فساد
ماحول معمول مطابق هلندو. حيدرآباد جي مارڪيٽ چونڪ تي بيٺل ٽاور جو گهڙيال ماڻهن جا انبوهه ڏسندو، پر انهن انبوهن ۾ انهن کي ڏسي نه سگهندو، جيڪي سفر جي سانڀاهي کان سواءِ اسهي ويا. بندر روڊ ڪراچيءَ مٿان ڳاٽ اوچو ڪري ڏسندڙ منسپل ٽاور جي گهڙيال ۾ وقت جا ڪانٽا هلندا رهندا. وهنوار جا وري وارا نيارا ٿيندا. پر اهي موٽي نه ايندا جن ڪڏهن ڪنڌ کڻي ٽاور جي گهڙيال ۾ وقت ڏٺو هو – ۽ رستن تي سر ڏنو هو.
وقت وهڪري مثل آهي. هلندڙ آهي – وهندڙ آهي. زندگي وقت جي وهڪري سان وهي رهي آهي – ازل جي سمنڊ ڏانهن وڌي رهي آهي. ڪا زندگي وچ سير ۾ لڙهندي وقت کان اڳ ازل جي سمنڊ ۾ وڃي سمائجندي آهي. ڪا زندگي احتياط جي ڪنارن سان هلندي پنهنجي مقرر ڪيل موت سان سمونڊ جي اسرار سان وڃي شامل ٿيندي آهي. اهو ابد جو ڪاٿو آهي. ان ۾ ڦير گهير جو ڪنهين کي اختيار نه آهي.
آفريڪا ۽ ايشيا جي ڏتڙيل ملڪن جي سياست خوني بابن ۾ ورهايل آهي. اهي باب مسڪين اڻ پڙهيل، اٻوجهه ۽ غريب ماڻهن جي رت سان لکيل آهن. اسان جي تاريخ جا خوني باب انهن جي رت سان لکيل آهن جن جي سياسي سوچ اڻپوري – جن جو مشاهدو ٻڙي، ۽ تعليم ناقص آهي. خوني بابن جي لاءِ سياستدان پنهنجو رت نه ڏيندا آهن. هو فقط تقريرون ڪندا آهن. نعري بازي ڪندا آهن – ۽ پنهنجن بنگلن ۾ محفوظ رهندا آهن. اسان جي ملڪ جا سياستدان ماڻهن کي رستن تي مارائڻ جا ماهر آهن. مون کي خبر ڪونهي ته پاڪستان پينل ڪوڊ ۾ اهڙن ڪارنامن لاءِ ڪهڙو انعام رکيل آهي. مون کي فقط ايتري خبر آهي ته پاڪستان جي 30 سالن واري تاريخ ۾هنگامن دوران اڄ تائين ڪوبه سياستدان رستن تي نه مئو آهي– ڪنهن به سياستدان جا ٻار يتيم ۽ لاوارث نه ٿيا آهن. اهو ساڄي ڌر جي سياست جو نمايان پهلو آهي. ساڄي ڌر جا سياستدان انقلاب کي پنهنجو رت نه ڏيندا آهن. يا ائين کڻي چئجي ته ساڄي ڌر وارا هٿ ٺوڪئي انقلاب جي نالي ۾ اٻوجهن جو رت وهائيندا آهن. اها روش سائنسي انقلاب جي منافي آهي.
مون کي 1952ع ۽ 1953ع جا هنگاما ياد آهن. ان وقت مان اسڪول ۾ پڙهندو هوس. لاتعداد ماڻهو انهن هنگامن ۾ مارجي ويا هئا. مون کي 1961ع ۽ 1962ع جا هنگاما ياد آهن. انهن ڏينهن ۾ مان يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندو هوس. ان دفعي پڻ لاتعداد ماڻهو رستن تي مري ويا هئا. مون کي 1970ع ۽ 1971ع جا هنگاما ياد آهن. تڏهن مان افسانا لکندو هوس. ان دفعي پڻ لاتعداد ماڻهو رستن تي مري ويا هئا. انهن ماڻهن ۾ ڪوبه سياستدان شامل نه هو. هنگامن کان پوءِ اڄ تائين ڪنهن به سياستدان يتيمن، لاوارثن، ۽ بيواهن جون فهرستون مرتب نه ڪرايون آهن. رجعت پرست تحريڪن جا خوني باب اصل ۾ يتيمن، لاوارثن ۽ بيواهن جا دردناڪ داستان آهن.
30 اپريل 1977ع