سعي ڇا آهي ۽ ڇو آهي؟
ڏک سکن جي سونهن، گهوريا سک ڏکن ري،
تنهين جي وِرهون، سڄڻ آيو ماڳ ري.
پاڻي ۾ الله پاڪ اهڙي خاصيت رکي ڇڏي جو ان جي پيئڻ سان اُڃ بک ٻئي ختم ٿي ويا. اهڙو ڍو ٿي ويو ٿي جو ڄڻ طعام ۽ فروٽ کاڌا هجن. اڄ ساڍا ست هزار سال گذري چڪا آهن. اهو پاڻي جاري آهي. دنيا پيئي ٿي، هاري ٿي. تبرڪ طور کڻي ٿي. مگر پاني روز بروز تيزي سان جاري آهي. بي بي صاحبه جي اها ڊوڙ واري ادا، اها عاجزي ۽ بي وسي رب پاڪ کي اهڙي ته وڻي ويئي جو ان ڏينهن کان قيامت تائين بيت الله جي مالڪ هر ايندڙ حاجي چاهي اهو نبي هجي، صحابي هجي، ولي قطب هجي ان تي فرض آهي ته منهنجي صالحه ۽ صابره بندي جي سنت ادا ڪريو. پوءِ مون کان جيڪي گهرڻو هجي اهو گهرو.
حاجي سڳورو مٿو پٺا پير اگهاڙا، نه خميص نه شلوار نه بوٽ نه زيب نه زينت. ڪنهن مهل هيڏانهن ڪنهن مهل هوڏانهن، حيران، سرگردان ڊوڙي رهيو آهي. حاجي سڳورو اها سنت به فرض طور ادا ڪري. مالڪ کي راضي ٿيڻ لاءِ التجاء ڪري ٿو. ته صالحه، صابره جي ڊوڙڻ جي مهابي تون راضي ٿي ۽ پرچ. وري ٻاڏائي ٿو. اتي ڪو دنيادار غافل ڏسي ٿو ۽ چوي ٿو ته هو چريو ڏسو ڪهڙي نه ڪيفيت ۾ چرين وانگر خوامخواه ڊوڙي رهيو آهي ۽ روئي رهيو آهي. هي عاشق ”حاجي“ زبان حال سان چوي ٿو ته اي غافل تون دعا خير ڪر ته الله پاڪ مون کي اهڙي چريائي اڃان گهڻي ڏي.
غالب: انکار کی سی لذت اقرار میں کہاں ہے،
بڑہتا ہے شوق غالب انکی نہیں نہیں سے۔
اسلام ۾ ته انهي ڊوڙڻ جي ايتري اهميت آهي جو جيڪڏهن حج ۽ عمري جي ادا ڪرڻ وقت ڪو ماڻهو صفا ۽ مروه جي وچ ۾ سعي ڊوڙڻ وارو عمل نه ڪندو ته ان جو نه حج ادا ٿيندو نڪي عمرو.
انهي طلب تڙپ ۽ چريائي جو نتيجو اهو آهي جو يار جي منائڻ خاطر صبح جو مڪي ۾ رات جو منيٰ ۾ وري عرفات جي جهنگ ۾ ڪنهن مهل مزدلفي ۾ صبح جو منيٰ ۾ ٻنپهرن جو مڪي ۾ شام جو وري منيٰ ۾. اها ئي وائي وات آئون حاضر آهيان. تون ڪٿي آهين؟ ڪيئن راضي ٿيندي؟ ڪنهن سان راضي آهين؟ ڪنهن ۾ راضي آهين؟ آئون ڪجهه به ناهيان سڀ ڪجهه تون ئي آهين آئون تنهنجي در تي حاضر آهيان.
جهڙي ريت دنيا داري ۾ ڪو شخص ڪنهن کان ناراض ٿي ويندو آهي ۽ انهي جي خوشي غمي ۾ شريڪ نه ٿيندو آهي ته پوءِ هو ماڻهو راڄ جا چار چڱا برادر جا ماڻهو ۽ ست نياڻيون وٺي ميڙمنٿ جو قافلو وٺي وڃي پنهنجو قصور معاف ڪرائيندو آهي پوءِ تڏي آيل ڪهڙو به قصور وار هوندو آهي، ماڻهو معاف ڪري ڇڏيندو آهي.
