ست بدترين سال
اُن سمي، ريڊيو پاڪستان پنجاهه سيڪڙو عوام تائين مس پهچندو هو، ۽ رڳو پندرهن يا ويهه سيڪڙو عوام ٽيليويزن ڏسي سگهندو هو. خاص طرح سان ٽيليويزن فقط شهري آباديءَ تائين محدود هو. سنڌ ۾ پارٽي پوزيشن مستحڪم ڪرڻ لاءِ ذوالفقار علي ڀٽي روزاني اخبار هلال پاڪستان جو اجراءُ ڪيو. اردو اخبارن ۾ رڳو روزنامه امن کي ذوالفقار علي ڀٽي لاءِ همدردي هئي. باقي ملڪ جون سموريون اخبارون ذوالفقار ڀٽي جي خلاف هيون. روزنامه امن گهڻو تڻو ڪراچي شهر تائين محدود هوندي هئي. ذوالفقار علي ڀٽي تي سخت تنقيد ۽ مخالفت جي اڳواڻي نطامي برادران جي اخبار نواءِ وقت ۽ جماعتي هفتيوار رسالي ”زندگي“ جي هٿ ۾ هوندي هئي. سچ پڇو ته اهڙي شديد تنقيد ۽ مخالفت جو ٽوڙ ڪنهن وٽ ڪونه هو. ماڻهن ۾ ذوالفقار علي ڀٽي لاءِ نفرت ويئي پئي وڌندي.
منفي تنقيد ۽ مخالفت جڏهن عروج تي هئي تڏهن نوجوان صحافي ۽ کاٻي ڌر جو شاگرد ارشاد رائو پنهنجي هفتيوار رسالي ”الفتح“ سان سياسي ميدان ۾ لهي آيو. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو کاٻي ڌر طرف لاڙو رکڻ وارا ٻيهر ذوالفقار علي ڀٽي جي چوگرد گڏ ٿيڻ لڳا. ڪجهه ئي وقت ۾ ڏاڍي پيچيده صورتحال پيدا ٿي پيئي. روزنامه امن ۽ هفتيوار ”الفتح“ اردو پريس جي تنقيدن ۽ مخالفت جو جارحانه دفاع ڪرڻ سان گڏوگڏ ذوالفقار علي ڀٽي کي وڪوڙي ويل وڏيرن، جاگيردارن، سردارن، پيرن ۽ ميرن خلاف پڻ محاذ کولي ڇڏيو. هنن جو خيال هو ته ذوالفقار علي ڀٽو جلد کان جلد زميندارن کان جند ڇڏائي سڌو سنئون ترقي پسند قوتن جي اڳواڻي ڪري ۽ ملڪ کي ملن ۽ استحصالي طبقن کان آجو ڪرائي.
مون پهرين ڏينهن کان روزاني ”هلال پاڪستان“ لاءِ لکڻ شروع ڪيو. شروعات ۾ مان هڪ ڪالم روزانو اخبار لاءِ لکندو هوس. ڪالم جو عنوان هو ”تنهنجون منهنجون ڳالهيون“ موضوع لاءِ مون تي ڪنهن به قسم جي بندش نه هوندي هئي. جنهن موضوع تي وڻندو هو لکندس هوس. ايڊيٽر سراج جي پٺڀرائي هئي. تنهن ڪري، اخبار جي مينيجمنٽ ۾ منهنجا مخالف هئڻ جي باوجود منهنجي تحرير سان ڪنهن به قسم جي ڇيڙڇاڙ نه ٿيندي هئي.
