ۽ ڪاميابي آهي.
حضرت عمر کي ان جي ان جواب جي توقع نه هئي. ان جواب تي هن کي ڏاڍي ڪاوڙ آئي. اگرچه هو ان جي مارڻ سان ٿڪجي پيو هو. ليڪن ان جي ان ڳالهه تي ان کي ايتري قدر اشتعال آيو جو ان وري ٻانهي کي مارڻ شروع ڪيو.
جنهن وقت لُبنھ تي ڏنڊا وسي رهيا هئا. گهڻا سارا ماڻهو ۽ تماشبين ان جي چوگرد گڏ ٿي ويا ۽ هر شخص ان کي لعن طعن ۽ برو ڳالهائي رهيو هو ۽ گاريون ڏيئي رهيو هو. ليڪن هن غريب عورت کي نه گارين جي پرواهه هئي نه مارجي، هڪ يار جي خاطر سڀ ٺيڪ آهي. اها بي زبان جانور يا ديوار وانگر ماري پئي ويئي. هيس تائين جو هو دم بيخود ٿي ڪري پئي ۽ ڪرندي ئي بي هوش ٿي ويئي.
هاڻ ان جاءِ تي ڪافي مجمع ٿي ويو هو. ماڻهو وڏي جوش و خروش ۾ ڀريل. ٻانهي جي مارجڻ جو تماشو ڏسي رهيا هئا، ته اوچتو هڪ طرف کان هڪ وڏي شور و گوڙ جو آواز آيو. ماڻهو ان طرف ڏسڻ لڳا. هُن طرف کان سوين ماڻهو هڪ ڪاري رنگ جي شخص کي زنجيرن ۾ ٻڌل، آڻيندي نظر آيا. انهي مجمع پهرين نظر سان سڃاڻي ورتو هو ته بلال رضه اميھ بن خلف جو غلام. انهي جي چوگرد شرير ڪافرن جو وڏو انبوهه هو. سڀ جو سڀ جوش ۽ ڪاوڙ ۾ ڇتا ۽ چريا بنيل هئا. حضرت بلال رصه صدق و وفا جي پتلي کي گهليندا آڻي رهيا هئا. لتن،مُڪن، ٺونشن ۽ کجي جي ڇڙين جو وسڪارو هو ۽ ڪي حرامزادا پٿر، جوتا اڇلائي ماري رهيا هئا. هي صبر و استقلال جو پيڪر بلڪل خاموش هو.
ها! ها! اگر انصاف يا رحم جو سوال ڪري ته ڪنهن کي ڪري. اتي ته ڪو انسان هو ڪونه، هڪ شريرن جو سردار، عرب جو غنڊو ۽ منافقن جو اڳواڻ انهن سان گڏ هو. اهو اميھ بن خلف هو. حضرت بلال ان جو غلام هو. اهو وڏي واڪي چئي رهيو هو ته ماريو. ان بدبخت بي دين کي ماريو. هي مسلمان ٿي ويو آهي. هي باغي ۽ غدار آهي. ماريوس.
جڏهن هو سردار مارڻ لاءِ چوندو هو ته ماڻهو زور. زور سان ان کي ماريندا هئا. حضرت بلال رصه مار کائي رهيو هو. سندس تمام بدن زخمي ٿي چڪو هو. زخمن مان خون جا ڦوهارا وهي رهيا هئا. مگر هي بلال هو جنهن کي نه زخمن جي ڪا پرواهه هئي ۽ نه خون نڪرڻ جو ڪو وسواس هو نه سندن مبارڪ چپن تي آهه هئي، نه ڪنهن کان ڪاشڪوه و گلا، نه وري چهري مبارڪ تي ڪنهن قسم جو ملال و حُزن ظاهر هو ها! شڪوه ڪري ته ڪنهن جي ڪري ۽ ڪنهن سان ڪري. ڪو سڪوه ٻڌڻ وارو به هجي ته جڏهن کيس اڇلايل پٿر لڳندو هو. يا ڪو ٺونشو، لت يا مُڪ هڻندو هو ته هي هڪ پرسوز پُرزور نعرو هڻندو هو ته، ”اَللّٰهُ الصَّمَدُ، اللّٰهُ اَحَدٌ، اللّٰهُ اَحَدٌ“ هي بي نياز آهي ۽ هو هڪ آهي ۽ هو پاڪ آهي.
