مسجد نبوي صلعم جي مؤذن اول جو شان
حضرت بلال رضه جي والد جو نالو رباح ۽ سندس والده جو نالو حمامه هو. هو حبش جي علائقي ۾ ڄائو هو. تنهنڪري بلال حبشي چيو ويندو هو. هي حبشي ظاهري طور شڪل صورت جو ڪوجهو ۽ ڪارو، پر اندر ۾ کير کان وڌ اڇو ۽ اُجرو، سچائي، پيار ۽ وفا سان ٽمٽار يهودي اميھ بن خلف جو غلام هو. حضرت محمد مصطفيٰ ﷺ جن جي نبوت ۽ ڪلمھ هيڪڙائي جو ٻڌي مسلمان ٿيو. سندس مسلمان ٿيڻ ۽ دين فطرت جي خاطر تڪليفون برداشت ڪرڻ جي باري ۾ توهان مٿي پڙهي آيا آهيو. بعد ۾ حضرت صديق اڪبر رضه هن کي اميھ بن خلف کان آزاد ڪرايو. آزاد ٿيڻ کان بعد اصحاب صفھ سان گڏ رسول پاڪ جي صحبت فيض اثر ۾ هر وقت حاضر رهيو. سفر هجي، حضر هجي، گرمي هجي يا سردي بلال رضه پاڇولي وانگر گڏ.
حضرت رسول خداﷺ جڏهن به بلال کي فرمائيندا هئا ته بلال ڇا حال آهي؟ ته حضرت بلال رضه فرمائيندو هو ته منهنجا سڄڻ سائين. منهنجي هر درد جو دارون دوا هڪ تنهنجو ديدار آهي. سڄڻ شال جيئن، توهان خوش ته آئون خوش.
دنيا ۾ حضرت بلال رضه محبوبِ خدا جي عشق و محبت ۾ ايتريون ته تڪليفون ۽ مصيبتون ڏِٺيون ۽ سَٺيون جو انهن سورن جي بٺين ۾ پچندي پچندي. هن شخص پچڻ کي پچائي. پنهنجو پاڻ کي ڪُندن بنائي ڇڏيو هو. بقول شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحه جي:
پتنگ چاهين پاڻ کي ته اچي آگ اُجها،
پچڻ گهڻا پچايا. تون پچڻ کي پچا،
واقف ٿي وِسَاء آگ نه ڏجي عام کي.
جيئن چڪور جون اکيون هر وقت چنڊ ۾ هونديون آهن، تيئن بلال رضه جون اکيون هر وقت چهره انورﷺ ۾ کتل هونديون هيون. بقول ڀٽائي رحه چنڊ کي مخاطب ٿي هينئن چوندا هئا.
* چنڊ تنهنجي ذات آئون پاڙيان نه پرين سان،
تون اڇو منجهه رات سڄڻ نت سوجهرا.
* سهسين سج اڀرن، چوراسي چنڊن،
بالله، ري پرين سڀ اونڌاهي ڀايان.
* چنڊ چوان ئي سچ جي مَٺي نه ڀانئين،
ڪڏهن اُڀرين ٿورڙو ڪڏهن اڀرين ڳچ،
جو تو ۾ ٻَري مَچ، سو پدم پرين جي پير ۾.
* چنڊ چوڏهين اڀرين سهسين ڪرين سينگار،
مٽ نه ڀانيان محبوب جو توڻي حيلا ڪرين هزار،
جهڙو تون سڀ ڄمار، تهڙو دم دوست جو.
* چڱا چنڊ چئيج، سنيها کي سڄڻين،
مٿان اڱڻ اڀري پرين جي پئيج،
جهڻو ڳالهائج، پيرين وجهي هٿڙا.
جنهن وقت هجرت مديني کان بعد نماز لاءِ اذان جو حڪم مليو ته حضرت بلالرضه جي پُر خلوص، پُر سوز بلند آواز ڏاڍو ڪم ڏنو ۽ مسجد نبوي مديني جو موذن اول بنيو.
