ميڻ دل ماءُ
ڪنهن وٽ ٿورڙا ڪنهن وٽ گهڻا،
مون وٽ آهن لک، هزار،
ڏنا جي ڏاتار سي مون جهولي پائي جهليا.
* دل جل کر خاک ہوا آنکھوں سے رویا نہ گیا،
کچھ زخم ایسے ہوئے کہ پھولوں پہ سویا نہ گیا۔
هوڏهن غمزده سلميٰ شدت غم سان بي حال ٿي غشي کائي ڪري هئي. ان کي پنهنجي تن بدن جو هوش نه رهيو هو. چهرو سڪڙجي ويو هو ۽ ساهه اهڙو مبهم آهستي هلي رهيو هو. جو ڏسندڙ کي شڪ ٿي رهيو هو ته ساهه هلي به رهيو آهي يا نه؟ ان کي جيتري قدر غم هو اها حق بجانب هئي.
جميله کي ان وڏي لاڏ ڪوڏ سان پاليو هو. جڏهن ته ان کي ٻيو ڪو به اولاد نه هو. انهي ڪري جميله ان جي محبت جو مرڪز ۽ محور هئي. ان جي محبت جميله جي ذات تائين محدود ٿي بيهه رهي هئي. اها ئي جميله ان جي محبت جو روشن تارو، منور چند ۽ چمڪندڙ سج هو. اڄ ان جي خوشين جو خاتمون ۽ ماتم ٿي ويو هو. سلميٰ جي دنيا انڌيري ٿي ويئي هئي. گهر ۾ ڪو به ڀاتي باقي نه رهيو هو. جو ان کي کڻي. ڪير کڻي؟ ڪير ڊُڪ ڊوڙ ڪري ان کي هوش ۾ آڻي. ڪو به نه هو جو پاڻي ڇنڊي، ڇانوَ ۾ رکي ۽ لڙڪ اگهي، درد جي ماري سلميٰ اُس ۾ پئي رهي. مدهوش هئي. بيوس ۽ بي ڪس پئي هئي. تان جو سج لهي ويو. سڄو ڏينهن وسندڙ گرم هوا. قدري ٿڌي ٿي. آسمان تي تارا نڪري آيا. چمڪڻ لڳا. ان وقت سلميٰ کي هوش آيو. ان اکيون کوليون. هيڏانهن هوڏانهن ڏٺو گهر ۾ خاموشي هئي. اها اٿي ويٺي ۽ سوچڻ لڳي ته آئون ڪٿي پئي آهيان ڇو؟ ۽ ڪهڙي حالت ۾ پئي آهيان؟ آهستي آهستي ان کي اهي تمام ڳالهيون هڪ هڪ ٿي ياد آيون. جيڪي هن کي ٻنپهرن جو پيش آيون هيون. جميله کي وهنجاري سنهنجاري، هار سينگار ڪري ڪنوار بنائڻ ۽ ان جي پيءُ قيس جو ان کي جيئرو دفن ڪرڻ لاءِ وٺي وڃڻ. ان خيال جي اچڻ سان ئي ان جي دل دهلجي ويئي. سوچ ساٿ ڇڏي ڏنو. ڪليجو نڙگهٽ ۾ اچي اٽڪي پيو. سيني ۾ هڪ ڪانَ لڳو. هوڪ اٿي ۽ محبت جو درياء اٿلي پيو. اها بيقرار بي چين ٿي ويئي. ڪليجو ٽهڪڻ لڳو. ويٺو ٿي نه سگهيو ۽ اٿڻ جي ڪيائين مگر هائي افسوس ضعف جي ڪري چڪر اچي ويو. ديوار جو سهارو وٺي بيٺي دير تائين بيٺي رهي. ٻنهي هٿن سان ڪليجو دٻائي. چپ ڀيڙي بيٺي رهي. ڪجهه دير بعد دل ڀرجي آئي. ڳوڙها جاري ٿي ويا. زارو قطار روئڻ لڳي. ايتري قدر رني جو لڙڪن سان دامن پسي ويو ۽ هچڪيون اچڻ لڳيون.