مون کي يقين هوندو هو. ۽ مون کي پورو پورو يقين آهي ته سنڌ جا ازلي دشمن وڏيرا، پير، مير، سردار ۽ جاگيردار آهن. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ کين ڇوٽ ملي ويئي آهي. ڏندين ڏاند ٿي پيا آهن. صوبائي اسيمبليءَ کان وٺي قومي اسيمبليءَ ۽ سينيٽ ۾ کيپ کوڙي ڇڏيا اٿائون. ڳوٺاڻي سنڌ سندن مورثي جاگير ٿي پيئي آهي. جنهن کي ڪهڙي قبيلائي خاندانن ڇهن ستن حصن ۾ وراهي هر هڪ حصي تي حڪمراني ڪري رهيا آهن. وٽن وڪيٽيون آهن. شڪارگاهه آهن، زمينون آهن، شگر ملون آهن، سيمنٽ جا ڪارخانا آهنم ڳوٺن ۾ ووٽ بينڪ قائم رکڻ لاءِ هنن ڳوٺاڻن کي وهمي. غير محفوظ اڻپڙهيل، بي هنر ۽ پنهنجو ٻانهو ڪري ڇڏيو آهي. ان لاءِ هنن ڪڏهن به ڳوٺاڻي سنڌ ۾ رستا ٺهڻ نه ڏنا. اسڪول کولڻ نه ڏنا، بجلي اچڻ نه ڏني، گيس اچڻ نه ڏني، ٽيليفون لڳن نه ڏني، اسپتالون ۽ ڪلينڪون کولڻ نه ڏنيون، اخبارون ۽ رسالا ۽ ڪتاب اچڻ نه ڏنا.
سنڌ جي جاگيردارن، زميندارن، وڏيرن، سردارن، پيرن ۽ ميرن جي ووٽ بينڪ کي اکيون ته آهن. پر هو ڏسي نه سگهندا آهن. کين ڪن ته آهن پر هو ٻڌي نه سگهندا آهن. کين وات ۾ زبان آهي پر هو ڳالهائي نه سگهندا آهن. کين کوپريءَ ۾ مڃالو آهي پر هو سوچي نه سگهندا آهن. اهو ئي سبب آهي جو ڳوٺاڻا صدين کان نا انصافين ڏاڍ، ڏمر ۽ ذلتن ۾ جيئندا آيا آهن. پر هر دفعي ووٽ ڪنهن پير کي، ڪنهن مير کي، ڪنهن سردار کي، ڪنهن وڏيري کي ۽ ڪنهن جاگيردار کي ڏيندا آهن.
هلال پاڪستان جي ڪالمن ۾ قصن ۽ ڪهاڻين کان علاوه مون ذوالفقار علي ڀٽي، پيپلز پارٽي، سنڌ ۾ سنڌين تي ساڄي ڌرجي اردو پريس ۾ ايندڙ تنقيدن ۽ مخالفت کي ساڳي لهجي ۾ جواب ڏنا جهڙي لهجي ۾ هو مٿس تنقيد ڪندا هئا. مون چاهيو ٿي ته ذوالفقار علي ڀٽو استحصالي قوتن مان جند ڇڏائي ملڪ ۾ ترقي پسند قوتن جو ساٿ ڏئي. پر مان اڪيلو ائين ڪري نه سگهيس. جيڪي مون ڪرڻ پي چاهيو، سو منهنجي وس کان ٻاهر هو. باقي هڪ ڳالهه جي مون کي پڪ آهي ته ذوالفقار علي ڀٽو جي چوطرف جيڪڏهن استحصالي قوتن، چوڌرين، وڏيرن ۽ جاگيردارن بدران ترقي پسند قوتون هجن ها ته اڄ بلڪل ٻئي قسم جي تاريخ اسان جي آڏو هجي ها. جنرل ضياءُ الحق ڪنهن به صورت ۾ ذوالفقار علي ڀٽي کي ڦاهي ڏيئي نه سگهي ها. ڏکي وقت ۾ استحصالي قوتن جا ڪوئا ٻرن ۾ لڪي پيا هئا.