جڏهن بلال رضه احد جو نعرو هڻندو هو ته مڪي جا ڪافر ڏڪي ويندا هئا. سخت غضبناڪ ٿي ان تي ٽٽي پوندا هئا ۽ پهريائين کان وڌيڪ لَتن، مُڪن ٺونشن ۽ پٿرن جي بارش ڪندا هئا. پاڻ چوندو هو ته ماريو، مون کي خوب ماريو. آئون مسلمان آهيان ماريو. آئون هڪ خدا جو پرستار آهيان. خدا مون کي انهي لاءِ پيدا ڪيو آهي جو آئون ان جو نالو وٺان ۽ ماڻهو مونکي مارين.
خدا جو قسم ان مار ۾ به ڏاڍو مزو آهي. منهنجو خدا مون کي ڏسي ته بلال منهنجي نالي وٺڻ سان ماريو پيو وڃي. ماريو، ماريو تان جو آئون مري وڃان ۽ پنهنجي مالڪ ۽ خالق سان جلد ملاقي ٿيان. منهنجو مالڪ مون کان پڇي ته بلال ڪيئن ماريو وئين؟ آئون چوان ته تنهنجي نالي وٺڻ تان ماريو ويو آهيان. انهن وحشي، سنگدلن، درنده صفت انسانن ۾ ڪو هڪ فرد به اهڙو نه هو. جو ان تي رحم کائي. ان کي انهن بي رحم بگهڙن کان بچائي. سڀ وحشي درندا هئا. وحشيانه طريقي سان پٿر هڻي رهيا هئا. ان وقت سج ٻنپهرن تي پهچي چڪو هو. ان جون شعاعون سڌيون تيرن وانگي جسم ۾ کُپي رهيون هيون پٿر، هجر، شجر، در و ديوار ۽ واري تپڻ لڳا هئا. واري ايتري قدر گرم هئي جو ان تي اگهاڙي پيرن هلڻ دشوار هو. اهي شرير ڪافر حضرت بلال رضه کي گهليندي مڪي کان ٻاهر وٺي ويا. ان کي تپندڙ واري تي ڪپڙا لاهي جسم اگهاڙو ڪري. جنهن کان جيتري قدر ٿي سگهيو ماريو. پوءِ ان تپندڙ واري تي ليٽائي هڪ وڏو پٿر سندن سيني مبارڪ تي رکيو ويو. تان جو هو پاسو ڦيرائي واري جي سوزش ۽ تپش کان بچڻ جي ڪوشس نه ڪري سگهي.
حضرت بلال رضه سڌو چُت ڀر پيو هو. وزني پٿر جنهن کي ڪيترن ئي ماڻهن کڻي ان جي سيني تي رکيو هو. اهو پيو رهيو. پاڻ چري نٿي سگهيا. بدن سڙي رهيو هو. اُڃ جي شدت جي ڪري زبان تارون سان لڳي سڪي ويئي هئي. مگر پاڻ رضه صبر جو دامن نه ڇڏيو. اهي سڀ سختيون برداست ڪندا رهيا ۽ هڪ محبوب جي رضا خاطر سڀ قبول.
سُور سختيون سالڪن ڏانهن محب مهمانيون مُڪيون،
اهنج اوکايون عاشقن ڏانهن محب مهمانيون مُڪيون.
اُف به نه ڪيائين، رهي رهي اگر ڪنهن مهل شدت درد جي ڪري، درد دل مان ڪو نعرو هڻندا هئا ته الله احدا صمدا جو لفظ پڪاريندا هئا ۽ ڪفار مڪي کي اگر ضد هو ته لفظ احد جي نالي سان هو.