اهڙي ريت عرفات جي ميدان ۾ صاحب ازل و ابد پنهنجي جلال ۾ هوندو آهي ۽ حاجي صاحب پنهنجا ڏوهن جا ڏونگر ڪلهن تي کڻي بني نوع انسان عورتون ۽ مرد گڏجي صبح کان سج لٿي تائين ميڙ منٿ قافلو ليلائي، ٻاڏائي گيسيون ڪڍي. قصورن جا اقرار ڪري معافيون وٺن ٿا. اي راڻا راضي ٿي. آئون ننهن کان چوٽي تائين گناهن ۾ چڪنا چور آهيان. مون تي ستاري ڪر، منهنجا عيب ڍڪ ۽ مون کي معاف ڪر. تون نه بخشيندين ته ٻيو ڪير بخشيندو، بخش بخشڻهار.
* ستر ڪر ستار آئون اگهاڙي آهيان،
ڍڪين ڍڪڻهار ڏيئي پانڌ پناهه جو.
* پائي پانڌ ڳچي ۾ اڱڻ جي اچن،
اوگڻ عيب ڪچايون ڍڪڻ ٿي ڍڪجن،
توڻي لکين هجن ته به، معافيون ڏجين مينڌرا.
* چڱن ساڻ چڱايون ائين سڀ ڪو هوءِ،
تو جيئن ڪري نه ڪوءِ بُرن ساڻ ڀلايون.
انهيءَ کانپوءِ ساڳي صورت. ساڳي ڪيفيت منيٰ ۾ پٿرن کي پيو پٿريون هڻي اِها چريائي ۽ وحشت جي حد انتها آهي. عاشق صادق جي چريائي جڏهن حد کان وڌي وڃي ٿي ته هو هر ان شخص کي پٿر هڻندو آهي. جنهن کي هو پنهنجي ڪم ۾ مُخل سمجهندو آهي. مِنيٰ ۾ جمرات کي پٿريون هڻڻ. اهو پڻ انهي ديوانگي جو ڪم آهي. ور نه، ڇا پٿرن کي پٿريون هڻڻ به ڪا دانائي آهي؟ ۽ سڀ کان آخر ۾ قرباني ”رت وهائڻ“ جيڪا حقيقت ۾ پنهنجي جان جي قرباني آهي. پوءِ اها ٻي ڳالهه آهي ته الله پاڪ پنهجي انتهائي رحمت ۽ شفقت سان ان کي جانور جي قرباني سان بدلائي ڇڏيو ۽ قبول ڪيو. اهو ئي عشق جي انتها ۽ آخري حال آهي.
هي مختصر اشارا جيڪي فلسفي عشق سان تعلق رکن ٿا. جنهن جي دل ۾ ڪجهه رتي ڀر چوٽ لڳل هوندي ۽ انهي چريائي سان واسطو پيو هوندو. اهو انهن اشارن کي معلوم ڪرڻ بعد اتي پهچي ڏسندو ته ان پرين جي پار جي پنڌ جو هر جزو ان مظهر کي پنهنجي اندر ڪهڙي طرح سمايل آهي. تفصيل لاءِ دفتر به ڪافي ناهن. ۽ جذبات وري ڪاغذ تي ايندا به ناهن. جنهن ڳڙ کاڌو ئي نه هوندو ته ان کي ڪهڙي خبر ته ڳڙ ڇا آهي؟ ان ۾ ڪيتري لذت آهي. ڪيترو گرم آهي، ڪيترو سرد آهي؟ ڪيترو مٺو آهي ڪيترو کارو آهي.
درد دل دور سے ہم تم کو سنائیں کیونکر؟
ڈاک میں بھیج دیں آہوں کی صدائیں کیونکر،
کاغذ تمام کلک تمام اور ہم تمام،
پر داستانِ شوق ابھی نا تمام۔