سياسي شعور ملڻ جي پهرين ڏينهن کان وٺي منهنجو لاڙو ترقي پسند ڌارائن طرف رهيو آهي. ايوب خان خلاف ڪراچيءَ جي چوڪن ۽ گهٽين ۾ ويڙهاند کان وٺي پنهنجين تحريرن سبب مان روشن خيال ۽ ترقي پسند لاڙن وارو ڪارڪن ٿي ماڻهن جي سامهون اچي چڪو هوس. ساڄي ڌر جي اردو پريس جي بيرحم تنقيدن ۽ مخالفت خلاف ڪالم لکندي منهنجو لهجو ڪنهن وقت سختگير ٿي پوندو هو. دانشمنديءَ سان جواب لکڻ بدران مون ساڳي هيٺاهين سطح تي لهي ساڄي ڌر جي اردو اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيل تنقيدن جا جواب لکيا. ملن جي ناراضگي مون کي منظور هئي. پر ڏک اِن ڳالهه جو رهجي ويو جو مون پنهنجا اردو ڳالهائيندڙ پڳ مٽ يار وڃائي ڇڏيا. اهڙا دوست خفي ڪري ڇڏيا جن سان مون 1950ع جي آخري ۽ 1960ع جي شروعاتي سالن ۾ اردو اسٽيج ڊراما لکيا ۽ ڊائريڪشن ڏني.
مون کي ان ڳالهه جي قطعي پرواهه ناهي ته ملن مون کي ملحد ۽ ڪافر قرار ڏنو هو ۽ اهو تاثر ساڳي اثر سان اڄ تائين ملڪ ۾ موجود آهي. مون کي افسوس ان ڳالهه جو آهي جو اردو ڳالهائيندڙ دوستن مون کي متعصب سنڌي هجڻ جو ڏنڀ ڏئي ڇڏيو. هنن ان ڳالهه کي نظرانداز ڪري ڇڏيو ته مان هڪ طرف ساڄي ڌر جي اردو اخبارن ۽ ملن خلاف نه فقط سنڌيءَ ۾ پر ”الفتح“ جي ڪالم ”کچهه سچ، کچهه جهوڻ“ ۾ به شدت سان لکي رهيو هوس. ساڳي وقت مان نج سنڌي استحصالي قوتن خلاف جنگ ڪري رهيو هوس. مان متعصب سنڌي هجان ها ته نج سنڌي استحصالي قوتن خلاف اکر نه لکان ها. ”پريان سندي پار جي، مڙيئي مٺائي“، سمجهي اکيون پوري ڇڏيان ها.“
1971ع کان 1977ع وارو دور فريبي دور هو. منطق کي مجهول ڪرڻ جهڙا واقعا سامهون اچي رهيا هئا. 71-1970ع وارون چونڊون پاڪستان ۾ ٿيون هيون. انهن چونڊن ۾ مشرقي پاڪستان ۾ 99 سيڪڙو ووٽ شيخ مجيب الرحمان کي، ۽ مغربي پاڪستان ۾ 99 سيڪڙو ووٽ ذوالفقار علي ڀٽو کي مليا هئا. مجموعي طرح شيخ مجيب الرحمان کي قومي اسيمبليءَ ۾ ذوالفقار علي ڀٽي تي ڪجهه سيٽن جي برتري حاصل هئي. ڊڪٽيٽرن مشرقي پاڪستان جي بنگالين کي هميشه شڪ جي نگاهه سان ڏٺو هو. جنرل يحيٰ خان، ان وقت جو ڊڪٽيٽر، بنگالين کي اقتدار منتقل ڪرڻ بدران ٽال مٽول ڪرڻ لڳو. ايجنسين اهڙي چال چلي جو اقتدار جي منتقلي وڳوڙن ۾ وٺجي ويئي. مشرقي پاڪستان ۾ بغاوت جي باهه ڀنڀٽ ڪري ڀڙڪي پيئي. فوج بغاوت جي باهه کي گولين سان وسائڻ جي ڪوشش ڪئي. نتيجي ۾ ملڪ ٽٽي پيو. مشرقي پاڪستان بنگلاديش ٿي پيو. باقي وڃي بچيو پاڪستان جو ننڍو اڌ، مغربي پاڪستان.
ملڪ ٽٽڻ بابت مان آتم ڪٿا جي ٻئي ڪنهن باب ۾ ذڪر ڪندس. سموري جنگي ڪيفيت مون شدت سان پنهنجي وجود ۾ محسوس ڪئي هئي. انهن ڏينهن ۾ مان ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تي آڊينس ريسرچ آفيسر هوس. معمول جي ڪم کان علاوه مون کي خاص تربيت ڏياري اسٽوڊيوز ۽ ڪنٽرول رومز جي سيڪيورٽي آفيسر لڳايو ويو هو. ان دور جي ڪٿا لاءِ مون کي الڳ چيپٽر لکڻو آهي. هتي ڳالهه ڪبي ملڪ جي ٽٽڻ کان پوءِ حيران ڪندر حالتن جي.