جڏهن حضرت بلال احد جو نعرو هڻي الله الصمد چوندا هئا ته ڪافرن جي تن. بدن ۾ باهه جا اُلا اٿندا هئا. کڙا ٿي ويندا هئا. پٿر هڻندي سيني مبارڪ تي چڙهي بيهي. جئي لات جئي منات جئي عزيٰ جا نعرا هڻندا هئا.
اُميھ بن خلف ”بلند آواز سان چوندو هو. بلال اگر زندگي چاهين ٿو ته ان ڪلمي کي ڇڏ. ان اسلام کي ڇڏ. آئون وعدو ٿو ڪريان ته توکي آزاد ڪري ڇڏيندس. توکي گهڻي ساري دولت سان مالا مال ڪري ڇڏيندس. تون عزت سان. آرام سان عيش و عشرت سان پنهنجي باقي زندگي گذارج.
حضرت بلال رضه: اُميھ، آئون جيس تائين زنده آهيان. احد جو نعرو لڳندو رهندو دين فطرت منهنجي رگ و ريشه ۾ ويهي رهيو آهي. جيس تائين رڳن ۾ رت جاري آهي. اسلام جو ئي ٿي رهندس. موت ۽ زندگي منهنجي لاءِ برابر آهن. مون کي ڪا به لالچ اسلام کان ڦيري نٿي سگهي. اميھ کي ته هن ڳالهه تي چڙ ايندي هئي. اهو ڪافرن کي اشارا ڪندو هو ته ماريوس اهي ڪافر حضرت بلال کي ماريندا هئا.
برہم ہوں بجلیاں ہوائیں خلاف چلیں زمانہ بھی ہو عد و میرا،
جو کچھ بھی ہو، اہتمام گلستان کریں گے ہم۔
جنهن وقت حضرت بلال رضه تي اهي سختيون ۽ صبرآزما ستم جا پهاڙ ڪري رهيا هئا ته انهي وقت ان جي ويجهو انهي ميدان ۾ صهيب رومي رسن سان ٻڌل پيو هو. قريش ان کي ماري رهيا هئا. ان کي سڌو سمهاري ان جي سيني تي ٻه ٿلها عرب پهلوان چڙهيل هئا ۽ اهي ٻئي چئي رهيا هئا ته صهيب خدا جو نالو نه وٺ، زندگي گهرين ٿو ته بتن کي معبود تسليم ڪر. انهن جي خدائي جو اقرار ڪر ۽ انهن جي اڳيان سر جهُڪاءُ، حضرت صهيب رضه سخت تڪليف ۾ هو. اگهاڙي جسم تتل واري تي پيو هو. عرب جي گرم واري تمام بدن ۾ جلڻ پيد اڪري ڇڏي هئي. پاسريون سڪڙجي ويون هيون. موت ۽ زندگي جي ڪشمڪش ۾ هو. ليڪن اسلام ان جي دل کي ايتري قدر سخت ڪري ڇڏيو هو. جو باوجود ايتري تڪليف جي زبان کان اهو نڪرندو هو ته مري ويندس. مگر اسلام کي نه ڇڏيندس. توهان جو ڪم مارڻ آهي ماريو. ايتري قدر ماريو جو آئون مري وڃان. باقي اوهان جي ڪا به ڳالهه حق ۽ سچ جي خلاف مونکي هرگز منظور ناهي.
باطل سے دبنے والے ای آسماں نہیں ہم،
سو بار کر چکا ہے تو امتحان ہمارا۔
قريش ان نعري حق کي ٻڌي مزيد چڙندا هئا. انهن هن جي مٿي ۾ پٿر هنيا. مٿو ڦاٽي پيو ۽ خون ڦواري وانگر وهڻ لڳو. حواس منتشر ٿي ويا. بي هوش ٿي ويو بي هوشي جي عالم ۾ پاڻي گهريو. مگر انهن وحشين ۾ ڪو به انسان صفت ماڻهو نه هو. جوان بي وس مسلمان جي نڙي ۾ پاڻي جاچند قطرا وجهي.