حضرت نبي ڪريمﷺ جن جڏهن معراج تي ويا. عرش عظيم تي پهتا. اتي عرش عظيم تي ڪنهن ماڻهو جي هلڻ جو آواز ۽ آهٽ محسوس ڪيائون. اتي نبي پاڪﷺ جن جبرئيل عليھ السلام امين کان پڇيائون ته جبرئيل اهو آواز ۽ آهٽ ڇا جي آهي؟
جبرئيل عليھ السلام فرمايو ته اي رحمة اللعالمين اهو تنهنجو چهيتو غلام بلال آهي. جيڪو جتي سوڌو هلي ته مديني جي گهٽين ۾ پيو. پر الله پاڪ ان جي جوهر صدق و وفا جي ڪري. سندس آواز عرش عظيم تي پيو ٻڌرائي. اهو آهي مقام فنا في الله ۽ فنا في الرسول.
هڪ ڀيري صحابه ڪرام رضه اجمعين پاڻ ڀلارنﷺ جي سامهون اهو تذڪرو ڪيو ته اي الله جا رسولﷺ، بلال اذان غلط ٿو ڏي. لفظ اشهد ۾ ”ش“ کي هو ”س“ ٿو پڙهي. تنهن ڪري هن کي اذان کان معزول ڪري ٻيو ڪو صحابي مقرر ڪيو وڃي. پاڻ ڀلارن فرمايو ته چڱو. آئنده لاءِ فلاڻو صحابي اذان ڏيندو ڪري.
الله جي قدرت، هاءِ بلال رضه تنهنجو اخلاص. ڪتاب لکن ٿا ته اُها رات ايڏي ته وڏي ٿي جو صحابه ڪرام سڄي رات پاسا ورائي ورائي ٿڪجي پيا. مگر پرهه ڦٽڻ جو نالو ئي ڪونهي. صحابه ڪرام رات جو پاڻ ڀلارن وٽ ويا ته اي الله جا رسولﷺ ڇا قيامت اچي ويئي آهي. جو پرهه نٿي ڦٽي؟ رحمت اللعالمين فرمايو هو ڏسو بلال مسجد نبوي جي ٻانگي ”اذان ڏيڻ جي جاءِ“ وٽ ڇري کنيو بيٺو آهي ته اڄ بلال کانسواءِ ٻي ڪنهن اذان ڏني ته پوءِ مونکي اها زبان نه کپي جو رب جو نالو غلط وٺي ”نه رهي بانس نه بجي بانسري“ ۽ هوزبان ڪٽي ڇڏيندو. هاڻ بلال کي پرچايو ته رب پرچي ۽ پرهه ڦٽي اگر بلال اذان نه ڏيندو ته پرهه نه ڦٽندي.
حضرت بلال رضه کي چيو ويو ته اي بلال تنهنجو مُحِب محمد رسول اللهﷺ چوي ٿو ته بلال اذان ڏي. بلال اذان ڏيڻ لاءِ اٿيو. الله اڪبر چيو اتان پره باک ڪڍي حضرت بلال رضه جڏهن به اذان ڏيندو هو ۽ اشهد ان محمد ارسول اللهﷺ جي لفظ تي ايندو هو ته شهادت واري آنڱر سان مٺي محمدﷺ جي طرف اشارو ڪندا هئا. الله پاڪ کي اها اشاري واري ادا وڻي ته اذان بلال ڏي.