71-1970ع واريون چونڊون پاڪستان ۾ ٿيون هيون. خوفناڪ خانه جنگيءَ کان پوءِ 16 ڊسمبر 1971ع تي پاڪستان ٽٽي پيو، خانه جنگي دوران چونڊن جي نتيجي تي ڪنهن به قسم جو عمل ٿي نه سگهيو هو. پاڪستان جو هر لحاظ کان وڏو اڌ مشرقي پاڪستان علحدگي اختيار ڪري بنگلاديش ٿي پيو. قائد اعظم جي پنجن صوبن واري پاڪستان جو ڪو وجود باقي نه رهيو. سواءِ مغربي پاڪستان جي. عياش ڊڪٽيٽر جنرل يحيٰ خان جي سياسي سوچ تمام ناقص ۽ هيٺاهين سطح تي هئي. جن ابتر حالتن، ماڻهن جي ڪاوڙ ۽ ڪروڌ کان گهٻرائجي حڪومت جون واڳون ذوالفقار علي ڀٽي جي حوالي ڪري ڇڏيون. ذوالفقار علي ڀٽي حڪومت جون واڳون سنڀالي ورتيون. سڀ کان اڳ هن مغربي پاڪستان مان لفظ مغربي خارج ڪري مغربي پاڪستان کي پاڪستان جو نالو ڏيئي ڇڏيو. قائداعظم جو پنجن صوبن وارو پاڪستان ڦري ذوالفقار علي ڀٽي جو چئن صوبن وارو پاڪستان ٿي پيو.
جنرل يحيٰ خان جو حڪومت هلائڻ لاءِ اختيار ذوالفقار علي ڀٽي کي منتقل ڪرڻ وارو فيصلو صحيح نه هو. اصلي پاڪستان، جنهن ۾ 71-1970ع واريون چونڊيون ٿيون هيون. باقي نه بچيو هو. تنهن ڪري 71-1970ع وارين چونڊن جو نتيجو خود به خود ڪالعدم ۽ منسوخ ٿي چڪو هو. ٿيڻ ته ايئن گهرجي ها جو نئين پاڪستان ۾ نئين سر چونڊون ٿين ها، ۽ انهن چونڊن جي نتيجي مطابق حڪومت جي منتقليءَ جو عمل سامهون اچي ها. پر ائين نه ٿيو. جيڪو ملڪ ڊهي چڪو هو، ان ملڪ ۾ ڪرايل چونڊن جي نتيجي مطابق حڪومت ذوالفقار علي ڀٽي جي حوالي ڪئي وئي. ايئن فقط نئين پاڪستان ۾ نه ٿيو هو. نئين وجود ۾ آيل بنگلاديش ۾ پڻ وجود وڃائڻ واري پاڪستان ۾ ڪرايل چونڊن جي نتيجي مطابق حڪومت ڪرڻ جو حق يا اختيار شيخ مجيب الرحمان کي ڏنو ويو. بنگلاديش به نئين سر چونڊون نه ڪرايون. جن چونڊن کان پوءِ هڪ ملڪ ٽٽي پيو هو، تن چونڊن جي نتيجي تي ٻن نون ملڪن ۾ عمل ڪيو ويو.
پاڪستان جي ٽٽڻ واري عمل جا چار مکيه ڪردار هئا. جنرل يحيٰ خان، ذوالفقار علي ڀٽو، شيخ مجيب الرحمان ۽ اندرا گانڌي. تعجب جهڙي ڳالهه آهي ته، اندرا گانڌي، ذوالفقار علي ڀٽو ۽ شيخ مجيب الرحمان غير طبعي موت مئا. جنرل يحيٰ خان ڦٽ لعنت کائي، خواري ۽ ذلتن جا طوق ڳچيءَ ۾ پائي گمناميءَ جو موت مري ويو.