حضرت صهيب رضه بي هوش ٿي ويو. چهري تي زردي اچي ويئي. اکيون دٻجي ويون جسم بي حس و بي حرڪت ٿي ويو. مگر ساهه اڃان باقي هوءِ چپ چري رهيا هئا. مڪي جي ڪافرن کي مسلمانن کان اهڙي ته الرجي ٿي ويئي هئي جو اُنهن جي بي هوش ٿيڻ تي به اِنهن کي رحم نٿي آيو. اهي ڪافر انتهائي سنگدلي، انتها ئي بربريت انتهائي شقاوت قلبي سان انهن مسلمانن کي تڪليفون ڏيندي رهيا ٿي. مسلمان تختھ مشقِ جفا بنيل هئا. خدا جي وسيع زمين انهن تي تنگ ٿي رهي هئي. انتهائي سختين باوجود انهن تي ڪلمه توحيد ۽ اسلام جو اهڙو گهرو رنگ چڙهي ويو هو جو شدائد و مصائب برداشت ڪري رهيا هئا. مگر ڪا به سختي انهن کي سڌي رستي کان متزلزل يا هٽائي نه سگهي. جنهن ميدان ۾ مسلمانن تي سختيون ڪيون ويون ٿي. اتي مڪي جي ڪافرن جو مجمع وڌي ويو هو. عورتون، مرد ۽ ٻار هزارن جي تعداد ۾ گڏ ٿي بيٺا هئا. اگرچه ٻنپهرن جو وقت هو ۽ اُس ايتري قدر تيز هئي جو دماغ ٽهڪي رهيا هئا، واري ايتري قدر گرم هئي جو اگهاڙي پير هلڻ وارن جي پيرن جي ترين ۾ ڦوڦا ٿي ويا هئا. گرم ۽ تيز هوا جا جهونڪا جسم کي ساڙي رهيا هئا. ليڪن مڪي جا ڪافر هئا. جن کي مسلمانن تي ظلم و ستم ڪرڻ سان اهڙو مزو پي آيو جو اهي گرم هوا ۽ واري تي بيهه ظلم و ستم ڪري رهيا هئا. سخت اُس ۽ گرم هوا جي به پرواهه نٿي ڪيائون ته من اسان جا بت معبود ”جن جي مسلمانن تذليل ٿي ڪئي، راضي ٿي پون.
جڏهن حضرت صهيب رومي بي هوش ٿي ويو. ماڻهن نظرون ڦيرائي سامهون ڏٺو ته سو سوا سو ڪافر ٽن مردن ۽ هڪ عورت کي گهليندا پيا اچن. انهن ٽن مرد مسلمانن ۾ هڪ حضرت ابو فڪيهه رضه به هو.
حضرت ابو فڪيهه جي پيرن ۾ رسو ٻڌل هو. چند ماڻهو ان رسي کي ڇڪيندا اچن پيا. حضرت ابو فڪيهه ڊگهو پيل گهلبو پي آيو. جسم مڪمل اگهاڙو ۽ ساري جسم تان کل لٿل. ڦٽن تي گرم واري چپڪيل، جيڪا انتهائي تڪليف ڏيئي رهي هئي. جڏهن انهن شيطانن جو ٽولو حضرت ابو فڪيهه جي ويجهو آيو ته هڪ باندر نڪري آيو. جيڪو انهن سان گڏ هو ۽ اُميھ به اتي موجود هو. ان ٽوڪ طور چيو. او ابو فڪيهه! ڏس تنهنجو خدا هي آهي.
ابو فڪيهه ڪنڌ مٿي کڻي باندر کي ڏٺو. ان چيو، اُميھ تون تمسخر نه اُڏاء منهنجو ۽ تنهنجو ٻنهي جو خدا اهو آهي. جنهن مون کي توکي ۽ هن ساري جهان کي پيدا ڪيو آهي. اميھ برو منهن ڪري چيو. او بدبخت اهي مقدس بت اسان جا معبود ۽ خدا آهن جنهن کي اسان جا ابا ڏاڏا ۽ سارو عرب پوڄيندا آيا آهن.
