عرب دنيا ۾ حجاز مقدس جو محل وقوع
اوهان کي معلوم هئڻ کپي ته حجاز مقدس هڪ غيرآباد ۽ ناقابل ڪاشت علائقو آهي. هر هنڌ جبل ئي جبل، هڪ پاسي، ته اڏامندڙ ۽ تپندڙ واري ٻي پاسي آهي. پوکڻ لاءِ نه ته هموار زمين هئي نه وري پاڻي. انهي ڪري خصوصاً مڪي جي رهاڪن جو گذر سفر واپار تي هوندو هو. فطري قانون الاهي آهي ته رب پاڪ اگر هڪ نعمت روڪي ڇڏيندو آهي ته ٻي نعمت ان جي مقابلي ۾ وافر مقدار ۾ ڏيئي ڇڏيندو آهي.
قريش مڪي واپار جي سانگي سال ۾ ٻه سفر ڪندا هئا. هڪ گرمين ۾ شام ملڪ ڏانهن جيڪو ملڪ آبهواء جي لحاظ سان سرد ملڪ هو. ٻيو سفر سردين ۾ يمن ملڪ ڏانهن ڪندا هئا. جيڪو گرم هوندو هو. قرآن پاڪ ۾ سوره قريش ۾ الله پاڪ اهل مڪي قريش کي واپاري سفرن جا احسان ياد ڏياريندي. انهي ڳالهه ڏانهن واضح اشارو ڪيو آهي ۽ واپاري لاڳاپن ۽ سرگرمين ۾ مڪو شريف ان وقت عروج تي هو. ۽ پڻ مشيت ايزدي به هئي ته مڪو پاڪ مستقبل ۾ مستقل طور هميشه لاءِ عالمِ اسلام لاءِ سجده گاهه. معزز و محترم محور و مرڪز بنائڻو هو. مڪي جا واپاري آفريڪا ۽ ايشياء جي مختلف ملڪن جو سفر ڪندا رهندا هئا. زائد از ضرورت هڪڙو مال کڻي ويندا هئا ۽ ان جي بدلي ۾ ٻيو گهربل مال آڻيندا هئا. عرب ملڪن توڙي مشرقي، مغربي ۽ شمالي ملڪن کان اچڻ وارن واپاري قافلن جو مڪو شريف هڪ چوراهو هو. يعني هڪ پل ۽ لنگهه جي حيثيت رکندو هو. مختلف ملڪن کان جيتري به ٻاهرين تجارت هوندي هئي. ان جو واسطو عرب جا ئي واپاري هوندا هئا. عمان، يمن، صنعاء، جده، ينبوع، مدينو ۽ دومت الجندل جي درميان جيڪا به تجارت ٿيندي هئي ته مڪو ئي انهن لاءِ راهداري ۽ لنگهه هو. هنن شهرن جي واپارين جا رابطا هنڌ، سنڌ، چين، ايران، عراق، مصر، روم ۽ حبش جي تمام علائقن سان هئا. وري به سرزمين عرب ۾ مڪي ۽ مديني جي سر زمين اها حيثيت رکندي هئي جو مذهبي، تجارتي ۽ تمدني حيثيت سان انهن جي قيادت جو سڪو ”رعب“ هلندو هو. مطلب ته ان دور ۾ مڪو شريف واپار ۾ گهڻو اڳتي هو. جنهن جو ثبوت هن ڳالهه ۾ ملي ٿو ته قريش جو هڪ واپاري قافلو جيڪو ابو سفيان جي قيادت ۾ بدر جي لڙائي جي موقعي تي شام کان موٽيو هو. اهو هڪ هزار اٺن تي مشتمل هو انهي تي پنجاهه هزار دينار ”گينيون سون جو سڪو“ جي قيمت جو سامان لڏيل هو. ۽ پڻ رسولِ خدا صلي الله عليھ وآلھ وسلم معراج واري رات فلسطين شام کان ايندڙ هڪ واپاري قافلي جي باري ۾ ٻڌايو هو ته هن رستي ۾ هڪ وڏو واپاري قافلو اچي رهيو آهي ۽ انهن مان هڪ ڄڻي جو اٺ گم ٿي ويو آهي.
واپار ڪرڻ ۾ صرف مرد واپاري نه هئا. بلڪ مڪي جون عورتون به واپار ڪنديون هيون. يعني اهي عورتون پنهنجي طرفان ڪو نمائندو/مير منشي مقرر ڪري ان جي وسيلي واپار ڪنديون هيون. شام، يمن ۽ ٻين ملڪن ۾ انهن عورتن جا واپاري قافلا ويندا هئا. حضرت بي بي خديجت الڪبريٰ بنت خويلد ۽ حنظليھ ام ابوجهل واپار ۾ گهڻيون مشهور آهن.