ذوالفقار علي ڀٽي جي حامي اسان دوستن محسوس پئي ڪيو ته هو حڪومت جون آڇيل واڳون وٺڻ کان انڪار ڪري ڇڏي. حالتون ڀٽي صاحب لاءِ سازگار نه هيون. ملڪ ٽٽي پيو هو. ملڪ ٽٽڻ جو سڄو سمورو الزام ذوالفقار ٿلي ڀٽي جي مٿي تي مڙهيو ويو هو. 71-1970ع وارين چونڊن ۾ مغربي پاڪستان ۾ هيرو ٿي اڀري آيل شخص اٺن، نون مهينن اندر ماڻهن لاءِ ولين ٿي پيو هو. ٿيڻ ته ائين گهرجي ها جو عدم موجود پاڪستان ۾ ڪرايل چونڊن جي نتيجي مطابق نئين ٺاهيل پاڪستان جو وزيراعظم ٿيڻ بدران نئين پاڪستان ۾ نئين سر چونڊن ڪرائڻ جو مطالبو ڪري ها. پر هن ائين نه ڪيو، هن نئين پاڪستان جو وزيراعظم ٿيڻ لاءِ ڊهي ويل پاڪستان ۾ ڪرايل چونڊن جي نتيجي تي انحصار ڪيو. اِها ذوالفقار علي ڀٽي جي وڏي ۾ وڏي سياسي غلطي هئي، ۽ اها چُڪ سندس المناڪ موت ۽ پڄاڻيءَ جو سبب ٿي پيئي.
پاڪستان جي ٽٽڻ ۾ ذوالفقار علي ڀٽي جو سڌو سنئون عمل دخل نه هو، پر تڏهن به پاڪستان ٽوڙڻ جو الزام ذوالفقار علي ڀٽي تي مڙهيو ويو. اڄ تائين پاڪستان ٽوڙڻ جو الزام مٿس لڳندو رهيو آهي. اقتدار ته مليس پر مخالف قوتون کيس ورائي ويون. وري جو جهڪاءُ جاگيردارن، وڏيرن ۽ سردارن طرف ٿيس ته سندس مخلص دوست، ڊاڪٽر مبشر حسن، جي اي رحيم ۽ معراج محمد خان جهڙا ساٿي کائنس پري ٿي ويا. جنهن عوام کي جاڳائي ذوالفقار علي ڀٽي ميدان ۾ آڻي فيلڊ مارشل ايوب خان جي حڪومت جو انت آندو هو. سو عوام سندس دشمن ٿي بيٺو. نڪ ۾ دم ڪري ڇڏيائونس. روزنامه امن ۽ هفتيوار الفتح کي ڇڏي ملڪ جون سموريون اردو اخبارون سندس ڪڍ پئجي ويون. روزانو سوين ڪالم، مضمون، تبصرا ۽ ايڊيٽوريل لکبا هئا. اهڙي صورتحال ۾ ذوالفقار علي ڀٽي هلال پاڪستان اخبار شايع ڪرڻ جو فيصلو ڪيو هو. گڏوگڏ اردو اخبار مساوات به جاري ڪيائين. پر مساوات ڌڪ جهلي نه سگهي. ٻوٽو ٻارڻ کان سواءِ بند ٿي ويئي هئي.
هلال پاڪستان سان گڏ مان الفتح لاءِ به ڪالم لکڻ لڳس. مون کي ذوالفقار علي ڀٽو وڻندو هو. پر سندس وڏيرا، پير، مير ۽ سردار ساٿي بنهه نه وڻندا هئا. هڪ طرف ڪالمن ۾ مان اردو پريس ۾ آيل تنقيدن جو ٽوڙ ڪندو هوس. ۽ ٻئي طرف وڏيرن، پيرن، ميرن ۽ سردارن جي عوام دشمن رويي تي ڇوهه ڇنڊيندو هوس. ڪتاب ”ادب ۽ سياست“ ۾ پنجٽيهه سال پراڻا قصا، ڪهاڻيون ۽ ليک پڙهي مون کي محسوس ٿيو آهي ته پنهنجي سوچ ۽ روين ۾ سنڌ اتيئي بيٺي آهي. جتي ٽيهه چاليهه سال اڳ بيٺل هئي. چوريون، ڌاڙا، خون، پوليس جا ظلم، حاڪمن جي بيحسي، ڪاروڪاري، ڪاپي ڪلچر، تعليم کان نابري ۽ سياسي سوچ ۾ سنڌ اُتي جو اُتي بيٺي آهي. بلڪ زوال پذير ٿي آهي.