ابو فڪيهه: پٿر جا بت! تنهنجي هٿن جا ٺاهيل مجسما، مندرن ۾ رکيل مورتيون خدا نٿا ٿي سگهن. خدا ته اهو آهي جنهن جي قبضي قدرت ۾ موت ۽ حيات آهي. جيڪو آسمانن کان برسات وسائي ٿو. هوا کي هلائي ٿو. ظاهر ۽ باطل کي ڄاڻي ٿو. ازل کان آهي ابد تائين رهندو هو اڪيلو ۽ وحده لاشريڪ لھ آهي. نه هن جهڙو ڪو آهي ۽ نه هو ڪنهن جهڙو آهي.
هي ٻڌي ڪري اُميھ کي ڏاڍي ڪاوڙ آئي. هن جهُڪي ابو فڪيهه جو گلو دٻايو ۽ گهٽو ڏنو. ان جون اکيون ٻاهر نڪري آيون. چهري جو رنگ بدلجي ويو ۽ ساهه رڪجي ويو سڀني سمجهي ورتو هو ته ابو فڪيهه جو ساهه نڪري ويو آهي.
اُميھ اٿي بيٺو حضرت ابو فڪيهه کي ڏسندو رهيو. ان جي ڏسندي ڏسندي ابو فڪيهه جو ساهه هلڻ لڳو. نڪتل اکيون درست ٿي ويون. ڪجهه دير بعد ان اکيون کوليون. ڪافر ان کي زنده ڏسي سخت حيران ٿيا.
اُميھ: ابو فڪيهه! ٻڌاءِ ته خدا ڪير آهي؟
حضرت ابو فڪيهه: خدا اهو آهي، جنهن مونکي ۽ توکي پيدا ڪيو آهي.
اميھ: او زبان دراز! زبان بند رک نه ته زبان ڇڪي ڪڍي ڇڏيندو سانءِ! بد بخت! سختيون ڏسي رهيو آهين ۽ خدا جي نالي جي رٽ لڳائي رهيو آهين. اڙي شڪاريو وٺوس نه ڇڏيوس!!
حضرت ابو فڪيهه: اميھ جيس تائين جسم ۾ جان آهي ۽ زنده آهيان. تيسين خدا جو نالو وٺندو رهندس.
اميھ: ”حاضرين ماڻهن کي“ اڃان هن جو دماغ درست نه ٿيو آهي. ذرا هي پٿر هن جي ڇاتي تي رکو ۽ هڪ وزني پنج ڇهه مڻ جو پٿر جيڪو ويجهو ئي پيو هو. ڪافي سارن ماڻهن گڏجي کڻي ان جي ڇاتي تي رکيو. اهو پٿر وزني ۽ گرم هو. ايترو گرو هو. جو ان جي سيني تي رکڻ سان ان جي زبان ٻاهر نڪري آئي. تڙپي ويو چُري نه سگهيو بي دم ساڪن ٿي ويو.
اميھ: هاڻ ٻُڌاءِ ته خدا ڪير آهي؟
حضرت ابو فڪيهه ڳالهائي نٿي سگهيو. ساهه رڪجي رڪجي کڻي رهيو هو. حرڪت ڪرڻ جي قدرت نه هئي. انهي اشاري سان ٻڌايو ته خدا ساهه جي رڳن کان به ويجهو آهي هو هر جاءِ حاضر ۽ ناظر آهي. توکي ۽ مون کي ڏسي رهيو آهي.
اُميھ ڪجهه ڳالهائڻ گهريو ٿي ته ويجهي کان هڪ دل سوز چيخ جو آواز آيو. سڀني ڪنڌ ڦيرائي ڏٺو. پهرين نگاهه ۾ ڏٺو ته ابوجهل لعين ڀالو هٿ ۾، کنيو بيٺو آهي. ان جي سامهون هڪ پوڙهي عورت ڪمزور بي بي سمعيه هئي جيڪا حضرت يا سرجي زال ۽ حضرت عمار جي ماءُ هئي.
ابوجهل لعين ان کي هڪ ڀالو عورتاڻي شرم گاهه ۾ هنيو ۽ ٻيو سيني ۾ هنيو هو جنهن سان خون ڦوهاري وانگر جاري هو.