هڪ ڀيري حضرت بلال رضه ۽ حضرت عمر رضه ۾ ڪنهن ڳالهه تي تڪرار ٿي پيو حضرت عمر رضه پنهنجي سخت مزاجي جي سبب حضرت بلال رضه کي گهڻو ڪجهه چئي ويو. رات جو حضرت عمر رضه کي خواب ۾ آقاءِ نامدارﷺ جن آيا. حضرت عمر رضه کي ميار طور ڏوراپو فرمايائون ته عمر رضه تو ”منهنجي بلال رضه سان سٺو ڪو نه ڪيو“ حضرت عمر سائين رضه اميرالمومنين انهي مهل رات جو اٿي حضرت بلالرضه جي گهر ويو ۽ حضرت بلال رضه کان معافي ورتي ۽ پرچايائون. انهي کان پوءِ حضرت عمر رضه، حضرت بلال جو خاص خيال رکندا هئا ۽ هميشھ ”سيدنا بلال رضه“ ڪري پڪاريندا هئا. ان جي اچڻ تي کين خوش آمديد چئي. پنهنجي چادر وڇائي ڏيندا هئا. هر وقت نهايت نرم لهجي سان پيش ايندا هئا ۽ پنهنجي لاءِ دعائون گهرائيندا هئا. حضرت عمر رضه جي ايتري قدر خوشامد ڪرڻ تي حضرت بلال فرمائيندا هئا. اي اميرالمومنين تون فخرالرسول جو سهرو ۽ رسول خدا تنهنجو داماد، تون مراد رسولﷺ خليفة الراشد، تون عشره مبشره آئون پرديسي، غريب الوطن بلال حبشي، حضرت عمررضه فرمائيندا هئا ته اي بلال رضه جهڙي طرح محمدﷺ الله جو محبوب، ته تون ۽ صديق اڪبر رضه محمدﷺ جا محبوب آهيو. اوهان ٻئي منهنجي جي جا جيارا آهيو. منهنجي خدمت اوهان در قبول پوي شال.
هڪڙي ڀيري پاڻ ڀلارن ارشاد فرمايو بلال تون جنت ۾ مون کان اڳ ۾ ويندين. حضرت بلال رضه روئي پيو ۽ چوڻ لڳو ته اي الله جا رسولﷺ مونکي اهڙي بهشت ئي نه کپي جنهن ۾ آئون پهريان وڃان ۽ توهان پوءِ وڃو. سڄڻن مُرڪي فرمايو بلال آئون پنهنجي ڏاچي قصويٰ تي چڙهيل هوندس. تون جَت هوندين. مهار تنهنجي هٿ ۾ هوندي. پهريائين تون جنت ۾ داخل ٿيندين پوءِ آئون انهي تي حضرت بلال رضه کلڻ لڳو. بلال پهريائين رُنو پئي، هاڻ بلال کلي پيو.
حضورﷺ جي وصال کان پوءِ مديني طيبھ ۾ رهڻ ڏاڍو ڏکيو لڳو ڇو ته جيڪي آديسي جيءَ کي جياريندا هئا. اُهي لاهوتي لڏي ويا. هاڻ اُهي مڙهيون خالي کائڻ پيون اچن. بلال کي حضورﷺ جن جي جاءِ خالي ڏسڻ ۽ اذان ۾ اشهد ان محمد رسول اللهﷺ چوڻ مهل آڱر جو اشارو ڪنهن ڏانهن ڪري. دل ڀرجي آيس ۽ ارادو ڪيائين ته زندگي جا باقي ڏينهن جهاد ۾ گذارجن. پيار وارن پرين سان ديس ڀلو نه ته پرديس ڀلو. انهي ڪري جهاد ۾ شرڪت جي نيت سان هليو ويو. مدينة الرسول کان ٻاهر رهيو ۽ مدينھ پاڪ موٽي نه آيو.
هڪڙي ڀيري سڄڻنﷺ جي خواب ۾ زيارت ٿي. پاڻ ڪريمن ڏوراپو ڏنو ته بلال تو اسان کي وساري ڇڏيو ڇا؟ اچين به نٿو، منهن به نه ٿو ڏيکارين؟
حضرت بلال رضه ننڊ مان ڇرڪ ڀري اٿيو، ”نه سنياسي نه سامي نه سامين جُوءِ“ سڪ، اڪير، درد فراق جو وڇوڙو ته اڳ پڻ هوس. ويتر برهه جي باهه ڀڙڪو کاڌو. ڇُٽل ڦٽ چِڪيا. سور تازا ٿيا، ننڊ، کائڻ، پيئڻ سڀ وسري ويا. اي دل اُت هل جِت دلبر جو ديس هجي. سِڌو مديني پاڪ، هِتان بلال هو ۽ سامهون محبوبن جو روضو اطهر هو. بلال صدا هنئي دري کول دلبر مين مک ويکڻ آيا هان. تو کان سواءِ سهڻا ٻيو منهنجو آهي ڪير آهي ڪير؟
* وسن ۽ وهسن ڏهاڙي ڏسڻ لاءِ،
ڏسي ڏسي آيون، توءِ تلاشون ڪن،
ڍايون نه ڍاپن، ڪا جا اُڃ اکين کي.