ڪتاب ”ادب ۽ سياست ۾ آيل ڪنهن قصي ۾ مون انهن نوجوانن جو ذڪر ڪيو آهي جيڪي مائوزيتنگ جي ٽوپي پائي، سيني تي مائوءَ جو ٻلو سجائي، سينو تاڻي هلندا هئا. هيٺين طبقي کي اقتدار ۾ آڻڻ جون ڳالهيون ڪندا هئا. ان قصي ۾ هڪ هنڌ مون لکيو هيو ته پنجويهه ٽيهن سالن کان پوءِ اهي سجاڳ نوجوان اسيمبلين تائين وڃي پهچندا ۽ سنڌ جي صحيح نمائندگي ڪندا، ان ڳالهه کي لکيي ٽيهه چاليهه سال ٿي ويا آهن. اسيمبلين ۾ اُهي ئي، وڏيرا، پير، مير، سردار ۽ جاگيردار ويٺا آهن. مائو جو ٻلو سيني تي سجائي هلڻ وارا نوجوان الاءِ ڪيڏانهن ويا.
جڏهن سڄي ملڪ جي ملائن مسيتن مان ذوالفقار علي ڀٽي لاءِ ممڻ مچائي ڇڏيو هو. تڏهن اهڙي، آتش فشان جهڙي صورتحال ۾ ان دور جي وزيراعليٰ سنڌ ممتاز علي ڀٽي باهه تي تيل جو ڇنڊو نه، بلڪه تيل جا ڊرم ڀري هاريا هئا. ڪراچي باه، جي ڀنڀنٽن ۾ پڄرڻ لڳي هئي. ذوالفقار علي ڀٽي کيس لقب ڏنو هو مائي ٽيلنٽيڊ ڪزن، منهنجو باصلاحيت سوٽ، ون يونٽ دوران جيڪي به ڀڏا ڪم ٿيا هئا، تن کي نئين سر اصلي صورت ۾ آندو پي ويو. ون يونٽ ٺهڻ مهل سنڌ ۾ وڻج واپار ۽ مختيار ڪاري نظام ۾ سنڌي ٻولي استعمال ٿيندي هئي. پوليس جي ڪارواين ۾ به سنڌي استعمال ٿيندي هئي. اهڙي طرح سرڪار سان خط و ڪتابت به سنڌيءَ ۾ ڪري سگهبي هئي. قومي ٻوليءَ هئڻ سبب جيڪڏهن ڪو چاهي ته سنڌيءَ بدران اردوءَ ۾ لک پڙهه ڪري سگهندو هو. ون يونٽ لڳڻ شرط ۾ سنڌي لکپڙهه تي بندش پئجي ويئي هئي. ريلوي اسٽيشنن تان سنڌيءَ ۾ لکيل نالا ڊاهي ڇڏيا هئائون. سرڪار ۽ نيم سرڪاري ادارن جي نالن مان سنڌيءَ ۾ لکيل نالن کي خارج ڪيو ويو هو. ورنه ان کان اڳ سنڌ ۾ اسٽيشنن جا نالا، رستن جا نالا، شهرن جا نالا، آفيسن جا نالا سنڌي، اردو ۽ انگريزي ۾ لکيا ويندا هئا. مختلف محڪمن سان ڇوٽي موٽي خط و ڪتابت به سنڌيءَ ۾ ڪري سگهبي هئي.