ابوجهل چئي رهيو هو ته ڪم بخت گولي ڇو ٿي مرين. اڃان به وقت آهي. اقرار ڪري وٺ ته هُبُل سڀ کان وڏو خدا آهي ته بچي ويندين؟
اگرچه بي بي سمعيه جي سيني ۽ شرم گاهه مان خون جا ڦوهارا جاري هئا. چهرو زرد، اکيون شدت تڪليف جي ڪري، حلقن مان نڪري آيون هيون. ليڪن ان جي باوجود ان جي زبان تي ”هو هڪ آهي“ جو ورد جاري هو.
سمعيھ: هُبُل خدا ناهي. هو پٿر جو مجسمو آهي. جنهن ۾ ڪنهن به قسم جو نفعو يا نقصان ناهي. خدا اهو آهي جو خالق ڪائنات آهي. ارض و سماء جو مالڪ آهي، هر وقت، هر هنڌ موجود آهي.
ابوجهل جو چهرو شدت غيظ و غضب سان متغير ٿي ويو. هن هڪل ڪري چيو ته او خدا جي چَري، هبل جي دشمن، هبل جي شل مارپوي. ڏسان تنهنجو خدا توکي اڄ منهنجن هٿن مان ڪيئن بچائي ٿو؟ ها! ان کي سڏ ڪر، آواز ڏي. حضرت سمعيھ خدا وڏي آواز سان يا آهستي آواز سان پڪار کي ٻڌي ٿو. هو پنهنجي نيڪ ٻانهن جو امتحان وٺندو آهي. ابوجهل ذرا سوچ! ڇا پٿر جون مورتيون جنهن کي توهان يا توهان جي وڏن خود گهڙيو آهي. خود ٺاهيو آهي ڇا اهي خدا ٿي سگهن ٿا؟ خدا جو قسم اهي خدا ناهن. بلڪ خدا اهو آهي جو تمام دنيا جو خالق و مالڪ آهي. عزت، و ذلت، موت و حيات، نفعو ۽ نقصان ان جي هٿ ۾ آهي.
ابوجهل ڪاوڙ ۾ چرين وانگر وِڦلندي غضبناڪ ٿي، ڪاوڙ ۾ حضرت سمعيه رضه جي دل تي نيزو هنيو. ان جي زبان مان الله جو پيارو نالو نڪتو. اها ڏڪي ويئي ان جي چهري تي مسڪراهٽ جا آثار ظاهر ٿيا. اکيون بند ٿي ويون. جسم ۾ هڪ ارتعاش پيدا ٿيو. نازڪ لبن تي سڪرات جي وقت به هلڪي مسڪراهٽ پکڙڻ لڳي. هڪ دفعي ان اکيون کوليون ۽ چوطرف نظر گهمايائين. ان جي نظرن مان ظاهر هو ته هو ڪي اهڙيون شيون ڏسي رهي آهي. جنهن کي ٻيا ماڻهو ڏسي نٿي سگهيا. هو مسڪرائي، ان جو اهو مسڪرائڻ آخري هو. موت ان جي چپن تي مهرِ سڪوت لڳائي ڇڏي. پوءِ هميشھ لاءِ ان جون اکيون بند ٿي ويون ۽ بهترين موت ان جون تمام تڪليفون هميشه لاءِ ختم ڪري ڇڏيون. درندگي، بربريت ۽ سفاڪي جو هي منظر نهايت دلشڪن، نهايت خوفناڪ نهايت نفرت انگيز، نهايت شرم ناڪ هو. هڪ شريف انسان، انساني فطرت رکڻ واري انسان کي ان منظر کي ڏسي. نرمي اختيار ڪرڻ کپي. مگر انهن وحشي ماڻهن ۾ شريف انسان هڪ به نه هو. انهن ڪنهن جي به دل حضرت سمعيه جي مرڻ تي متاثر نه ٿي. بلڪه جهڙي طرح بگهڙ کي هڪ خون ڪرڻ کان بعد مزيد خون ڪرڻ جي عادت پئجي ويندي آهي. اهڙي طرح اُهي به مزيد خون ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويا هئا.