معصوم جميله جي تصوير ان جي سامهون ڇڪجي آئي. ان جي وڇڙيل صورت نظر اچڻ لڳي. مغموم ۽ بدنصيب ماءَ سمجهيو ته شايد پي کي رحم اچي ويو ۽ اُن جميله کي ڇڏي ڏنو. جميله اچي ويئي آهي. سلميٰ ڀاڪر کولي اڳتي وڌي. جميله کي پنهنجي ڀاڪر ۾ آڻڻ لاءِ وڌي. ان چيو امان جميله تون اچي ويئين؟ منهنجي ڌي تون ڀلين آئين. منهنجا چنڊ اچ منهنجي سيني سان لڳي وڃ. منهنجي اڱڻ تي روشن ٿي. اي منهنجي اميدن جا سهارا اچ منهنجي دل جي دکندڙ کوري کي ٿڌو ڪر. اچ، اچ جميله اچ، مگر جميله اتي ڪٿي هئي؟ اهو ته محض تخيل هو. غمزده سلميٰ جي ڀاڪر کولي اڳتي وڌڻ سان ئي اها خيالي تصوير گم ٿي ويئي. ان جون ٻانهون پکڙيل ئي رهجي ويون.
ان جي ڪليجي کي هڪ ڪرنٽ لڳو. ان جي ارمانن جي دنيا ۾ هڪ طوفان آيو. هڪ زلزلو ڪريو. ڌماڪو ٿيو ۽ ان شدتِ غم جي ڪري بيچين ٿي پنهنجي هٿن جون مٺيون ڀيڙي ڇڏيون. ڏندڻ پئجي ويا.
بيوس عورت جا ڳوڙها پهريائين کان به وڌيڪ تيزي سان وهڻ لڳا.
ان وڦلندي چيو. آهه اي منهنجي اکين جي روشني! ڇا تون مون کان خفا ٿي ويئي آهين؟ ڇا تنهنجي ظالم ۽ بي رحم پيءُ توکي زنده دفن ڪري ڇڏيو آهي؟ آه آئون هن غم کي برداشت نه ڪري سگهندس. چري ٿي وينديس. آئون توکي پنهنجي معبودن جو واسطو ٿي ڏيان. ته تون مون کي هت اڪيلي ڇڏي. اهڙو صدمون ڏيئي نه وڃ ها جميله! آئون توکان بعد ڪنهن کي ڌيءُ چونديس. ۽ ڪير منهنجي هنج ۾ ويهي انگل ۽ آڙا ڪري منهنجي سيني کي ٿڌو ڪندي؟ اي منهنجي پياري ڌيءَ تنهنجي ياد بار بار اچي. مون کي رت جا ڳوڙها روئاري ٿي.
سلميٰ زارو قطار روئي رهي هئي. ان جي ڳلن تان ڳوڙهن جي بوندن جو درياء جاري هو. اُن گهرو، ساهه ڀري، چيو. آه عربستان ۾ عورت ڪيتري قدر بيوس ۽ مجبور آهي. ڪيتري قدر نه ذليل ۽ حقير آهي. ڪنهن ڪم ۾ دخل ڏيڻ جو ڪو حق ناهي. ٻانهي وانگر صرف ڪم ڪرڻ لاءِ آهي. يا صرف جُتي وانگر استعمال ڪرڻ لاءِ آهي. يا ته صرف مرد جي هوس پوري ڪرڻ لاءِ آهي.
هاءِ افسوس. معصوم نياڻيون زنده دفن ڪيون وڃن ٿيون ۽ مائرون روئن ٿيون. تڙپن ٿيون. مگر لڪي لڪي، سڀني جي سامهون روئڻ جي به اجازت ناهي. جو هو پنهنجي اندر جي باهه هلڪي ڪري سگهن. اي وحشي انسانو توهان ڪيتري قدر نه ظالم آهيو؟
اي بي رحم مردو! توهان ڪيتري قدر نه سنگدل آهيو. جو پنهنجي جگر جي ٽڪري اولاد کي پنهنجن ئي هٿن سان زنده دفن ڪري اچو ٿا؟ توهان کي ڪڏهن عقل ايندو؟ توهان ڄاڻو نٿا ته عورتن کي توهان جي انهي بري عمل سان ڪيتري تڪليف ۽ ڪيتري قدر غم ٿئي ٿو؟ سلميٰ خاموش ٿي ويئي. هن وقت ان جي روئڻ سان ان جي دل جي باهه جهڪي ٿي ويئي هئي ۽ دل جا غبار ڪجهه هلڪا ٿيا ته طبيعت کي قدري سڪون اچي ويو هو. اڃان هو ديوار سان لڳي بيٺي هئي ۽ ڪجهه سوچي به رهي هئي. بي حال ۽ نڍال کي ڪجهه دير بعد، ان جي حالت ۾ تغير پيدا ٿيو. اها ديوار کان هٽي... ان چيو لعنت آهي هن گهر تي ۽ لعنت آهي هن گهر ۾ رهڻ تي. آئون هاڻ هت هڪ گهڙي پلڪ به نه رهنديس. اُتي وينديس. جتي منهنجي جميله آهي، مونکي ان جي ڳولا لاءِ وڃڻ کپي جمليه کانسواءِ زندگي ڪهڙي ڪم جي- جمليه کانسواءِ زندگي اڌوري ۽ محض بي لطف و بي مزه. اي دل هاڻ اتي هل جتي جميله کانسواءِ ٻيو ڪير به نه هجي. اهو چوندي ئي سلميٰ گهر کان ٻاهر نڪتي. رات جو وقت هو. رات اونڌاهي هئي. تارا آسمان تي چمڪي رهيا هئا. مڪي جا رستا ۽ گهٽيون سنسان ۽ اونده وارا هئا. رهي رهي ڪتن جي ڀونڪڻ جا آواز بي ترتيب اچي رهيا هئا. جڳهه جڳهه تي کڏون ۽ ڪچري جا ڍير هئا. سلميٰ ڌڪا کائيندي. ٿڙندي، ٿاٻڙندي ڪرندي وڃي رهي هئي. ان وقت ان جو نه حواس صحيح هو نه عقل جاءِ تي هو. اونڌاهي ۾ ڪجهه به ڏسڻ ۾ نٿي آيو. مگر اها ڪرندي به هلي رهي هئي. ڪافي دير کان پوءِ اها بيت الحرام جي سامهون پهتي. جڏهن آب زم زم جي کوهه وٽ پهتي ته آساف ۽ نائله ٻئي بت ان کي سامهون نظر آيا. اها بي اختيار ان خدائن جي سامهون سجده ۾ ڪري پئي. ان زارو قطار سان روئي انهن معبودن کي چيو. اي منهنجا معبودو اي منهنجا خدائو مون عورت تي رحم ڪريو. هڪ درد جي ماري عورت تي رحم ڪريو. مون کان منهنجي جميله کسي ويئي آهي. مون کي منهنجي جميله واپس ڪرايو. آهه جميله، هاءِ جميله. سلميٰ وري روئڻ لڳي. غمزده عورت جا ڳوڙها ڳالهه، ڳالهه تي نڪري آيا ٿي.
انهي جملو پورو نه ڪيو هو ته جميله جي ياد ان کي وري به ستائڻ لڳي. دير تائين سجدي ۾ روئندي رهي. ٿوري دير بعد اٿي. رَئي جي پَلي سان لڙڪ اگهيا ۽ اٿي بيٺي هلڻ لڳي. ٿڙندي ٿاٻڙندي مڪي کان ٻاهر نڪتي. ان وقت اهي ماڻهو جيڪي نياڻين کي دفن ڪرڻ ويا هئا. اهي واپس بينڊ باجا زور شور سان وڄائيندا اچي رهيا هئا. اهي مختلف آواز مڪي جي در ديوار سان ٽڪرائي گونجي رهيا هئا. سلميٰ انهن کي ڏسي ديوار جي آڙ وٺي لڪي بيهه رهي. ماڻهو مڪي ۾ داخل ٿي رهيا هئا. جڏهن سڀ داخل ٿي ويا. ۽ رستو خالي ٿي ويو ته سلميٰ پنهنجي جاءِ مان نڪتي ۽ سڌو جبل عمر جو رُخ رکيو. سامهون ميدان کليل هو. اتي ايتري قدر اونڌاهي نه هئي. سلميٰ مسلسل اڳتي وڌي رهي هئي. تان جو اتي پهتي جتي نياڻين کي زنده دفن ڪيو ويندو هو. اها جاءِ جبل عمر جي هنج ۾ هئي. رات جي اونڌاهي ۾ جبل جون ڇپون ڪاريون ۽ خوفناڪ نظر اچي رهيون هيون. سلميٰ درد ڀري دانهن ڪري چيو. جميلان... او منهنجي پياري جميلان... ان جو درديلو ۽ پُرسوز آواز صحراء ريگ زار ۾ گونجيو رات جو پهر هو. جبل عمر سان ٽڪرايو، پڙاڏو ٿيو. سلميٰ ڇرڪ ڀريو. ان سمجهيو آهه ڇا مون کان سواءِ ٻيو به ڪو بدنصيب. مون وانگر پنهنجي جميله کي ڳولي رهيو آهي. هو واڪيندي اڳتي وڌندي ويئي. پوءِ واٽون ويهه ٿيون ڪو نه ڄاڻان ته هو دردن جي ماري ڪيڏانهن ويئي.