ون يونٽ ٽٽڻ کان پوءِ پنهنجي ساءِ سنڌي ٻوليءَ کي سنڌ ۾ پنهنجي اصلوڪي حيثيت ملي ويئي هئي. ڪنهن به فرد واحد سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ تي احسان نه ڪيو هو. ڪنهن کي به اِن ڪم لاءِ مٿي تي پڳ ٻڌائڻ جي ضرورت نه هئي، پر سنڌ جي وزيراعليٰ سنڌ جي عوام کي اها خوشخبري پاڻ ڏيڻ جو فيصلو ڪيو. هن ملڪ جي بدترين سياسي حالتن کي نظرانداز ڪري ڇڏيو. سڄو پاڪستان پڄريو پي، ملڪ ٽٽڻ ۽ مشرقي پاڪستان جي بنگلاديش ٿي پوڻ جو ڏوهه وڏي واڪ وزيراعظم ذوالفقار علي ڀٽي کي ڏنو پي ويو. مشرقي پاڪستان ۾ خانه جنگي دوران تمام وڏي تعداد ۾ بهاري ڪراچي پهچي چڪا هئا. بنگلاديش ٺهي پوڻ کان پوءِ بهارين جي ٻئي وڏي کيپ پڻ ڪراچيءَ ۾ اچي لٿي هئي. منجهن بي انتها ڪروڌ ۽ ڪاوڙ هئي. ڪراچيءَ جي گهٽي گهٽيءَ ۾ مڇريا پي گهميا.
اهڙي پسمنظر ۾ ممتاز علي ڀٽي ڏاڍي دٻدٻي ۽ رعب تعاب سان ريڊيو ۽ ٽيليويزن تان اهو چوڻ بجاءِ ته سنڌ ۾ سنڌي ٻوليءَ جي ون يونٽ کان اڳ واري حيثيت بحال ٿي ويئي آهي، ممتاز ڀٽي کرج ۽ گرج سان اعلان ڪيو ته اڄ کان پوءِ سنڌ صوبي جي سرڪاري زبان سنڌي هوندي. سمورو ڪاروبار سنڌيءَ ۾ هلندو. ان قسم جي سخت لهجي ۾ چتاءُ جو مطلب اردو ڳالهائيندڙ اهو ورتو ته سندن ٻولي، جنهن کي قومي اسيمبليءَ قومي ٻوليءَ جو درجو ڏيئي ڇڏيو هو. تنهن ٻوليءَ تي سنڌ ۾ سنڌ سرڪار بندش وجهي ڇڏي هئي. اعلان جي دير هئي، سڄو شهر آتش فشان وانگر کامڻ لڳو. تنهن سمي سنڌ ۾ نه هئا ايڏي وڏي تعداد ۾ پٺاڻ، پنجابي ۽ سنڌي سڄي شهر تي اردو ڳالهائيندڙ حاوي هئا.
ٻئي ڏينهن صبح جو رئيس امروهوي جي قطعي آتش فشان کي ڦاڙي وڌو. فسادن جو لائو نديون ڪري وهي پيو. جنگ اخبار جي پهرين صفحي تي چئني طرف ڏنل ڪاري حاشيي ۾ رئيس امروهوي لکيو هو ”اردو کا جنازه هي ذره دهوم سي نکلي“.
73-1972ع جا اهي فساد اُن وقت تائين ڪراچيءَ جي تاريخ ۾ وڏي کان وڏا فساد هئا. شهر سنڌ حڪومت جي هٿن مان نڪري ويو. مجبور ٿي مرڪزي حڪومت کي دخل ڏيڻو پيو. وزيراعظم ذوالفقار علي ڀٽي ٽيليويزن خطاب ۾ هٿ ٻڌي معافي گهري هئي. فساد بند ڪرڻ جي اپيل ڪئي هئي ۽ ممتاز علي ڀٽي طرفان پيدا ڪيل غلط فهمي دور ڪئي هئي. پر، ڏار بند نه ٿيا، شگاف وڌي ويا، ويجهڙايون وڇوڙن ۾ بدلجي ويون، ان کان پوءِ پنهنجو شهر ڪراچي سنڌين لاءِ اوپرو ٿي پيو.
امر جليل
4 جنوري 2010