تمام ڪافرن هي گهريو ٿي ته ڪنهن نه ڪنهن نموني مسلمان اسلام ڇڏي. واپس ڪافر ٿي وڃن. انهي ڪري هو. مسلمانن تي ظلم و ستم جا پهاڙ ٽوڙي رهيا هئا ۽ مسلمان جان ڏيئي رهيا هئا. مگر ٻڙڪ ٻاهر نه ڪڍيائون ۽ اسلام تي ثابت قدم رهيا.
حضرت عمار رضه جڏهن پنهنجي والده محترمھ کي شهيد ٿيندي ڏٺو ته محبت جوش کاڌو اُهو پنهنجي والده جي لاش جي ڀر ۾ ويهي رهيو. والده جو مٿو مبارڪ کڻي پنهنجي گوڏن تي رکيو ۽ ان جي واري ڀريل وارن کي صاف ڪندي چيو! اي منهنجي جيجل، جان کان وڌ پياري ماءُ، ظالمن توکي هلاڪ ڪيو آهي. اڄ منهنجي خوشين جو سج لهي ويو. آئون ڪيترو بدنصيب آهيان. جو تنهنجي خدمت ڪري نه سگهيس. ڪاش! مون کي به پاڻ سان گڏ وٺي وڃين ها؟ آه، مگر تنهنجو خدا تو سان گڏ آهي.
ان وقت اتي خدا جو نالو وٺڻ گويا ڪ ڪافرن کي ظلم جي دعوت ڏيڻ هو. جيس تائين حضرت عمار رضه رُئندو رهيو ۽ بَين ڪندو رهيو. تيسين ڪافر چپ چاپ بيهه ٻڌندا رهيا. مگر جڏهن ان خُدا جو نالو ورتو ته تمام ڪافر بگڙي ويا. سڀئي ان تي ٽٽي پيا. لَتن، مُڪن، ٺونشن ۽ پٿرن سان مارڻ شروع ڪيائون. ايتري قدر ماريائون جو هو بيهوش ٿي پنهنجي ماءُ جي لاش مٿان ڪري پيو.
حضرت ياسر رضه به ويجهو ئي بيٺو هو. زال جو موت ۽ پٽ جو اکين سامهون مار کائيندي ڏسڻ. هُن جو بي هوش ٿي وڃڻ. سخت مغموم ڪيو ۽ ڏاڍو بي قرار ٿيو. مگر ڪري ڪجهه به نه ٿي سگهيو.
انهي چيو: اي بدبختو توهان مان ڪو به هڪ خدا جو اهڙو بندو ناهي. جو ان جي بي گناهه ۽ بي زبان مخلوق تي رحم ڪري. خدا جو نالو انهن اڳيان ائين هو جيئن ماءُ تي گار.
ڪافرن خدا جو نالو ٻڌندي ئي طيش ۾ اچي ويا. انهن مان ڪنهن لَت ڪنهن مُڪ ڪنهن ٺونشي سان مارڻ شروع ڪيو ۽ چوڻ لڳا ته اي بي وقوف پوڙها خيالي خدا جو نالو ٿو وٺين. خيالي خدا کي ڇڏ ۽ اسان جي معبودن جو اقرار ڪر ته بچي وڃين.
حضرت ياسر اهو ناممڪن آهي. مسلمان ان خدا جي پوڄا ڪندو آهي، جيڪو خالق عالم ۽ قادر مطلق آهي. ان جو مٿو ڪڏهن به ڪوڙن معبودن ۽ مٽي جي بتن جي سامهون جهڪي نٿو سگهي.
ابوجهل: ”سخت ڪاوڙ مان“ او جان جا دشمن! توکي اسان جي معبودن جي سامهون مٿو جهڪائڻو پوندو.
حضرت ياسر رضه: جيسين بدن ۾ طاقت، جسم ۾ روح ۽ دماغ ۾ سوچ جي قوت باقي آهي. تيسين تائين ته اهو ڪم غير ممڪن ۽ محال آهي. ڇا منهنجو مٿو؟ ڇا ڪنهن مسلمان جو مٿو؟ ڪنهن پٿر جي بت جي سامهون جهڪي وڃي. اهو ٿي نٿو سگهي. ڪٽجي ته سگهي ٿو باقي جهڪي نٿو سگهي.