* اس گگن کے سایہ تلے،
میرا کوئی نہیں، میرا کوئی نہیں تیرے سوا۔
هر طرف هوڪو هلي ويو. بلال آيو. بلال آيو دنيا گڏ ٿي. مديني جا ماڻهو گڏ ٿيا ۽ پڻ نبيﷺ جي نياڻي فاطمة الزهريٰ جا ٻئي لاڏلا گڏ ٿيا. جن امام الرسول جي ڪلهن تي چڙهي سواري ڪئي هئي. ”هڪ دفعي جو ذڪر آهي ته ٻئي چنڊ پاڻ ڀلارن جي ڪلهن تي هئا ته حضرت عمر رضه فرمايو سبحان الله سواري ته ڪهڙي نه ڀلي آهي؟ تنهن تي پاڻ ڪريمن فرمايو ته عمر سوار به ته گهٽ ناهن“ اتي پيارن صاحبزادن حسنين رضي الله عنهم اذان جي فرمائش ڪري ڏني. لاڏلن جي درخواست اهڙي نه هئي جو رد ڪري سگهجي. نماز جو ٽائم هو. بلال رضه اذان ڏيڻ شروع ڪئي. مديني ۾ حضورﷺ جن جي زماني جي اذان ڪنن ۾ پئي. ۽ مديني ۾ روڄ راڙو مچي ويو. گويا ڪه هڪ قيامت صغريٰ جو منظر هو. ننڍا وڏا باپرده عورتون ۽ مرد روئندا رڙندا. ڪيهون ۽ ڪيڪون، آهون ۽ دانهون اوڇنگارون ڏيندا گهرن مان ٻاهر نڪري آيا.
حضرت بلال رضه چند ڏينهن قيام کان بعد وري به مدينو ڇڏي شام هليا ويا. جتي سن 20هه دمشق ۾ مٽي ۾ ملي وڃي پنهنجي محبوبن جا مهماني ٿيا ۽ مليا.
هڪ ڀيري حضرت بلال رضه کان ڪنهن ماڻهو پڇيو ته حضورﷺ جي گذر بسر ۽ اخراجات جو طريقي ڪار ڇا هو؟ حضرت بلال رضه فرمايو ته حضورﷺ جن وٽ مستقل ته ڪا به آمدني جو ذريعو نه هو. باقي اها خدمت منهنجي حوالي ٿيل هئي ته اگر ڪو نئون مسلمان بکيو اچي ويندو هو. يا ڪنهن کي ڪپڙي لٽي ۽ اجهي ۽ جتي جي ضرورت هوندي هئي ته مون کي حڪم ٿيل هو ته ڪٿان قرض کڻي. انهي ضرورتمند جي ضرورت پوري ڪئي وڃي. بعد ۾ ڪٿان ملي ويندو هو ته اهو قرض ڀري ڇڏيندو هوس.