ابوجهل: ايتري قدر پختو ارادو، چڱو ڏسان ڪيس تائين تون پنهنجي ضد تي قائم رهندين. اهو چوندي ئي ان پنهنجن ماڻهن کي ٻه اُٺ آڻڻ جو حڪم ڏنو ماڻهو ڊوڙندي ويا ۽ ٻه اُٺ وٺي آيا. ٻنهي اٺن تي تنگ ڇڪيل هئا.
ابوجهل: ياسر اڃان ڪجهه به بگڙيو ناهي. اسان جي معبودن جي ربوبيت جو اقرار ڪري وٺ بچين ويندين. نه صرف بچي ويندين بلڪ دولت سان مالا مال ڪري ڇڏيندس ڪم بخت زنده رهه ۽ آرام و راحت سان زندگي بسر ڪر.
حضرت ياسررضه: ابوجهل هي دنيا چار دن ڪي چاندني آهي. آخرت دائمي آهي. آخرت جو آرام به دائمي آهي ته آخرت جي تڪليف به دائمي آهي. جنهن کي آخرت ۾ آرام مليو ان حقيقي آرام حاصل ڪيو. جنهن کي آخرت ۾ تڪليف پهتي ان زندگي جو ماحصل وڃائي ڇڏيو. خدا پاڪ ارشاد فرمايو آهي ته توهان خدا کان سواءِ جن شين جي پوڄا ڪريو ٿا. اهي سڀ دوزخ جو ٻارڻ ٿيندا. ان کُلي تنبيھ کان پوءِ حقيقي معبود کي ڇڏي مصنوعي بتن جي سامهون مٿو جهڪائڻ مسلمان جو شان ناهي.
موحدچه برپاءِ ريزي زرش، ڪه شمشير هندي نهي بر سرش،
اميد و حراسش نه باشدزڪس، برين است بنياد توحيد و بس.
ترجمھ: ان هيڪڙائي جي طالب کي لالچ ۽ ڊپ، ان هڪڙي خدا کانسواءِ ڪنهن جو به ناهي، اگرچه ان جي قدمن ۾ سون جا ڍير ڪيا وڃن يا ان کي هندستاني تلوار سان ٽڪرا ٽڪرا ڪيو وڃي. ان وٽ اهو ئي توحيد جو بنياد آهي ۽ اها ئي آخري ڳالهه آهي.
ابوجهل: چڱو ڪا ڳالهه ناهي. هاڻ توکي زبردستي بتن کي سجدو ڪرايو ويندو ان پنهنجي ماڻهو کي اشارو ڪيو. جنهن هڪ اُٺ سان ان جي هڪ ٽنگ ۽ ٻانهن ٻڌي. ٻي اُٺ تي ٻي ٽنگ ۽ ٻانهن ٻڌي. اهڙي طرح حضرت ياسر رضه ٻنهي اٺن جي وچ ۾ لٽڪڻ لڳو.
ابوجهل: ياسر ڇا اسان جي معبودن کي سجدو ڪندين يا نه؟
حضرت ياسر رضه: آخري ساهه تائين نه، ابوجهل اوٺين کي اشارو ڪيو. انهن ٻنهي اُٺن کي مخالف سمت ۾ هڪليو، اُٺ هليا. قضا آئي. حضرت ياسر رضه اڌ مان چيرجي ٻه ٽڪر ٿي ويو. ملڪ الموت ان کي ڀلي ڪار چئي پنهنجي ڀاڪر ۾ ورتو ۽ ان جي مصيبت جو هميشھ لاءِ خاتمو ٿي ويو. اسان مڪي جي ڪافرن جا ظلم تمام گهٽ بيان ڪيا آهن. تاريخ جا ڪتاب ان نادر روزگار، ظلم سان ڀريا پيا آهن. اسان عبرت لاءِ چند واقعات تي اڪتفا ڪيو آهي.