حضرت بلال رضه فرمائي ٿو ته هڪ دفعي هڪ يهودي آيو. جنهن مون کي چيو ته اگر توکي ڪنهن شيءِ جي ضرورت پوي ته مون کان ئي قرض کڻندو ڪر ۽ جڏهن تو وٽ ٿي وڃي ته مون کي ڏيئي ڇڏيندو ڪج. مون چيو ٺيڪ انشاء الله ائين ٿيندو. مون ان کان قرض کڻڻ شروع ڪيو. ڪجهه رقم ان جي مون تي قرض ٿي ويئي. هڪ ڏينهن آئون وضو ڪري اذان ڏيڻ لاءِ اٿيس ته اهو يهودي چند ماڻهن سان گڏ اتي اچي ويو ۽ مون کي گار گند ڏيڻ شروع ٿي ويو ۽ جيڪي الفاظ منهن ۾ آيا اهي ڪڍڻ لڳو ۽ چوي پيو ته او شيدي شيدي جا پُٽ ٻُڌاءِ ته مهيني ختم ٿيڻ ۾ اڃان ڪيترا ڏينهن باقي آهن. اگر چئن ڏينهن کان بعد وعدو پورو نه ڪيو ته توکي غلام بنائي ٻڪريون چارائيندس جيئن پهريان چاريندو هئين. اهڙي قسم جون ڌمڪيون ڏيئي هو روانو ٿي ويو. حالانڪ وعدي ۾ اڃان چار ڏينهن پيا هئا. آئون سڄو ڏينهن پريشان رهيس. رات جو سومهڻي نماز کان پوءِ اڪيلائي ۾ پنهنجي ماوا، ملجاء وٽ حاضر ٿيس. حقيقت حال پيش ڪيم ۽ چيم ته اي الله جا رسولﷺ نه ته اوهان وٽ ڪجهه آهي نه ئي مون وٽ، چئن ڏينهن کان پوءِ هو اچي ذليل و خوار ڪندو. مون کي اجازت هجي ته آئون چند ڏينهن روپوش ٿي وڃان. جڏهن اوهان وٽ ڪجهه ٿي پوي ته مون کي اطلاع ڪجو آئون اچي ويندس. پاڻ ڀلارن فرمايو ته بلال فڪر نه ڪر، ڪرڻ وارو سڀ سڻائي ڪندو. جنهن چونچ ڏني آهي. اهو چوڳو به ڏيندو.
جنهين ڏاند نه ٻج تنهين تنهنجو آسرو،
اول ڏيئين انهن کي پوءِ اڀارين سج.
آئون گهر آيس سک نه اچي، تلوار ڍال ۽ جُتي کڻي، بس مون وٽ اهو ئي سامان سفر هو ۽ صبح ٿيڻ جو انتظار ڪندو رهيس ته پرهه ڦٽي ۽ آئون گهر ڇڏيان. اڃان انهي اُن تُڻ ۾ هوس ته هڪ ماڻهو ڊوڙندو اچي پيو. جنهن مون کي چيو ته فوراً حضورﷺ جن جي خدمت عاليھ ۾ حاضر ٿي. خدمت عاليھ ۾ پهتس ڏسان ته چار اُٺ مال سان ڀريل ويٺا هجن. محبوبن فرمايو ته بلال مبارڪون هجن جو تنهنجي رب، تنهنجي ٻُڌي ورتي. تنهنجي بي باقي جو انتظام ڪيو آهي. تنهنجي رب کي تنهنجو ذليل ٿيڻ گوارا نه ٿيو. فدڪ جي والي هنن چئن اٺن سميت سامان نذراني طور موڪليو آهي. هاڻ هي چار ئي اٺ سامان سميت تنهنجي حوالي آهن. جيئن مرضي پوي تيئن خرچ ڪر. مون اهو ڪجهه سامان وڪڻي. انهي يهودي جو قرض ادا ڪيم ۽ الله پاڪ جا شڪرانا ادا ڪيم، جيسين آئون واپس مسجد شريف پهتس. رحمة اللعالمينﷺ اتي ويٺا رهيا. مون واپس اچي عرض ڪيم ته حضور، الله جو شڪر جو سڀ قرض لهي ويو. هاڻ ڪجهه به قرض باقي ناهي. پوءِ فرمايائون ته هاڻ بچيل مال غريبن، مسڪين ۽ مستحقين ۾ تقسيم ڪري ڇڏ. جيس تائين مال ختم نه ٿيندو تيسين آئون اتي ئي ويٺو رهندس ۽ گهر ڪو نه ويندس. پوءِ رهيل مال مون مستحقين ۾ تقسيم ڪري ختم ڪيو. بعد ۾ محسن انسانيت پنهنجي گهر ويا.